Лудилото како човечка состојба

24.11.2015 10:49
Лудилото како човечка состојба

Во 1978 година Франко Базаља (1924-1980) успеал во намерата во Италија да се донесе Законот 180, кој пропишувал затворање на душевните болници. Светската здравствена организација во 2003 година таа мерка ја означи како „еден од ретките иновативни настани во психијатријата во светски размери“. Но, тешко дека ќе згрешиме ако затворањето на душевните болници го сметаме за најголемо достигнување на работата и настојувањето на Франко Базаља. Грешката би била во корист на претставниците на законот, кај кои нештата вообичаено се одвиваат вака: нешто се дозволува, во овој случај затворање на душевните болници, но потоа никој не се грижи за остварување на начелата кои ја инспирирале донесената мерка, иако таа мерка би можела да биде само првиот чекор на долгиот пат што треба да се помине.

Франко Базаља го поплочи својот пат со низа дискусии напишани помеѓу 1963 и 1979 година, кои денес се собрани во книгата со наслов Утопија на реалноста (L’utopia della realta). Наспроти револуцијата која, како што нè потсетува Салваторе Натоли, има експлозивен карактер, бидејќи го означува забрзувањето на времето имајќи предвид поинаква иднина, утопијата, која на иднината гледа со терапевтска етика, каде злата се елиминираат со рационален надзор на учинокот, побарува многу иднина. Операцијата на Базаља спаѓа во утописките, а не во револуционерните операции.

Затворањето на душевните болници било, според проектите на Базаља, само првиот чекор во насока на општествен претрес, повторен преглед на општествените односи почнувајќи од клиничката практика, токму онаа клиничка практика која се создала своевремено за општеството, заинтересирано пред сè за зачувување на внатрешниот мир и постојните односи на моќта, да се заштити пред лошата совест. Бидејќи општеството за таа цел не знаело да најде подобро средство, клиничката практика ја задолжило да добие научно втемелување (со тогашното, многу двосмислено психијатриско знаење), заради што на сите би им изгледало прифатливо и дури нужно лудите да се затворат во четири ѕида и дебели ѕидови ограда од остатокот од општеството.

За клиничката практика услужно да ја извршува својата задача, лудилото е прогласено за болест која, за да може да биде лекувана, треба да биде оттргната од светот од кој извира, значи од светот на животот што Хусерл прв го означил како Lebenswelt. Така започнало затворањето во душевните болници. За него Базаља вели:

Лудницата го оправдува своето постоење со тоа што во неа нерационално станува рационално. Кога некој е луд и оди во лудница, престанува да биде луд и се претвора во болен. Станува рационално битие, барем во мерата во која е болен.

Впрочем, затворањето на душевните болници не била конечна цел на операцијата на Базаља, туку само средство со чија помош општеството би можело да се пресмета со неволјите што толку често го мачат – со сиромаштијата, оскудноста, зависноста, исклучувањето и дури деликвенцијата, кои често се поврзуваат со лудилото. Лудите, ако се богати, не се исклучуваат од општеството. Ако имотната корист е загрозена од лудило, во најдобар случај им ги одземаат имотните интереси. Заради тоа, пишува Базаља,

умот не се занимава со тоа лудило, туку со она излаченото, институционализираното, кое секогаш е лудило на сиромаштијата – кое впрочем е сиромаштија, ако она другото лудило може да продолжи да се изразува на друго место, надвор од излаченоста. Значи, односот на умот кон тоа лудило е односот на умот кон сиромаштијата.

Најлесно е да се набљудува и контролира сиромаштијата, ако ја замолчиме како сиромаштија и ако дозволиме за неа да се зборува само во облик на болест. Значи, ако клиничкото знаење му се дава на располагање на општеството, кое не сака да се занимава со своите неволји, Базаља настојува да го направи токму спротивното: сака да постигне општеството да го прифати лудилото, таа фигура што секогаш го вознемирувала. Базља за лудило вели дека е

човечка состојба (condizione umana). Постои во нас и исто толку е присутно колку што е присутен и умот. Проблемот е во тоа што општеството, ако сака да се смета за цивилизирано, мора да ги прифаќа како умот така и лудилото, но тоа всушност ѝ наложува на науката, психијатријата, лудилото да го преведе во болест, за да го елиминира. Тука лудницата ја пронаоѓа својата причина на постоењето.

Кога Филипе Пинел во 1793 година во Париз ја основал првата душевна болница и во согласност со начелото дека лудиот не може да се изедначи со злосторник, ги ослободил лудите од затворите, тој немал такви намери. Со тоа психијатријата веќе од своето раѓање се претставила како наука за човечкото ослободување. Но, таква била само кратко време, бидејќи лудиот пуштен од затвор веднаш го затворале во друг затвор именуван душевна болница. Тој ден започнува голготата на лудите и процветот на психијатријата. Прегледот на историјата на психијатријата ни ги разоткрива имињата на големите психијатри, додека за лудите остануваат само етикетите: хистерија, астенија, манија, депресија, шизофренија. Историјата на психијатријата, вели Базаља, е историја на психијатрите, а не историја на болните.

Но, дали депресијата, манијата, шизофренијата се вистински болести како чирот, вирусниот хепатитис, ракот? Или пак, доживувањето на шизофренијата многу се разликува од поединец до поединец и многу е зависно од личното минато, така што различните случки и симптоми никако не можеме да ги означиме со исто име?

Во ревноста како научна гранка да ѝ се придружи на медицинската наука, психијатријата без двоумење ја занемарила „субјективноста“ на лудите и ги „објективизирала“ пред лицето на единствената, заштитена субјективност – лекарската. Но, дали е можно да се верува дека лудиот може да се излечи, значи повторно да се воспостави неговата особеност, ако институцијата му ја поништува таа субјективност? Очигледно не.

Кога Франко Базаља го прифатил начелото на еднаквост помеѓу болниот и лекарот, открил дека човекот станува лудак со кој е можно да се воспостават односи само ако се признае неговата субјективност. Открил и дека лудиот нема потреба само од лекување, туку и од човечки однос со својот лекар, реално решение за своето преживување, пари, семејство и сè што инаку му треба и на лекарот кој го лекува. Накратко:

Болниот не е само болен, туку човек со сите свои човечки потреби.

Кога со лудиот постапуваме како со човек, пишува Базаља, тој веќе не ја претставува болеста, туку кризата, животната, егзистенцијална, општествена, семејна криза. Таа станува постојана и дефинитивна ако лудиот, кој се изгубил во светот, го оттргнеме од светот и повеќе или помалку засекогаш го затвориме во не-светот кој се нарекува душевна болница.

Душевното страдање можеби воопшто не е болест, туку нешто што преку ноќ би можело да се случи секому. Сите можеме да се најдеме на милост и немилост препуштени на ненадзираните мисли, чувства и емоции, потопени во страшното црно светло кое сме навикнале да го именуваме со зборот кој трепери помеѓу поетски, генијален и патолошки – лудило. Ако е вистина дека таа состојба не е резервирана исклучиво за лудите, дека вообичаено не е трајна и дефинитивна, туку дека повеќе е еднократна и репетитивна меѓуигра и дека станува трајна и дефинитивна само ако не се лекува, тогаш не е можно ниту да замислиме дека проблемот на општественото страдање ќе можеме да го решиме така што човекот кој страда ќе го затвориме во затворен простор и затворен и лишен од светот кој се нарекува душевна болница.

Така, Франко Базаља најпрвин во Гориција, а потоа во Трст ги започнал набљудувањата со отворање душевни болници. Слично направил и Еугенио Борња во Новара, каде „лудите“ со соодветна придружба можеле да одат зад ѕидовите, неизвесно и некако збунето да се движат во градот, да испијат кафе во бар, да влезат в црква, да купуваат што било на пазар, да се обратат некому (најчесто без одѕив), накратко да се запознаат со координатите на заедничкиот свет од кој лудилото ги извлекло привремено, а душевната болница конечно.

Во градот не можеле да излезат оние кои престојот во душевната болница ги понижил до пред-човечки степен, оние кои депресијата ги обвила во мрак и непоправливо им ги обележала лицата, а ни болните, збунети од заблуда, мошне богата и мошне жива, за повторно да можат да ја склопат реалноста, втурнати во лесни фантазии, создаваат фантазиски свет како надомест за реалниот од кој ги исклучиле. Излез не добивале ни опседнатите од манија, која Платон ја именувал како божествена, а која отсекогаш изразувала поврзаност со пороците, а затворена во душевни болници добивала нечовечки, понекогаш пред-човечки црти.

Ако човекот се родил за да битисува во светот, како што вели Мартин Хајдегер, дали тогаш е навистина можно да се верува дека е можно човекот, кога ќе го зафати виорот на лудилото (без разлика дали во неговиот облик како депресија или во бучниот како манија) да се заштити така што дефинитивно ќе го извлечеме од светот? Зарем така не му ја одземаме можноста да го организира светот, а со тоа и единствената вистинска можност да го практикува умот?

Така од триесеттите години на дваесеттиот век учеле Лудвиг Бинсвагнер и Евгени Минковски во Швајцарија, а следните години Роналд Лаинг и Дејвиг Купер во Англија, Жил Делез и Мишел Фуко во Франција, Данило Карњело, Бруно Калиери и Еугенио Борња во Италија, каде никогаш не доделиле универзитетска катедра на ниеден претставник на таа психијатриска струја спротивставена на душевните болници и употребата на психофарматици. Заради тоа еден ден Франко Базаља го отворил кафезот на душевната болница. Веројатно тоа го направил во еден град во кој било можно да се отвори душевната болница – во Трст.

Всушност, Трст е малку австриски, малку словенски, малку хрватски, малку италијански. Трст е град на иднината, ако сакате, град кој навикнал да живее со странец и значи со туѓото, она што го именуваме како лудо. Денес, „лудите“ мирно шетаат во Трст, истовремено со постарите. Постарите на одреден начин размислуваат слично како и „лудите“, и во градот ги има многу, како и странците, кои со себе донесуваат поинаков поглед на светот, чудно или туѓо за тие краишта, па сепак не толку чудно, ако луѓето се помалку крути и ако ја научат доблеста вообичаено наречена „толеранција“.

Ако Франко Базаља сонувал дека клиниката еднаш би можела да стане лабораторија за нови облици општествени односи, денес не би можеле да доживееме покруто будење, бидејќи мораме да ја признаеме севкупната доминација на органицистичката психијатрија, да не зборуваме за психијатриската генетика. На откритијата на науките и нивните лекови не е можно да им се префрли ништо сè додека човекот, вклучувајќи ги темните лавиринти на неговата душевност, не стане обична лабораторија во која науките ги докажуваат своите хипотези.

Изгледа дека утопијата на Базаља дека лекувањето треба да стане лабораторија за воспоставување „хумани“, а не „опредметени“ односи меѓу луѓето – со помош на распоредените служби за душевно здравје по целата земја, групи за соживот, создадени во заеднички живеалишта, со учество на учители, воспитувачи, набљудувачи, мотивирани учесници - доживува бродолом. Бродолом доживува замислата на Базаља, иако според податоците на Светската здравствена организација на Запад секој петти адолесцент страда од душевни нарушувања, а до 2020 година бројот невропсихијатриски нарушувања ќе се зголеми за повеќе од педесет проценти. Ќе стане еден од петте најчести причини за болести, работна неспособност и смрт.

Што да се прави? Погодените да ги испратиме во лудници или подобро да им помогнеме повторно да воспостават однос со светот? Тој однос дефинитивно го прекинува душевната болница, а службите за душевно здравје, такви какви што се, заради негрижа и невнимание, па и заради страв од различноста, која ја персонифицира појавата на имигранти, зависници, бездомници, отпадници, не го гарантираат. Заради лошото дејствување на тие служби, Базаља се плашел од враќањето во душевните болници и истото го најавил. И покрај тоа, неговата утописка, невизионерска природа му ја дозволила следната изјава:

Беше важно да се докаже дека невозможното станува возможно. Пред десет, петнаесет години, не беше можно да се замисли дека би можеле да затвориме душевна болница. Душевните болници можеби ќе се вратат, како претходно и уште повеќе одвоени од светот, тоа не го знам, во секој случај докажавме дека е можно да му се помогне на лудиот човек поинаку, и нашето сведоштво е важно. Не верувам дека некоја победа би била добиена затоа што се добила некаква побуда. Значајно е нешто друго: дека денес знаеме што е можно да се направи. Малцинството како нас во својата слабост не може да победи, бидејќи власта е таа која победува секаде. Во најдобар случај, можеме да убедуваме. Во моментот кога ќе станеме убедливи, победуваме, односно предизвикуваме преобразба која инаку е тешко да се достигне.

Базаља совршено знаел дека не е доволно да се затворат психијатриските установи и да се престане со палење на животот меѓу ѕидовите, со тој тивок холокауст во име на науката, ако сакаме да достигнеме општеството да го преиспита својот однос кон различните фигури на лудилото и генерално кон страдањето. Треба да се додаде дека психијатриското лекување во нашето време има многу поголеми барања: некако е повеќе асептично и дури почисто, и заради тоа многу поинвазивно отколку што своевремено била институцијата душевна болница.

Денес општеството навистина е загрозено како тотална институција во која премногу поединци секој ден си помагаат себеси со таблети за подобро да го контролираат своето расположение. На хемијата ѝ даваат предност пред општествените односи, додека не станат хемиски роботи. Кадрите ги постигнаа бараните резултати, а нивните души се најдоа во глувата тишина. За тоа во една дискусија пишуваше психијатарот Франко Ротели, кој го презема наследството на Франко Базаља.

Молекуларната биологија и неврофизиологијата ќе бидат и тоа како способни, невролошките науки ќе можат многу да ни кажат за мозокот, многу ќе ни каже генетиката. Но за нешто сите тие науки нема никогаш да можат да ни кажат ништо: за етиката, односно за начинот на кој луѓето одлучуваат да го воспостават општествениот договор, за вредностите и упоришните точки, на кои се потпираат, кога се одлучуваат за односи со другите. Мислам дека Франко Базаља би бил кадарен за тоа: знаел да го постави прашањето на највисоко ниво. Имено, почнал со етиката, бидејќи сакал повторно да го отвори проблемот на болестите, медицината, односите, почнувајќи од јадрото на самата етика, со вредностите, со начинот како институциите конкретно ги организираат тие вредности, ги остваруваат и им даваат конкретно лице.

Тоа бил проектот на Базаља. Затворањето на душевните болници било само еден од помалите чекори, во овој случај на ограничената област на душевните болести. Со тие чекори од општеството би се барало да престане да се плаши од различноста која ја вдомува и која, во овој или оној облик, мора сè повеќе да ја вдомува. Но, нашето општество очигледно е сè повеќе чувствително за односите на моќта и сè помалку на односите на помошта. Можеби заштитата на поинаквите, лудите и останатите послаби поединци, на која климата од седумдесеттите ѝ била наклонета, а што довело до затворање на душевните болници, во нашата култура веќе не е позната како идеал.

Но, дали токму таквиот поглед не нуди добар терен лудилото и очајот, кој го следи секаде, уште повеќе да се рашират? Срцето е скаменето и ја изгубило довербата во терапевтскиот карактер што комуникацијата и општествениот однос го поседуваат како своја специфична црта, а која секој од нас може да ја провери кога не се чувствува добро.

[Umberto Galimberti, I miti del nostro tempo, Milano: Feltrinelli, 2013, str. 197-204.]

Извор: http://libreto.net

ОкоБоли главаВицФото