Покајанието во Новиот завет: атеистички поглед

02.03.2016 15:30
Покајанието во Новиот завет: атеистички поглед

Покајанието е едно од круцијалните прашања на Светото писмо. Тоа, според евангелските сведоштва, е првиот збор со кој Исус ќе ја започне својата прва проповед: „Оттогаш почна Исус да проповеда и да говори: ‚Покајте се зашто се приближи царството небесно!‘“ (Мат. 4:17). Воедно, тоа е и единственото Негово барање во врска со кое самиот не оставил личен пример. Разбирливо, покајанието е прочистување на душата од грев, а „Он не направи грев, ниту, пак, во устата Негова се најде измама.“ (1. Петр. 2:22), Тој е „... непорочното и чисто Јагне...“ (1. Петр.1:19) а самиот Отец за него ќе рече: „Он е Мојот возљубен Син, во Кого е Мојата волја.“ ( Мат. 17:5).

Затоа, пак, на страниците на Библијата, полни со скандалозни саги и крвави хроники, се тискаат грешници од сите колена Адамови – оние што извршиле зол чин, што таат злоба, „неправда“ во срцето и пред сè, отпаднатите од Бога. Но повремено, некој од нив ќе го насочи својот поглед кон небото, ќе започне жестоко да се удира в гради и ќе западне во очајнички плач. Тоа се оние кои го доживеале просветлувачкото сознание оти „... скрбта по Бога предизвикува неопходно покајување за спасение...“ ( 2. Кор. 7:10). Тука горко се каат и блудници и митници, па и кралеви, впрочем, и тие не се имуни на грев.

Бидејќи покајувањето, барем на прв поглед, асоцира на една круцијална етичка категорија – грижата на совеста, вреди да се отвори темата: Во која мера библиската категорија покајание е на линијата на етичкото, сфатено како парадигма на хуманото? Овој автор поаѓа од насетувањето дека на самата природа на монотеистичките етички системи каков што е и библискиот, ѝ е својствено да ја задушува идејата за каква било можност човекот морално да се (само)издигне низ еден процес на соочување со себеси. Зошто инаку би била потребна Божјата милост и саможртвата на Спасителот?

Впрочем, да го разгледаме случајот со старохебрејскиот крал Давид, грешник и покајник од страниците на Стариот завет: „Давид шеташе по покривот на царскиот дом и од покривот виде една жена, која се капеше; а жената беше многу убава.“ Давид организира мажот на таа жена да биде убиен, па неа ја зема во својот дом. (2. Цар. 11). Но, подоцна, во своите Псалми, тој ќе ја испее својата мачна исповест: „Затоа што замолкнав, се исушија коските мои од секојдневното мое воздишување,/ бидејќи и дење и ноќе тежеше над мене раката Твоја, копнеев како на летен припек.“ (Псал. 31: 3-4).

Пред нас несомнено се одвива една човечка драма, која меѓутоа, содржи нешто морално изместено. Имено, ако тешките воздишки на покајникот се предизвикани од „тежината на Божјата рака“, излегува дека тој успеал да дојде само до свеста дека тоа што го направил – што пролеал крв на човек за да му одземе нешто за што му запнало окото – потпаѓа под Божја осуда, дека направил грев во очите на Бога. Впрочем, тој и децидно ќе изјави: „Згрешив пред Господа.“ (2. Цар.12:13). Но, што е покајникот во сопствените очи? Му се разбуркала ли не само свеста дека сторил нешто што потпаѓа под осуда, туку и совеста, дошло ли до некоја морална самооцена, морален суд за себеси кој би повлекол автохтоно чувство на вина? Сепак, со оглед на специфичниот начин на којшто во библиското четиво се изнесуваат поимите, да не треба тежината на Божјата рака што покајникот Давид ја чувствува дење-ноќе да ја сфатиме токму како метафора на грижата на совеста?

Еден друг момент ја негира таа можност. Имено, грижата на совеста не само што својот импулс и завршница ги има во самата душа (тука оној кој ја иницира постапката на судење и ја донесува пресудата, е истиот оној на којшто му се суди), туку таму и останува за да продолжи да ровари додека не изврши длабока промена во состојбата на свеста, заради што е едно од најдраматичните човекови душевни доживувања. Евентуалното барање на прошка, доколку неповолната самооцена стои во врска со нарушување на односите со друг човек, односно со други луѓе, тука има второстепено значење. Библиското покајание, меѓутоа, има не само поттик туку и цел која е надвор од личноста – да измоли проштевање на гревот од страна на Бога; Божјата рака врз Давида е само знак од Бога дека неговиот грев е пригода, тој, Давид, да си ја признае својата зависна позиција од Него, со тоа што ќе бара милост.

Случајот со Давид во некоја мера потсеќава на нешто за што, во своето дело Освојување на среќата, со извесен сарказам говори Бертран Расел. Имено, тој зема за пример „престапник кој заслужува почит како што е директор на банка кој извршил проневера во момент кога бил под некој притисок, или свештеник кого го измамила некоја страст. Таквите луѓе, би можело да се каже, можат да го заборават своето злосторство кога се чини дека има малку можност да бидат откриени, но кога се откриени, или ако дојде до голема опасност да бидат откриени, посакуваат да биле почесни...“. Давида почнува да го тишти чувството на вина-пред-Бога затоа што му се разгрнало пред очи она што го знаел, но му го змаглила лошата страст: дека „Он открива што е длабоко и сокриено, знае што има во темнината...“ (Дан. 2:22).

Да ја видиме, впрочем, завршницата на Давидовата исповед: „Но јас го познав гревот мој и не го сокрив беззаконието свое, па реков: ‚Ќе ги исповедам на Господа моите престапи‘ и Ти ми го прости гревот мој.“ (Псал. 31:5)! Ова е една сосема поинаква шематска слика одошто е сликата на грижата на совеста. Тоа не е зол чин – негативна оцена на сопствената постапка – чувство на незадоволство од себеси односно вина, жалење и себепрекорување, туку: зол чин – страв пред Божјиот поглед – себепрекорување како начин да се поттикне Божјата милост и така проштевањето да биде издејствувано.

Излегува дека покајанието е верско-етичка категорија во која етичкото останува на половина пат. Исус, тој верен Син на Бога не само по титула туку и по срце, не ги замаглува работите, тој отворено кажува дека покајанието на кое повикува не е чин на внатрешен раст на човекот што го иницира грижата на совеста, туку напротив, чин на себедеградирање во функција на остварување на Божјата волја и замисла. Имено, покајанието е дел од планот на Бога да ги прибере луѓето во Неговото царство, откако Самиот Тој ќе ги подлегне на „лустрација“. Накусо, повикот на Писмото не е – држи си ја будна совеста оти си човек, туку биди постојано подготвен на покајување затоа што си безнадежно грешно суштество кое само Бог може да го воздигне!

Ова најјасно се гледа од упатството кое еден од апостолите на Исус, Јаков, ќе им го даде на кандидатите за покајание: „Исчистете ги рацете грешници, поправете ги срцата свои, непостојани!/ Бидете нажалени и плачете и ридајте: смевот ваш нека се претвори во плач, а радоста во тага!/ Понизете се пред Господа, и ќе ве подигне.“ (Јак. 4:8-10).

Сега станува појасно зошто „... и на небото ќе биде поголема радост за еден грешник, кој се кае, отколку за деведесет и девет праведници, што немаат потреба од каење.“ (Лука 15:7). Во тоа е смислата и на параболата за фарисејот и митникот кои се молат во храмот: „Фарисејот вака се молеше во себе: ‚Боже, ти благодарам што не сум како другите луѓе: разбојници, несправедливи, прељубодејци, или како овој митник./ Постам два пати во седмицата, давам десеток од сè што придобивам..‘/ А митникот стоеше оддалеку, не смееше дури ни очите да ги подигне кон небото, туку се удираше в гради и велеше: ‚Боже, биди милостив спрема мене грешниот!‘/ Ви велам дека тој си отиде дома повеќе оправдан отколку оној, затоа што секој што се воздига, ќе биде понизен, а оној кој се понизува ќе биде воздигнат.“ (Лука 18:10-14).

Бог ме сака ако сум падната на колена: Колку повеќе се самообвинувам и ја признавам својата беда, толку повеќе го величам Него и Неговата милост. Мое е само да ги зачестам трогателните молитви и звучните хвалоспеви, редовно да одам на исповед и неуморно да го повторувам текстот што свештеникот ќе ми го одреди според специјалниот прирачник – требник – за покајание, пожелно е и да воведам извесни методи на самоказнување (да се ставам на сув леб и вода, да си го гребам лицето, да коленичам на трње...), евентуално и да си платам, ако црквата одреди цена како компензација за мојот грев – како што имаше одредено во еден период во историјата, кога во игра беа индулгенциите – и Милостивиот нема да може да одолее...

Но, еве нешто што колку што е охрабрувачко толку е и обврзувачко: според големите книжевни дела човекот е подостоинствено суштество одошто е конципиран во светите списи. Шекспир, Достоевски, Толстој, Андриќ..., ја сфатија природа на човекот како противречна, онака како што ја утврдува и модерната наука: од една страна, тој поседува одредени скриени, потиснати и неповолни (срамни) аспекти на личноста („архетипи на сенката“ – Јунг), но од друга страна, носи вроден потенцијал да развива чувство за морална одговорност, кое е нужно за очувување на видот. Уметничката литература му признава на човекот нешто што Писмото не му го признава – можноста, преку грижата на совеста, самиот да изврши трансформација на подобро на дотогаш следените вредности или начин на живот. И токму таа, грижата на совеста, е онаа цврста внатрешна кочница пред повторувањето на злоделата, посигурна и од правната основа на казнувањето оти ова, по правило, е проследено со верба дека нашиот престап нема да биде откриен. Помилувањето подарено од страна на Бог или одреден земен авторитет како Негов намесник, е најмалку продуктивно за моралниот субјект:

Та нели сум безнадежно бедно, грешно суштество?

 

Белешки:

Текстот е скратено поглавје од ракописот Сенките на новозаветната етика, кој чека на објавување.

Цитатите се земени од Свето Писмо на Стариот и Новиот завет (Библија), Британско и Инострано библиско друштво, Лондон, 1990, каде е изложена и легендата на кратенките.

Слики: Aaron Tilley