Интервју со Тери Иглтон

Тери Иглтон е можеби најпознатиот британски книжевен теоретичар, интелектуална ѕвезда уште од објавувањето на книгата „Книжевна теорија“. За да се сфатат неговите ставови, потребно е да потсетиме на една многу битна негова биографска одредница. Имено, Иглтон, за кој се врзува одредницата марксистички критичар, е дете на работничко и религиозно ирско семејство. Затоа и не треба да нè чуди тоа што покрај вообичаената критика на институционализираното христијанство, во своите текстови тој го деконструира и она што го нарекува празноверно сфаќање на Бог кон кој се држат повеќето атеисти и агностици, уверен дека тоа што тие го пишуваат е безвредна карикатура на вистинските нешта, вкоренета во незнаењето и предрасудите кои им се рамни на оние религиозните.

Како Бог повторно стана омилена тема во интелектуалните расправи?

- Како што и обично се случува, се совпаднаа неколку различни елементи. Најочигледен, секако, е 11 септември и исламофобичната хистерија која потоа се разви во западните земји. Се разбира, сликата на Бог со која притоа се занимававме беше сликата на мрачен, фундаменталистички и терористички Бог. Значи, обновата на расправата за Бог е исход на т.н. војна против тероризмот, но и на кризата на западниот либерализам која се изрази во судирот на либерализмот со нетолерантното, во прашањето како да се толерира нетолеранцијата. Соочувањето со фундаменталистичкиот непријател го отвора прашањето каде се границите на толеранцијата.

Не смееме да заборавиме дека општеството уште од 19-от век се обидува да најде соодветна замена за Бог, замена за религијата. Еден од интересните обиди беше психоанализата. Друг, уште посеопфатен обид беше изградбата на идејата за култура. Таа на луѓето, т.е. на нивниот начин на живот, требаше да биде извор на големите симболични вредности. Излезе дека и идејата за култура – притоа, се разбира, не мислам на Балзак, туку на културата во најширока смисла – во 20-от век западна во криза бидејќи се покажа дека стана извор за национални, етнички, родови и други судири. Таа повеќе не е – ако некогаш и била – оаза или хомоген простор за помирување, како што се замислуваше во 19-от век, и како таква не успеа да ја замени религијата. Затоа Бог денес е повторно тема.

Секуларните општества на развиениот капитализам, засновани на рационализмот, по нарав се агностички. Тие се скептични и бесчувствителни, и тука настанува третиот проблем, бидејќи не го почитуваат спектарот симболични вредности кои, според мене, им е потребен на луѓето. Поради упорниот секуларизам и рационализирање беше очекувано дека луѓето повторно ќе почнат да бараат одговори на големите прашања, и тоа не нужно на позитивен начин, туку често фундаменталистички. Исто така развиениот капитализам се покажа како плодно тло за развој на фундаментализмот. Последица од тоа е поделен свет на две групи луѓе: оние кои веруваат и оние кои не веруваат.

Каде сте вие во таа поделба?

- Јас сум во средината. Само пишувам и сите би требало да се угледаат на мене. Во расправата за Бог двата спротивставени табора се хранат еден со друг. На тој начин, фундаментализмот е реакција на агностицизмот. Тоа доведе до нови појави на Бог, токму во мигот кога мислевме дека исчезнал. Како напорен гостин, кој по секоја цена се обидува да се врати на забавата, иако е доцна и сите сакаат да спијат.

Зошто модерните општества подготвено се согласни на страв, без разлика дали го шират владите, медиумите, интелектуалците...?

- Овде се работи за нешто исконско, за враќањето кон нашите стравови. Во нашата природа е да приговараме, да се жалиме... Овде во Америка сфаќам колку општеството на развиениот капитализам е длабоко анксиозно. Тоа ги фабрикува успесите, но е крајно површно. Се стреми кон совршенство, а темите на поголемиот дел од ТВ рекламите покажуваат дека ова општество е опседнато од телото во сите негови облици. Таа површност го надминува дури и фактот дека ние сме, всушност, направени од крв и месо. А на луѓето им треба нешто токму така конкретно, нешто за кое можат да се фатат, што им се противи на сите апстракции, а што ваквото општество повеќе го нема.

Зборувате за кризата на либералните интелектуалци, повикувајќи се на Докинс, Хиченс, Амис... Што ве изненади повеќе, фактот дека тие се вклучија во расправата за Бог или тоа дека – како што тврдите вие – се служат со догматични претпоставки?

- Не, не ме изненади, бидејќи тоа само ја потврдува кризата на либерализмот. Застрашувачки е тоа што во моментов најнетолерантни се токму оние луѓе кои се претставуваат како големи либерали и заговорници на толеранцијата, отвореноста... Не ми пречи што пишуваат за релгијата, но би сакал да знам за што зборуваат.

Имате ли проблем да го помирите христијанството и марксизмот?

- Немам. Често добронамерно велам дека лесно е да се помират бидејќи обата се – тоталитарни. Така веднаш и нагласувам дека сум свесен на сето она негативно и ги спречувам излишните расправи. На малку попаметните им додавам дека е лесно воедно да се биде и католик и марксист бидејќи барем на тој начин се поштедувате од фазите на либерализмот. Поддржувач сум на она што го нарекувам трагичен хуманизам, а не сум склон кон либералниот хуманизам, за што се залагаат Докинс и останатите, а кој тргнува од претпоставката дека ќе бидеме ослободени дури откако се решиме од митовите и празноверијата. Склон сум да верувам дека слободно ќе се развиваме дури откако ќе се соочиме со најлошото, и кога потоа радикално ќе се обновиме. Тој вид хуманизам, иако тргнуваат од различни позиции, се наоѓа во сржта на марксизмот и христијанството, а јас како таков можам да го препознаам и да го прифатам како нешто блиско до себе. Нешто за кое се исплатува да се залагаш и да се бориш.

Малкумина марксисти останаа за Запад кои не се преобратија. Како тоа вие не доживеавте „просветлување“?

- Во тие убедувања истрајувам делумно и за да ги предизвикувам, и нема ништо послатко од провоцирањето на старите другари. Но не само поради тоа. Само што ја завршив книгата со наслов „Зошто Маркс беше во право“ во која настојувам да ги побијам десетте најчести приговори за марксизмот. Се разбира, не мислам дека Маркс е совршен, но и оваа рецесија и криза на капитализмот многу јасно ја покажуваат трајната релевантност на марксизмот. Впрочем, со вашите убедувања останувате и во тешките и во добрите времиња, тоа не е нешто што самите го одбирате, туку нешто што ве одбира вас. Вистина, многу од луѓето со кои се дружев во 70-те се оддалечија од левицата, заборавија на смислата на борбата, ама никој не очекуваше дека ќе ни биде лесно и дека сите ќе останеме заедно.

Во време на рецесија Маркс е барана „стока“. Мислите дека тоа е само мода или левицата има сериозна прилика за враќање?

- Не мислам дека сега Маркс е посебно популарен. Требаше да живеете во 60-те и 70-те за да видите како изгледа кога Западот ќе полуди по Маркс. Тогаш сите што ги познавав се повикуваа на него. Како што обично се случува, набрзо тоа стана знак за модна неосвестеност. Јасно е дека левицата не понуди соодветен одговор на моменталната криза, но исто така, никој и не можеше да ја предвиди неа, како што никој не можеше да го предвиди, на пример, распадот на советскиот блок. Фасцинантно е колку историјата секогаш одново нè фаќа неподготвени. Впрочем, тоа не е гаранција дека левицата ќе преживее. Ми се чини дека одговорот е скриен во контрааргументот на оние кои веруваат дека големите наративи се готови и дека капитализмот се потврди како единствен играч. Извиканиот „крај на историјата“ секојдневно предизвикува искрснување на проблеми за кои најлесно беше да се верува дека се решени еднаш-засекогаш. Тоа никако не би го потценил.

Што мислите за студентските протести? Во Велика Британија се демонстрира бидејќи со кратење на буџетот се заканува затворање на цели отсеци, најмногу од хуманистичкиот профил.

- Неодамна зборував на лондонски King’s College, каде се собраа голем број од оние кои жестоко реагираа на кратењето на буџетот. Ми се чини дека тоа беше најжестокиот напад универзитетското образование кое го паметам, а јас сум тука уште од времето на Шекспир.

Во Британија, а сосем сигурно и во другите делови на светот, тоа прашање ќе стане предмет на голем политички судир. Тоа неминовно ќе ги политизира бројните студенти. Бидејќи општествените околности се променија, не мислам дека ќе се повтори 68-та, но не се двоумам дека тоа ќе биде многу важно прашање.

Дали книжевната теорија навистина дојде до крајот на слепата улица?

- Штотуку ја довршувам книгата во која и’ се навраќам на теоријата. Се занимавам со теорија на литературата и методите на раскажување. Изненадувачки е како сето тоа денес изгледа чудно, колку малку луѓе се занимаваат со тоа. Падот на теоријата се совпадна со падот на левицата. Наеднаш сите големи идеи почнаа да се ставаат под знак прашање. Би сакал големите прашања да се вратат, бидејќи теоријата потклекна пред културата. Сето она со што денес се занимаваат на универзитетите – постфеминизмот, постколонијализмот, постмодернизмот... – иако се заснова на теоријата, всушност е софистициран облик на проучување на културните појави. Не е лошо тоа да се прави, но така се троши и добар дел од скапоцените ресурси. Ми се чини дека повторно ќе им се вратиме на основните прашања.

И критиката се најде во криза. Постои ли излез?

- Секоја барем малку интересна критика почиваше на тоа дека не се занимаваше само со книжевните прашања, туку вцицуваше во себе цела низа други области. Тоа важеше за сите интересни критичари од 20-от век, вклучувајќи го и Едвард Саид. Дел од причините за кризата на критиката лежи на тоа што силно се чувствува недостатокот амбициозен пристап кон критиката. Оние кои имаат доволно сила за такво нешто повторно се повлекуваат во зафрлените академски ќошиња. Исчезнувањето на класичната критика, која првенствено беше наменета за широката публика, е поврзано со сè помалиот број на интелектуалци од широк профил. Во своето најдобро издание, критиката отсекогаш била дисциплина и работа на интелектуалците, а не на академската заедница.

Извор: jutarnjilist.hr