Љубовта во Новиот завет: атеистички поглед

04.02.2016 11:09
Љубовта во Новиот завет: атеистички поглед

Љубовта се таи на страниците на Библијата уште во делот Стар завет, во една од неговите најмали книги – Песна над песните, која меѓутоа се вбројува во најголемите љубовни химни на сите времиња. Но дури во Новиот завет, љубовта штедро ќе се распостели на сите можни релации што ги подразбира религискиот свет: релациите Бог-човек, човек-Бог, човек-човек. И не само тоа. Иако е верска книга, т.е. книга која смислата на своето постоење ја има во верата, Новиот завет ќе определи дека љубовта ја надминува верата по важност! („А сега остануваат овие три работи: верата, надежта и љубовта; најголема меѓу нив е љубовта.“ – Кор. 13:13). Сепак, дали е ова доволно да го оправда мнението распространето на просторите со христијанска традиција – дека Новиот завет е ненадминат етички кодекс на љубовта?

Оваа размисла поаѓа од насетувањето дека доколку новозаветните искази во врска со љубовта ги подложиме на едно недогматско, критичко, разумско односно атеистичко преиспитување, ако ги третираме како и секоја друга реч човечка, а не Реч Божја, тие во голема мера ќе го демантираат тоа мнение, односно ќе покажат низа сенишни петна токму на планот својата морална валидност.

Да појдеме од главните јазли околу кои е сплетена новозаветната љубовна мрежа. Тоа се следните два исказа: „Зашто Бог толку го возљуби светот, што Го даде својот Еднороден Син, та секој што верува во Него, да не погине, но да има живот вечен.“ (Јован 3:16), и „Кога така нè засака Бог, тоа и ние сме должни да се сакаме еден со друг“. (1. Јов. 4:11).

Првиот исказ ја искажува суштината на Благата, Радосната, Евангелската вест – дека благодарение на Божјата љубов, Спасителот е веќе меѓу нас! Уште тука аналитичарот се сепнува: Дали е морално валидно да се жртвува друг (во случајов – Синот), за да се искаже сопствената љубов кон некого (во случајов, Божјата љубов кон луѓето)? Натаму, дали е морално валидно чиновите на љубов да се условуваат со некаков бенефит за себе (во случајов, ако се верува во Него, тогаш се добива љубовниот подарок – животот вечен)? Може и да се спори, како што и се спори во етиката, околу моралната вредност на вечниот живот којшто во случајов е подарок од Бога предвиден за возљубениот човек. Имено, и покрај стрептежот што кај човекот го буди свеста за неминовноста на смртта, не е лесно да се негира становиштето, дека токму таа свест истовремено е и главниот поттик за осмислување на животот, извор на позитивна човечност, моралност и животна радост.

Но, да се усредоточиме на вистинскиот свет на моралот – светот на меѓучовечките односи. Таа релација е опфатена со повеќе заповеди кои имаат статус на етички максими. Најпознатата е секако онаа, забележана во евангелието по Матеја: „... Возљуби го својот ближен како себеси!“ (Мат. 22:39). Посматрана сама за себе, оваа максима е етички беспрекорна. Овде љубовта не е условена со никаково пазарење, па заклучувам дека да го „возљубам ближниот“ значи кон него да се однесувам од позиција отаде моите егоистични нагони и интереси, односно во насока на неговото добро, проценувано според највисок можен критериум – според параметрите на моето сопствено добро; моето сопствено добро, пак, подразбира настојување на Другиот не само да не ми наштети, да се однесува исправно, коректно, туку и „да се најде во моја кожа“, да ги почувствува моите потреби и колку што може да им излезе во пресрет... Но ако овој принцип сам за себе е парадигма на човекољубието како што беше сфатено од Конфуцие па до Шопенхауер, она што го налага непосредниот и поширокиот новозаветен контекст, не само што ја руши можноста за негова реализација, туку и ја извитоперува неговата смисла!

Имено, оваа заповед, според Исус, е втора по важност ( „…а втората е ...: ‚Возљуби го својот ближен како себеси!‘“ – Мат. 22:39). Првата, најважната гласи: „Возљуби Го Господа, својот Бог, со сето свое срце и со сета своја душа, и со сиот свој разум./ тоа е прва и најголема заповед.“ (Мат. 22:37-38). Но, ако е тоа „првата и најголемата заповед“, тоа значи дека својата максимална љубов и стремежи треба да ги насочам кон Бога, не кон другиот човек! Оти, нели, љубовта кон Бога го бара „сето“ мое срце, „сета“ моја душа, „сиот“ мој разум! Со тоа, втората заповед паѓа во вода! Другиот човек, дури и најблискиот – всушност, токму најблискиот! – моето срце треба да го отфрли, за љубовта кон него да не го доведе во прашање мојот апсолутен однос со Бога. Впрочем, Исус ова и децидно го бара: „Ако некој дојде при Мене и не го намрази татка си и мајка си, жената и децата свои, браќата и сестрите, па дури и душата своја, тој не може да биде Мој ученик.“ (Лука 14:26)!!!

На едната страна на своето знаме новозаветната етика го испишала милозвучното agape (грчки – љубов) како спона меѓу луѓето; на другата – бескомпромисното Бог-над-сè!

Има тука уште еден проблем: прашањето кој кому е ближен? Дали секој човек на секој човек?

Дали сум, на пример, ближна за побожниот ако самата не спаѓам меѓу оние кои „веруваат дека Он постои, и дека ги наградува оние што Го бараат“ (Евр. 11:6)? Според Писмото, тоа е „отпадништво од Бога“ т.е. грев од највисок степен и Бог го казнува („... кој не поверува, ќе биде осуден“ – Марко 16:16). Се добива впечаток дека Писмото низ неколку најопшти принципа се залага побожниот, „праведниот“, сепак да не ме отфрли, да се угледа на Севишниот, „... зашто Он праќа дожд на праведните и на грешните.“ (Мат. 5:45). Од друга страна, според конкретните упатства на одделни апостоли наменети на нивните возљубени браќа, на пример според оние искажани во Соборното послание на св. апостол Јуда, безбожниците не само што треба да се изземат од кругот на ближните подобни за милување, туку секое приближување до нив заради нивно „изобличување“, т.е. спасување од неверништвото, наметнува потреба од сериозни хигиенски мерки за заштита од нивниот гнасотилак: „Тоа се луѓе што се одделуваат од верата; тие се телесни – и немаат дух./ А вие возљубени, изградувајќи се во пресветата ваша вера.../запазете се во љубовта Божја.../ И така разликувајќи ги, едни милувајте/ а други со страв спасувајте, истргнувајќи ги од оган и изобличувајќи ги со страв, гнасејќи се од облеката, испоганета од телото.“! (Јуда 1:19-23). Што да речеме, пак, за она што е запишано за секој од нас како конечна завршница на нашиот „земен“, привремен престој, т.е. за случувањата предвидени за Судниот ден? Тие дефинитивно отклонуваат секаква илузија дека ние кога било сме можеле да бидеме ближни. Оти „тогаш праведниците ќе светнат како сонце во царството на Нивниот Отец...“ (Мат. 13:43); за нас, пак, „неправедните“, предвидена е судбина на животни за отстрел: „... Господ знае како да ги избави побожните од искушенија, а неправедните да ги држи во маки за судниот ден./...тие, како неразумни животни, кои се од природата така создадени за да се фаќаат и уништуваат, хулејќи го она што не го разбираат, во својата погибел ќе загинат.“ (2. Петр. 2:9-12). Теолошкото учењето за гревот и за неговите консеквенции, го (до)дефинира поимот ближен така што тој покрива само една страна на човечката заедница – страната на побожните – која ригидно, како пресечено со нож, е одделена од страната на неверниците. Верското, идеолошкото, ја надвиснало својата сенка над етичкото, човекољубието останало да зрачи само кон истомислениците.

За разлика од штотуку разгледуваниот принцип којшто барем не нудеше ништо како компензација за „возљубувањето“, останатите искази отврено или прикриено ветуваат одреден бенефит за практикантот на љубовта, т.е. калкулираат со неговиот егоизам. Но Бауман на едно место (во „Флуидна љубов“) вели: „Моралноста е вродено поттикната манифестација на хуманоста – таа не ѝ ‚служи‘ на никаква ‚цел‘ и сосема сигурно не е водена од очекување на профит, удобност, слава или напредување.“ Тука не се вклопува овој исказ на апостол Петар од неговото Второ послание: „... принесете кон верата своја добродетел... /... кон братољубивоста љубов,/… бидејќи на таков начин ќе ви се овозможи слободен влез во вечното царство на нашиот Господ и Спасител Исус Христос.“ (2. Петр.1:5-11). Овде е децидно кажано дека љубовта, заедно со другите духовни крепости, не е нешто што треба, туку дека таа служи за тоа, да се добие место крај Бога!

Што е со оној новозаветен принцип кој налага љубов спрема непријателот: „љубете ги непријателите свои; правете им добро на оние кои ве мразат/ благословувајте ги оние што ве навредуваат.“ (Лука 6:27-28) или со нему комплементарниот принцип за непротивење на злото: „Сте слушнале дека е речено: ‚Око за око, заб за заб‘./ Јас пак ви велам: да не се противите на злото“ (Мат. 5:38-39)? Дали тие целат кон некоја океанска љубов за сите и секого? Не, исказите како овој – „Не одмаздувајте се возљубени, за себе, туку дајте му место на Божјиот гнев...“ (Рим. 12:19) нè потсетуваат на лекцијата за забранетиот плод
од Еденската градина, чија поука беше оти сферата на доброто и злото спаѓа под исклучива Божја надлежност. Кон ова ревноснио се придржува дури и Синот Божји, Исус, помирливо поднесувајќи го страдањето и понижувањето на крстот: „Оче, кога би сакал да Ме одмине оваа чаша. Но, нека не биде Мојата волја, туку Твојата“. (Лука 22:42).

Ова е момент, од размислите за суштината на принципите на новозаветната љубов, за нивните вистински мотиви и цели, да се осврнеме на нивните ефекти во животот на луѓето и заедницата. Постојат историски записи според кои помирливото однесување на Исус во претсмртниот час го прифаќаат многумина Исусови следбеници, во моментите на нивното мачење и егзекуција што ги спроведувала римската власт. Спoред една, како што вели записот, вистинита приказна, една млада христијанка, изведена во амфитеатарот во Картагина на јавна егзекуција, дури ја пофатила растреперената рака на неодлучниот гладијатор и самата ја принела кон своето грло... Оваа сцена е метафорична потврда за моралната невалидност на принципот што го имаме предвид: Со непротивењето на злото, му ја поткревам раката на злосторникот кон сопственото грло, одредена евидентна невредност ја кревам на рангот на прифатливото. Неброени се можностите „добрите христијани“, мажи, жени и деца, да го почувствуваат погубното дејство на овој „етички“ принцип на сите нивоа на животот: граѓанинот да се помирува со безобѕирниот начин на владеење, работникот со нехуманата експлоатација, жената со психичкото и физичкото насилство во домот. А што е со детето? Детето, кое сè уште нема развиено свое критичко мислење и способност за заклучување, воспитувано на непротивење и беспоговорна љубов, според истражувањето на Шила А. Редмонд, не само во случај на злоставување туку и во случај на сексуална злоупотреба, создава превртена слика за себеси во која, од реална жртва, се претвора во грешно суштество: „Јас сум лошо дете!“

Етичките вредности се идеали, смислата им е во тоа луѓето да се стремат кон нив. Сепак, легитимно е прашањето: во која мера новозаветната љубовна порака е остварлива/остварена? Исус порачува дека она што Тој го бара не е тешко: „Јаремот Мој е благ и бремето Мое е лесно.“ (Мат. 11:30). Меѓутоа, самата Исусова црква покажа дека ѝ е тешко да го носи јаремот на љубовта и добрината во времињата кога општествено-политичката констелација ѝ пружаше шанса таа да им го наметне јаремот на својата моќ на милиони луѓе во сите домени на нивниот живот. Под нејзино знаме е спроведен најекстремниот облик на идејно-етичко насилство во историјата. Инквизицијата на Католичката црква под поимот еретик и неверник го подведуваше секој оној што ѝ стоеше на патот на нејзините интереси и го испраќаше на клада со фамозната изрека: „Да се постапи благо, без пролевање на крв“. Некогаш и не беше важно да се уништи некој реален противник: флагелантизмот, егзорцизмот и ловот на вештерки, повеќе беа сеење страв заради страв, болка заради болка, смрт заради смрт... Дури и во поновата историја, кога сферата на политичкото зајакна во толкава мера што веќе можеше формално-правно да ѝ ускрати битно учество во земното владеење, црквата знаеше да ја надомести својата загубена позиција на автономно стравовладение така што, по правило, ѝ пружаше поддршка на оваа или онаа „земна“ власт и во најмрачните походи против човештвото. Длабока почит за сите оние црковни прегалци, монаси, „старци“, сподвижници, покајници, искушеници, редовници итн., кои согореле во нивната посветеност на доброто за човекот (случај со Мајка Тереза). Некои од нив црквата ги има прогласено за светци и големомаченици, им дала место на своите икони и фрески, ги овековечила во пофални слова, житија и беседи, но токму по тоа се гледа дека тие се екстремен исклучок, и дека всушност нивниот подвиг пред сè е резултат на нивното лично човекољубие, а не на нивната верност кон Заветот. Оти не може да се преброи колкав број Божји намесници низ двемилениумската историја на христијанскиот свет се заколнале во новозаветната љубов „трпелива, полна со добрина“ (Кор. 13:4), но тоа не придонесе да се зголеми квантумот на добрина во светот...

Младото христијанство го направи својот обид на планот на добрината, ја промовира љубовта како основен принцип на релацијата човек-човек, но така што ја фрли под нозете на Бога: „Кој милува татко или мајка повеќе од Мене, не е достоен за Мене; и кој милува син или ќерка повеќе од Мене, не е достоен за Мене.“ (Мат. 10:37). Направи свој обид дури и со начинот на организација на животот на своите први следбеници, но и тој обид имаше своја пукнатина и краток век. Имено, има убави, топли пасажи во Делата апостолски за животот во заедниците на првите христијани, од кои се гледа дека таму владеел еден вид економски комунизам и цветале љубовта и солидарноста. (Дела 4:32). Но биле тоа луѓе отуѓени од општеството, кои здружени – преку една силна надеж – во мали, присни заедници, можеле спонтано да развиваат такви доблести, како да се подарок од самото Небо: „А плодот на Духот е: љубовта, радоста, мирот, долготрпеливоста, добротата, милосрдноста,/ верата, кроткоста, воздржливоста....“ (Гал. 5:22-23). Но, алтруизмот тука е строго селективен, кружи во нивната затворена заедница, а селективен алтруизам не е автентичен алтруизам, па и него, таков каков што е, општествената стварност ќе го осуди на брзо пропаѓање. Само по неколку века, христијанството од религија на сиромашните ќе стане религија под закрила на богатите и моќните, првобитните христијански општини, од „заедници на верните во Христа“, ќе прераснат во црковна институција со норми, хиерархија и власт. На почетокот слободно изразените идеи за верата ќе се окаменат во догми, ќе добијат статус на светии околу кои верните веќе нема што да дискутираат. На местото на заедничките простодушни молитви ќе дојдат помпезни обреди и ритуали кои влеваат стравопочит. Харизматските прегалци во верската ука ќе ги потисне специјализиран, професионален и социјално надреден кадар… Спонтаната солидарност и љубов засновани на некогаш реално постоечката блискост ќе исчезнат. Ќе остане словото: Љуби го другиот, ако сакаш да те љуби Бог! Колку е далеку тоа слово од речта на Кант, според која човекот како умно битие e апсолутна вредност, цел за себе, заради што никогаш не треба да се третира само како средство…

Белешки:

1.Текстот е скратено поглавје од ракописот Сенките на новозаветната етика, кој чека на објавување.

2. Цитатите се земени од Свето Писмо на Стариот и Новиот завет (Библија), Британско и Инострано библиско друштво, Лондон 1990, сите од Новиот завет, каде е изложена и легендата на кратенките.

Слики: Хироши Мори