Растејќи со Боуви: поп и рок, висока и ниска култура итн.

15.01.2016 16:34
Никола Гелевски

Се контролира она што се става во монтажата (миксерот); она што излегува оттаму баш и не може да се контролира.
Вилијам Бароуз

Мислам дека рокот треба така да се дотера да личи на проститутка, да биде сопствена пародија. Тој треба да биде кловн, арлекин.
Дејвид Боуви, во интервју, 1971 г.

Во стварно испревртениот свет вистината е момент на лага.
Ги Дебор

Во тинејџерските денови мошне важна ми беше разликата меѓу поп и рок. Недвосмислено припаѓав на страната на рокот, отфрлајќи го попот како мекушки и тривијален. Рокот ми изгледаше бунтовнички, слободарски, музички и текстуално похрабар од попот. Поп музиката ја поврзувавме со патетичните шлагер фестивали, со неинвентивни стихови, лоши аранжмани, трагикомична гардероба... Всушност, мојата младешка идентификација и не беше рокот, туку панкот, уште порадикалното музичко и воопшто (контра)културно движење што настана кон крајот на седумдесеттите и траеше кратко, само две-три години, пред да биде поплавено со она што ни го донесоа осумдесеттите: нагласена комерцијализација на културните производи.

Зборот ми е: можеби не бев доволно отворен како тинејџер. Можеби не знаев, тогаш, на 15-16 години, да ги видам и добрите страни на т.н. поп музика. И покрај тоа што бев под огромно влијание на Ленон и Битлси (кои веројатно се повеќе поп отколку рок; иако секоја врвна уметност е тешка за класификување), дури запознавањето на поп артот почна да ми ги разбива предрасудите спрема поп музиката.

Тука некаде после Ворхол во мојот живот дојде Дејвид Боуви. А токму Боуви дотогаш најубедливо во парампарче ја здроби површната поделба меѓу поп и рок и ме направи, ми се чини, поотворен и покомплексен. Заправо, Боуви беше само дел од лектирата со помош на која пораснав и која придонесе бинарностите од типот поп-рок (на кои се палев ко хепо коцка или млад мајмун:) во еден момент да испарат како во некој од филмовине во кои временскиот патник нешто менува во иднината, па во сегашноста нештата почнуваат да исчезнуваат. (Ах, доба на адолесценцијата! Во една современа драма се вели: „Никој не можеше да разбере низ што минував. Да бев куче - ќе залаев на себе за да не пријдам поблиску!“)

Впрочем, слична преобразба во тоа време (а веројатно и во секое време) им се случила на милиони луѓе. И британскиот филозоф Сајмон Кричли во исповедната книга за својот животен идол признава дека Боуви бил најзаслужен за неговото сопствено созревање: „Постои цела маса луѓе за кои Боуви беше суштеството кое им овозможи да се поврзат емоционално посилно со себе и со другите, ослободувајќи ги да станат некој друг вид на себе, нешто послободно, нешто почудно, поискрено, поотворено и повозбудливо.“

Интересно е што многу подоцна согледав дека моето преферирање на рокот пред попот заличува на презирот што снобот, заштитникот на т.н. „висока култура“, го има спрема популарната култура (филм, телевизија, стрип итн.). Поп-артот тука всушност е најзначаен за историјата на културата во 20 век: ја разби поделбата меѓу ниската и високата култура. А Боуви, под големо влијание на поп артот (пред сè на Ворхол, но и на Бароуз, Џемс Дин, Литл Ричард итн.), на еден спектакуларен начин - и како арлекин и како волшебник - всушност ги обедини рокот и попот, ниската и високата култура, комерцијалната и андерграунд уметност. Јавајќи го еманципаторскиот бран од шеесеттите Боуви исто така појасно од кој било друг ни покажа што значи славниот слоган за личното како политичко. Токму низ личните контроверзи и лутања Боуви израсна во една од најиконичните фигури на 20 век, обединувајќи ги во себе и симболизирајќи ги недоумиците на сопствената епоха.

Боуви знаеше дека масовната култура, меѓу другото, го воспоставува малограѓанинот како типичен културен потрошувач. Тој, како принц на англиската боемија и како своевиден наследник на Оскар Вајлд многу добро ја знаеше Вајлдовата дефиниција за малограѓанинот: „оној што ја знае цената на сè и вредноста на ништо“. Но, боемскиот начин на живот ќе му овозможи на Боуви да работи внатре во системот на масовната култура, правејќи се дека е аутсајдер. Боуви често во кариерата личел на патник кој деноноќно стои на перонот и чека гледајќи во магловитата далечина, а тогаш возот се појавува - од спротивната насока. Тој принцип на неочекуваното, на преземењато на спротивностите, можеби може да го објасни и неговото кратко кокетирање со нацизмот или окултизмот.

Спомнувајќи ја спектакуларноста на Боуви, но и неговата контроверзност, морам да ја спомнам гласовитата реченица на еден друг голем ама неинтегриран отпадник, Ги Дебор: „Спектаклот е капитал во таков степен на акумулација во којшто тој станува слика.“ Сакам да речам: Боуви не е невин; популарната култура најмалку од сè е невина, иако настапува божем без какви било политички или идеолошки намери. Зарем неверојатната моќ со која се здобија медиумите, на пример, не е една од сомнителните работи што ја донесе триумфот на популарната култура? Славна е изјавата на Ворхол, откако Валери Соланас 1968-та пукаше во него: „Пред да стрелаат во мене, насетував дека, наместо да живеам, просто гледам ТВ. Откако ме застрелаа, сигурен сум во тоа.“ (Боуви во песната Hunky Dory од 1971 вели: „Енди Ворхол, филмско, платно / нема никаква разлика“.)

Можеме да одиме уште подалеку во критиката на конзумеризмот: зарем триумфот на културата сфатена пред сè како масовна потрошувачка не придонесе во почетокот на осумдесеттите да се појави контрареволуцијата наречена неолиберализам, предводена од Реган и Тачер?! Впрочем, Боуви дури и во своите најлошо оценети албуми од осумдесеттите („најкомерцијалните“) го констатира истото: дека западната култура немилосрдно гази сè пред себе (сетете се на спотот Let's Dance) и често прва ги закопува своите довчерашни знаменосци (многу ѕвезди од шеесеттите беа избришани во седумдесеттите и осумдесеттите; и во тој поглед Боуви покажа неверојатна жилавост и способност за менување и прилагодување).

На крајот, можеби сепак треба да се оддалечиме од старите дихотомии од типот рок или поп, револуционерност или реакционерност... Дали културата е средство за контрола и манипулација или средство за еманципација и општествен развој? - можеби тоа (пра)старо прашање веќе не е продуктивно. Премногу критичари и теоретичари производите на културата ги согледуваат низ овие поедноставени бинарности кои можеби затскриваат други важни прашања. Најпосле, можеби самиот обид да се извлечат јасни политичко-теориски принципи од некои културни и уметнички форми наликува на читање весник на ветровита плажа.

***

Имајќи чувство дека сум изодел пат како дождовна глиста во конзерва за мамци (и низ текстов, а можеби и низ животов) во продолжение, како уште една ниша во лавиринтот, пренесувам дел од сопствена колумна објавена во „Утрински весник“ во далечната 2002 година.

 

Популарна култура

Културата секогаш е поврзана со идеологијата, со распоредот на моќта во општеството. Умберто Еко зборува за „семиотичкото герилско војување“ како клуч за разбирање на популарната култура и на нејзината способност да ѝ се спротистави на владеачката идеологија.

Иако масовната култура (која не е сосема иста со популарната култура) често знае да биде инструмент за владеење на моќните, некои теоретичари сметаат дека борбата помеѓу популарната и елитната култура е борба против постоечкиот поредок на моќта, во смисла дека таа го помага одржувањето на свеста за постоењето на општествени разлики; а судирите на интереси во рамките на општествените разлики меѓу луѓето имаат суштинско значење доколку сакаме општеството да биде продуктивно а не статично, напредно а не реакционерно.

Според теоретичар на културата Џон Фиск (книгата му се вика „Популарна култура“) тркалцето на општествените промени може да се придвижи само одоздола, од свеста за општествените разлики засновани врз судирот на интересите, а не од либералниот плурализам во којшто разликите во крајна линија му се подредени на консензусот, чија функција е да ги одржува тие разлики онакви какви што се.

На пример, општествените припадности во голема мера се одредуваат не само позитивно туку и негативно, против кого сме. Свеста за разликата можеби дури е попресудна за припадноста отколку свеста за сличноста. Во некои општества антагонизмите повеќе се класни, родови или расни; кај нас антагонизмите (кои, повторувам, можат да бидат продуктивни!) главно се врз етничка и религиска основа.

Дали за нашето место во општеството е поважен фактот дека немаме работа, дека сме стари, дека сме полуписмени, дека сме тормозени од насилници, дека сме сиромашни итн. од фактот дека сме Албанци или Македонци?! Меѓу другото, во сферата на популарната култура се рефлектираат и овие прашања.

Едно од важните својства на популарната култура, но и на општествениот идентитет, е флуидноста. Секој од нас, во различни моменти движејќи се низ општествените формации може да создава културни припадности со различни, можеби и контрадикторни општествени групи. Постојат ситуации кога, на пример, родовата сличност меѓу две жени, нивната загрозеност од патријархатот, е многу поважна за нивното чувство на идентитет отколку нивната етничка различност. Истото важи и за образовната сличност, или за заедничките интереси на повозрасните луѓе, но и за образовната нееднаквост, за големите социјални разлики - сето тоа сосема во втор план ги става етничките или религиските разлики. А популарната култура е простор каде што тие разлики и сличности меѓу луѓето во општеството јасно се отсликуваат.

Но, како што не смееме да го потцениме, никако не смееме ни да го прецениме субверзивниот потенцијал на популарното. Како што вели Фиск: „Популарното искуство секогаш се обликува внатре во структурите на доминација; популарната култура се занимава со произведување и ширење на популарните простори во рамките на тие структури, обидувајќи се да избега од нив, да им се спротистави или да ги навреди. Таа може да биде прогресивна или агресивна, но никогаш потполно слободна од структурите на моќта на општеството каде што е популарна.“

ОкоБоли главаВицФото