Има ли живот на Марс

За

Животот на земјата се развива и во услови кои се речиси незамисливи – во мрачните длабочини од океаните, водените басени под дебелите слоеви мраз, вулканските грла, високо во атмосферата каде радијацијата е огромна. Така, на пример, во езерата повеќе од половина километар под површината на Антарктикот (езерото Виланс, со површина малку помала од 60 квадратни километри) постојат микроорганизми кои се живи, односно имаат активен метаболизам. Тим научници од Универзитетот во Мичиген пронашле црвени алги на грлата од вулканските извори во Јелоустоун и Етна каде, освен високата температура, сулфурот ги прави условите за живот практично невозможни. Ако сето ова го земеме предвид, колку условите на Марс навистина се невозможни?

Вилијам Хершел уште во 18 век заклучил дека поларните капки на Марс се намалуваат и зголемуваат наизменично во текот на временски период што наликува на годишните времиња. Потоа, научниците потврдија дека годишните времиња потсетуваат на оние на земјата, како последица на патеката на ротациската оска на планетата. Оваа патека е многу слична со онаа на Земјата. Исто така, должината на еден сол на Марс (време за кое планетата се врти околу својата оска) е многу блиска до должината на еден ден. Ваквите сличности навеле бројни научници, меѓу нив и познатиот астроном Вивијан Вевел (1794-1866) да шпекулира за можно постоење живи битија на Црвената планета.

Леталото Маринер 1 прелета околу Марс и првпат ги сними, односно ги измери атмосферските услови на планетата во 1965 година. Тогаш научниците утврдија дека притисокот и температурниот опсег на површината не создаваат услови за формирање течна вода над горниот слој од земјиштето. Со ова Земјата престана да трага по повеќеклеточни организми и траги од цивилизации на Марс и се фокусираше на микроорганизмите. Десет години подоцна започна програмата Викинг.

Викинг 1 и 2 се сонди кои се испратени на Марс во потрага по траги од метаболизми, односно живи битија. Двете сонди се состоеле од орбитер кој кружел околу планетата и дел кој се спуштал на површината. Од четирите експерименти што ги направиле сондите, еден дал позитивни резултати од метаболички процеси, поточно ослободување јаглерод-диоксид при контакт на земјиштето со вода и хранливи материи! Овој резултат започна голема дебата меѓу научниците. Иако, не се пронајдени никакви микроорганизми, ослободувањето јаглерод-диоксид би значело дека можеби постојат органски материи на Марс.

Леталото Маринер 1

Резултатите се прогласени за нецелосни и неубедливи, иако ЛР (Labeled Release) експериментот покажал позитивни резултати од метаболички процеси. Овие процеси се карактеристични за живите организми, што, за некои научници, значи дека мора да има некакви органски материи. А, зошто тогаш не се пронајдени исти резултати од другите експерименти, се прашале останатите. Одговор понудила работата на научниците од програмата ЈПЛ на НАСА од 2010 година. Две години претходно мисијата Феникс во земјата од Марс пронајде перхлорити. Овие соли, според анализите, ги уништуваат органските молекули и како резултат ослободуваат хлорометан и дихлорометан кои ги детектирале двете Викинг сонди. Случајност?

Кјуриосити ровер, кој НАСА уште 2011 година го испрати на површината на Марс, три години подоцна успеа токму таму каде не успеа Викинг. Ископа органски молекули од еден ископ во кратерот Гејл, близу екваторот на Црвената планета. Хлоробензенот, кој содржи шест атоми јаглерод, е пронајден во концентрација од околу 300 милијардити делови по единица волумен. Иако, ова откритие не зборува дека на Марс постои, или некогаш постоел живот, тоа секако е чекор во вистинската насока.

Сега знаеме дека постојат услови за формирање покомплексни молекулски структури кои содржат јаглерод – истите оние кои се неопхдни за создавање на градбените делови на живите битија кај нас. Кјуриосити најпрвин откри скок на концентрацијата на метан за време на дупчењето, а потоа алатката САМ (Sample analysis at Mars), анализирајќи изронет камен и прав од дупчалката, пронајде органски молекули. НАСА ги објави овие резултати во декември 2014 година. Во научните списанија како што е Nature веќе постојат трудови од низа научници кои работат на роверот, а во кои се занимаваат токму со откривањето на хлоробензенот.

Иако, на површината на Марс, како што ни покажаа резултатите од Маринер 1 уште во 1965 година, не може да постои вода во течна состојба, не значи дека таму не може да има течности. Во април 2015 година, Кјуриосити повторно донесе прекрасни вести. Постојат услови на површината на Марс во тенок течен слој да се појават солени раствори. Во сенката на кратерот Гејл, на ниските температури во ноќите на Марс, точката на замрзнување на водената пареа од атмосферата се намалува, што овозможува создавање течен слој воден раствор на 15 сантиметри под површината на планетата.

Течноста понатаму оди во земјата, што е уште еден знак дека под површината на Црвената планета може да постои вода во течна состојба.

Истражувањата на роверот кој слета во кратерот Гејл покажуваат дека земјата на ова место содржи калциум пер-хлорат, вид сол. Оваа сол може да собира водена пареа од атмосферата. Солената вода не замрзнува на ниските температури во ноќите на Марс (околу -70 степени целзиусови на екваторот), туку прави тенок течен слој.

Иако оваа вода е премногу солена и студена за да содржи живи организми (барем онакви какви што бараме ние – слични на оние на земјата), подлабоко под површината приказната би можела да биде сосема поинаква. Комбинацијата од солена вода и дебел слој земја влева најголема надеж дека на големи длабочини во кората на Црвената планета би можело да се пронајде и некаков микроорганизам. Засега на Марс немаме технологија која би можела да нурне доволно длабоко.

Роверот Кјуриосити

Против

Живите битија се кревки суштества, ако ја погледнеме суровоста и бескрајот на универзумот. Ако само го погледнеме животот на земјата, биле потребни многу фактори од оние органски соединенија со јаглерод да се „зготват“ организми кои собираат и трошат енергија, трагаат по храна, мислат. Некои би рекле дека сме имале многу среќа. И покрај среќата биле потребни милиони, дури и милијарди години. Други, пак, би рекле дека такво нешто морало да се случи. И едните и другите се во право. Па, сепак, колкави се шансите вакво нешто да се случи повторно, и тоа токму во нашето соседство?

Може да се каже дека не се мошне големи. За момент да го занемариме познатиот парадокс: „Каде се сите?“ на Енрико Ферми (1901-1954) и фактот дека од 1975, од кога внимателно трагаме по Марсовците (колку клетки и да има нивниот организам), не пронајдовме ниту еден. Ајде да ги преиспитаме условите на планетата. Тие денес се добро познати, благодарение на податоците кои ги добиваме директно – за што е заслужен пред сè Кјуриосити, но и другите ровери и сонди кои го истражуваат Марс, од површината и од орбитата.

Уште од 1945 година, од снимките што ги направи Маринер 4 знаеме дека Марс нема магнетно поле за да го штити од немилосрдното космичко зрачење. Како последица на овој феномен соларните ветришта ја „дувнале“ атмосферата (барем голем дел од неа) која би ја ублажила оваа радијација. Марс, милијарди години е бомбардиран со јонизирачко зрачење кое ги кине врските меѓу органските молекули и кои ниту еден денес познат организам не би ги преживеал. Ова значи дека животот на површината не доаѓа предвид.

Дури и блиску под површината на планетата нема ништо. Мисијата Викинг донесе нецелосни и, во најмала рака, двосмислени резултати кога од четирите експерименти во потрага по микроорганизми само еден даде знак за метаболизам. Имено, еден од четирите детектори покажа создавање јаглерод диоксид при мешањето на примерок од земјата со вода збогатена со нутриенти (пред сè азот).

Овие резултати се многу чудни, со оглед на тоа дека органските молекули кои во нутритиентите би ослободувале јаглерод диоксид не се толку ретки во вселената. Заради тоа, апсолутното отсуство на јаглерод диоксид во три од четирите експерименти наведе дел од заедницата астробиолози да заклучат дека на Марс не постојат услови за развој на живи битија. Радијацијата, ниските температури и јаглерод диоксидот не се добар коктел кога се во прашање органските молекули.

Уште еден проблем е атмосферскиот притисок на Црвената планета. Тим научници кои работеле во програмата на НАСА за егзобиологија и еволутивна биологија во 2010 година објавија труд во кој покажаа дека размножувањето бактерии под 25 милибари атмосферски притисок е практично невозможно, во услови на висока концентрација јаглерод диоксид и ниски температури. Сето ова како да ни зборува дека ништо живо не би можело да пријде близу, а камо ли да ја држи главата на површината на Марс.

А, солените раствори кои ги „видел“ Кјуриосити во кратерот Гејл? „Видел“ тука е во наводници бидејќи во експериментот е потврден механизам според кој се создава тенок слој течност, иако самата течност сè уште не е земена. Сепак, од концентрацијата на калциум-перхлорат, сол која се наоѓа во земјата на Марс, очигледно е дека овој раствор е премногу солен и леден за во него да може да живее нешто. Перхлоритите ги кинат врските и практично ги уништуваат органските молекули. Не треба ни да се спомене дека оваа течност испарува многу брзо и доаѓа во форма на тенок слој, премногу кратко и малку за да се задржи што било што е живо.

Кратерот Гејл

Засега никој не знае што се случува длабоко под површината на Марс. Можеме да шпекулираме дали таму има или нема услови за создавање живот, но можеби најдобар одговор дава една верзија од парадоксот на Ферми. Како може да нема трага од што било што би требало да живее во кората на Црвената планета?

Една од трагите би можел да биде метанот во атмосферата, односно промената на концентрацијата на овој гас на одредени места на планетата. Засега, повеќе или помалку, сè е мирно. Кога Кјуриосити последен пат наиде на „пик“ (peak) на детекторот за метан, на дупчалката беше пронајдена трага од органски молекули. Составни елементи на живи организми се најдени во ископината во кратерот Гејл, во декември 2014 година.

Иако откривањето структура која во себе содржи шест атоми јаглерод е навистина нешто големо за науката и пред сè за сите мисии на Марс досега, за жал, органските молекули не значат дека таму постои живот. Ваквите молекули се чести во универзумот, и како што веќе споменавме, ги има доволно на астероидите, кометите и другите објекти во вселенскиот бескрај. Некои од нив мораат да го преживеат влегувањето во атмосферата на Марс, возејќи се на грбот на метеоритите кога стигнуваат до површината. Очигледно дека голем дел од нив не преживува долго на Црвената пустелија.

Марс навистина е фасцинантна планета. Тој е дом на Олимпус Монс (планината Олимп), најголемата планина вулкан во целиот Сончев систем. Има слична должина како и Земјата, и патека на ротациската оска која овозможува сезонски промени на климата, односно годишните времиња. На Марс се чести песочните бури и многу ниските температури. Нема магнетно поле, па електромагнетното зрачење дејствува од сите страни и сето тоа трае милијарди години. Дали ваквото место навистина делува како поволна средина за развивање нешто толку чувствително и кревко каков што е животот?

Извор: Елементи