Другиот

Сè се случи во февруари 1969 година, на север од Бостон, во Кембриџ. Настанот не го запишав веднаш, бидејќи првата помисла ми беше веднаш да го заборавам за да не збудалам. Сега, во 1972, веќе мислам дека другите ќе го читаат како обична приказна, па чинам - ако сè ставам на хартија - дека со текот на времето и јас ќе го прифатам тој став.

Додека сето тоа се случуваше, па и многу подолго, за време на бессоните ноќи што потоа следеа, ми беше совршено јасно дека работата е речиси свирепа, но тоа не значи дека приказната за неа може да поткачи кого било друг.

Околу десет наутро безделничев на една клупа крај брегот на реката Чарлс. Десно од мене, на педесетина метри, стоеше високото здание чиешто име никогаш не го дознав. Сивото водиште носеше големи парчиња мраз. Реката неизбежно ме наведе да размислувам за времето - вековната хераклитовска слика. Добро се наспав; предавањето што го одржав претходното попладне се чини дека ги заинтересира студентите. На видик немаше жива душа.

Ненадејно ми се причини (психолозите велат дека тоа се случува кога човек е истоштен) дека тој момент веќе еднаш сум го проживеал.

На другиот крај од мојата клупа некој веќе седеше. Иако повеќе сакав да бидам сам, не сакав веднаш да станам за да не испаднам невоспитан. Другиот почна да си свирка и токму тоа беше почетокот на утринската тескобност. Мелодијата што ја потсвирнуваше, којашто се обидуваше да ја свирка (никогаш не сум бил премногу музикален!) беше креолска верзија на темата „Ла Тапера“ на Елијас Регулес. Мелодијата ме врати во еден одамна исчезнат двор и ми го привика во сеќавање одамна починатиот Алвар Мелијан Лафинур. Потоа дојдоа зборовите, десетерецот од почетокот на песната. Гласот баш не беше од Алвар, но како да го одразуваше. Ужаснат, го препознав. Се приближив и реков:

- Господине, дали Вие сте од исток или сте Аргентинец?
- Аргентинец, но од својата четиринаесетта година живеам во Женева - гласеше одговорот.

Настана долго молчење. Го запрашав:

- Наспроти Руската црква, во бројот седумнаесет?

Тој потврди.

- Во тој случај - решително реков - Вие се викате Хорхе Луис Борхес. Сега сме во 1969 година, во местото Кембриџ.
- А не - ми одговори тој со мојот сопствен, делумно далечен глас.

А потоа додаде:

- Јас се наоѓам овде, во Женева, на една клупа неколку километри од Родан. Навистина е чудно што толку наликуваме, но Вие сте многу постар, со бела коса.

Му возвратив:

- Можам да ти докажам дека не лажам. Веднаш ќе ти раскажам нешта кои на туѓинец не можат да му бидат познати. Во куќата има еден сребрен сад за чај врз змиулесто постолје донесено од нашиот прадедо од Перу. Тука има и еден сребрен леѓен кој виси од рамот. Во орманот, во твојата соба, книгите се наредени во два реда: трите тома на Илјада и една ноќ во Лајновото гравирано издание кое помеѓу поглавјата има забелешки во поситен слог, еден латински речник, Тацитовата Германија на латински, во верзијата на Гордон, еден Дон Кихот на куќата Гарниер, Крвавите штици на Ривер Индарте со посвета на авторот, Сартор Ресартус на Карлајл, една биографија на Амиел и - сокриена од другите - една рустикална книга за сексуалните обичаи на балканските народи. Ја немав заборавено ни квечерината на првиот кат од една куќа на плоштадот Дибур.

- Дифур - ме исправи тој.
- Точно. Дифур. Дали сево ова ти е доволно?
- Не е - одговори тој. - Таквите докази не докажуваат ништо. Ако јас го сонувам ова, природно е да го знам она што и инаку го знам. Твојот проширен каталог сосема е залуден.

Забелешката беше правилна, па му одвратив:

- Ако утрово и средбава им припаѓаат на сништата, секој од нас сигурно мисли дека е оној што сонува. Можеби ќе престанеме да сонуваме, а можеби нема. Затоа е очевидно дека сме обврзани, во меѓувреме, да го прифатиме сонот, токму како што ги прифаќаме космосот, сопственото раѓање, видот и дишењето.
- А ако сонот потрае? - рече тој напнато.

За да го смирам него, а и себе, се преправав дека сум потполно спокоен, иако воопшто не бев. Му реков:

- Мојот сон трае веќе седумдесет години. Најпосле, кога малку подобро ќе размислам, не постои никој кој себеси нема да се сретне. Токму тоа ни се случува, освен што сме двајца. Зарем не сакаш да дознаеш нешто од моето минато коешто, како твоја иднина, те очекува?

Тој потврди без зборови. Малку отсутен, продолжив:

- Мајка е жива и здрава во својата куќа во Буенос Аирес, но татко почина пред триесетина години. Му откажа срцето. Го дотепа хемиплегијата; неговата лева рака врз десната изгледаше како детска рака врз раката на џин. Нестрпливо ја дочека смртта, но без многу воздишки. Баба почина во истата куќа. Неколку дена пред својот крај нè повика и ни соопшти: „Јас сум мошне стара жена која мошне бавно умира. Нека никој не се потресува поради таа толку обична и секојдневна појава.“ Твојата сестра Нора се омажи и има две деца. Кога сме веќе кај тоа, како се тие?
- Добро. Татко постојано се шегува со верата. Сношти рече дека Исус проповедал во параболи бидејќи, како ни гаучосите, не сакал да се компромитира.

Се двоумеше, па ми рече:

- А Вие?
- Не го помнам бројот на книгите што ќе ги напишеш, иако знам дека ги има многу. Ќе пишуваш фантастични раскази и песни што ќе ти овозможат неспоредливо задоволство. Како татко ти и многумина други од нашиот род, ќе подучуваш други.

Ми заблагодари што немаше никакви прашања за успехот или фијаското на тие книги. Го променив тонот и продолжив:

- А што се однесува до историјата... изби уште една војна, речиси помеѓу истите противници. Франција веднаш капитулира; Англија и Америка победија еден германски дикатор по име Хитлер - циклична битка кај Ватерло. Буенос Аирес тука некаде околу 1946 создаде уште еден Росас, што прилично наликува на нашиот роднина. Нè ослободи во 1955 провинцијата Кордоба, како порано Ентре Риос. Сега работите одат лошо. Русија ја освојува планетата; под плевелот на празноверната демократија Америка нема сила да стане царство. Земјата со секој ден ни станува сè полоша провинција. Сè попровинцијална и сè поумислена, како да ја зарива главата в песок. Не би ме изненадило кога наставата по латински би била заменета со настава по гуарани.* (*гуарани - индијански јазик околу зоната Ла Плата, заб. на прев.)

Забележав дека речиси воопшто не ми обрнува внимание. Беше ужаснат со исконскиот страв од она што не може да биде, а сепак е извесно. Мене, кој не сум ничиј татко, наеднаш ме преплави бран на блиско чувство спрема тоа кутро момче; посилен отколку да ми е роден син, од мое сопствено месо! Видов дека во рацете стега некоја книга. Го запрашав за неа.

- „Зли дуси“ на Фјодор Достоевски - одговори тој, не без одредена самобендисаност.
- Ми исчезнал од помнењето. Каков е?

Уште додека ја изговарав реченицата, осетив дека прашањето е навредливо.

- Тоа е еден руски мајстор - го изрече тој својот суд - кој најдлабоко проникна во лавиринтите на словенската душа.

Оваа предизвикувачка реторика ми докажа дека малку е потсмирен.

Го запрашав за другите книги што ги прочитал од тој автор.

Наброја две-три, меѓу кои и „Двојник“.

Го запрашав дали кога ја читал книгата со сигурност можел да ги разликува ликовите, како што е случај кај Џозеф Конрад, и дали има намера докрај да ги истражи целокупните дела.

- Всушност не - одговори тој, делумно чудејќи се.

Тогаш го запрашав што пишува. Ми рече дека токму подготвува книга стихови што ќе ја нарече „Црвени химни“. Размислувал можеби и за „Црвени ритми“.

- Зошто да не? - му реков. - Можеш да наброиш добри претходници: синиот стих на Рубен Дарио и сивата песна на Верлен!

Не обрнувајќи внимание на она што го зборувам, тој ми протолкува дека неговата книга ќе го опее братството меѓу сите луѓе. Поетот на нашето време не може да му го сврти грбот на своето доба!

Се замислив и го запрашав дали навистина се чувствува како брат на сите луѓе: на пример, брат на сите погребни церемонијал-мајстори, брат на писмоносци, на сите нуркачи, на сите оние што животарат по безбројните плочници, на сите глуви и така натаму. Ми рече дека неговата книга се однесува на непрегледната маса угнетени и страдалници.

Твојата непрегледна маса на угнетени и страдалници е само обична апстракција! Постојат само поединци, ако воопшто постои некој. Човекот од вчера денес не е ист, расудуваше некој Грк. Можеби токму ние двајцата, на оваа клупа во Женева или во Кембриџ, тоа го докажуваме.

Освен во строгите страници на Историјата, случувањата вредни да се запомнат ги запоставуваат речениците што остануваат во сеќавање. Човек на умирање сака да се сети на некоја графика што ја ѕирнал во детството; војниците пред битка зборуваат за мозолчиња и за наредникот. Бевме, ние двајцата, во посебна положба за којашто - право да речам - не бевме спремни. Неизбежно, зборуваме за книжевноста; се плашам да не ми излета нешто што им го премолчувам на новинарите. Моето алтер его веруваше во фантазијата или во откривањето нови метафори; јас, пак, во оние што им припаѓаат на блиските, јасни склоности веќе прифатени од фантазијата: човечката старост и залезот на сонцето, протокот на времето и водата. Му го изложив ова сфаќање кое тој самиот, многу години подоцна, ќе го изложи во една своја книга.

Речиси не ме слушаше. Ненадејно рече:

- Ако Вие навистина сте јас, како ќе го објасните фактот дека сте ја заборавиле својата средба со еден господин кој во 1918 година рече дека тој исто така е Борхес.

На оваа тешкотија не бев помислил. Неубедливо му возвратив:

- Можеби тој настан бил толку чуден што сум се обидел да го исфрлам од главата.

Тој се осмели да ми постави срамежливо прашање:

- Како ве служи помнењето?

Сфатив дека за момче коешто уште немаше дваесет, човек од преку седумдесет е речиси мртов. Му признав:

- Понекогаш наликува на заборав, но сè уште го пронаоѓа довереното. Го проучувам англосаксонскиот и не сум последен во класот.

Нашиот разговор траеше веќе предолго за да биде приказна од сон.

Ми падна на ум една жестока помисла.

- Можам веднаш да ти докажам - му реков - дека не ме сонуваш! Слушај го добро стихов кој никогаш не си го прочитал, а на кого јас се сеќавам.

Бавно го изговорив славниот ред:

L'hidre - univers tordans son corps ecaille d'asteres.

Ја осетив неговата речиси плашлива вџашеност. Тивко го повторив стихот, насладувајќи му се на секој раскошен збор:

- Вистина е - промрморе тој. - Јас никогаш не би можел да напишам таков стих.

Иго нè беше соединил.

Сега се сеќавам дека тој порано страсно го повторуваше краткиот дел во кој Волт Витмен го обновува сеќавањето на една ноќ кога, пред лицето на морето, со некого вистински бил среќен.

- Витмен така ја опеал - забележав - затоа што посакувал ноќта да биде токму таква, а не затоа што така се случило. Песната е посилна ако насетуваме дека е покажување копнеж, а не едноставна повест за некој настан.

Само ме гледаше.

- Но Вие не го познавате! - извика тој. - Витмен не е во состојба да лаже.

Не изминало половина век залудно! Додека разговаравме за разноразни четива и за различни вкусови, сфатив дека не можеме да пронајдеме заеднички јазик. Бевме премногу различни и премногу слични. Не можевме еден со друг да се измамиме, што само го отежнуваше нашиот разговор. Секој од нас двајцата беше карикирана имитација на оној другиот. Ситуацијата беше сосема доволно ненормална за да потрае предолго. Залудни беа и советите и дискусиите, бидејќи неговата неизбежна судбина беше да стане јас.

Одеднаш ми дојде на ум една фантазија на Колриџ. Некој сонува дека шета низ рајот и како доказ за неговата прошетка му даваат цвет. Кога ќе се разбуди, цветот е крај него.

Смислив мошне слична досетка.

- Чуј - му реков - имаш ли пари?
- Да - ми одговори. - Имам некои дваесет франци. Го викнав вечерва Симон Јихлински во Крокодил.
- Кажи му на Симон да си ја извршува лекарската пракса во Каруж, па ќе му биде мошне добро... а сега, дај ми едно париче.

Тој извади три сребреници и малку ситнина. Не разбирајќи, ми пружи еден сребреник.

Јас му дадов една од оние недостојни американски банкноти кои имаат толку различна вредност, а толку иста големина. Тој алчно ја истражуваше.

- Па тоа е невозможно! - извика тој. - Има датум од 1964 година.
(Многу месеци подоцна некој ми кажа дека банкнотите не носат датуми.)
- Сево ова е чудесно - успеа да изусти - а чудесно застрашува. Оние што биле сведоци на воскресението на Лазар сигурно се скамениле од страв.

Помислив како воопшто ништо не изменивме: секогаш цитати од книги.

Банкнотата што му ја дадов ја искина на ситни парченца, и ги врати своите пари.

Решив сребреникот да го фрлам в река. Лакот на сребрениот грб кој се губи во сребренета река на мојата приказна можеше да ѝ подари непосредна слика, но судбината не сакаше така.

Ако се случи два пати, неприродното престанува да влева страв, му возвратив. Дури предложив следниот ден пак да се најдеме, на истава клупа која се наоѓа во две места и во две времиња.

Тој веднаш се согласи и, не гледајќи во часовникот, рече дека веќе е доцна. Обајцата лажевме и секој од нас знаеше дека оној другиот лаже. Му реков дека ќе почнат да ме бараат.

- Да Ве бараат? - запраша тој.
- Да. Кога ќе стигнеш во мојата старост речиси сосема ќе го изгубиш видот. Ќе ја распознаваш само жолтата боја, светлината и сенките. Но немој да се вознемируваш. Постепеното слепило не е ништо трагично. Тоа е како лесно спуштање на летна квечерина.

Се простивме без допири. Следниот ден не заминав таму; ни оној другиот тоа не го направи.

Долго мозгав за оваа средба за која никому не сум зборувал. Верувам дека го пронајдов клучот: средбата стварно се случи, но оној другиот разговараше со мене во сон и оттаму сум можел да го заборавам целиот настан. Јас со него зборував на јаве и затоа сеќавањето сè уште ме раскинува.

Оној другиот ме сонувал, но недоволно тврдо. Го сонувал, дури сега тоа го сфаќам, невозможниот датум на доларот.

Превод: Пандалф Вулкански
Извор: Маргина бр. 45, 1999.
Слики: Karis Upton