Работниците помеѓу „културата“ и „не-културата“

Нема веќе работничка класа, сега сите сме конзументи, така гласеше научната, но и популарно-културната парола од осумдесеттите години од минатиот век, која на чудни начини се ширеше од тогаш веќе поранешниот центар на светскиот систем, Велика Британија, за различно да одѕвонува во различни делови од светот. Нашето тогашно „длабоко поделено општество“ не се викаше „самостојна“ и „независна“ држава Хрватска, туку „блоковска поделба на светот“, на која Југославија и многу земји од тогашниот Трет свет се обидуваа да бидат „неврзана“ алтернатива. Еден свет кој сè уште не се нарекуваше глобален – веројатно и затоа што беше и посветски – па мантрата за неолибералната глобализација без алтернатива штотуку се бореше за своето право на доминација.

Ако има вистина во тезата дека значајните културни артефакти секогаш антиципираат некоја нова „општественост“ која допрва ќе се прошири, накратко, дека уметноста е пред своето време, тогаш денес, со сомнителната среќа на преживеаните, можеме, на пример, да тврдиме дека анахроидната ребелија содржана во стиховите на панк бендот Секс Пистолс дека „нема иднина во индустријата“ (и дека Бог ќе ја поживее кралицата), беше само израз на објективен историски закон, во кој конфликтот помеѓу производствените сили и односите во производството ќе се разрешат така што голем дел од индустријата ќе биде разместена од Западна Европа во Азија. Она што британските панкери, Јеховините сведоци (да споменеме и една поинаква, денес пожива субкултура), нихилистички го доживуваа како „последни времиња“ (нивните пандани во Југославија често беа повеќе социјалистички и комунистички, но опозициски ориентирани во поширока смисла од партиската!), денес можеме едноставно да го разбереме како време на премин од фордистичкиот начин на производство во постфордистички. Но, тоа е релативно банален социолошки факт, кој никако не го исцрпува задоволството кое на некои и денес таа уметност од „минатите времиња“, сега и како „класика“, може да им го пружи. Очигледно, „времето на културата“ и „времето на стопанското производство“, колку и денешните „културни индустрии“ да се трудат да нè убедат во спротивното, не се сосема исти времиња. Примерот на панкот го земавме намерно за да нè воведе во нашата тема за „работничката култура“, затоа што, на пример во британските „културни студии“ токму така и се доживувал и академски се анализирал.

Па, ако овде не се ни обидуваме да дадеме некаква сеопфатна дефиниција на поимот „култура“ (а таа, на пример, би можела да гласи волку апстрактно: културата е свест за сè што може да се размислува и свест на сè што мисли), тоа нема да го правиме ни за „работничката култура“, верувајќи дека и за неа важи дека сите веќе некако знаат што е таа, барем додека никој не праша да му се објасни.¹ Решение би било да се зборува за „културата на работниците“, како опис за „состојбата на свеста“ на реалните работници во конкретното општество. Проблемите почнуваат кога од него се обидува да се концептуализира некоја посакувана состојба, или кажано со денешниот граѓански жаргон „зголемување“ на таа „свест“. Без да се обидеме да ги историзираме сите тие обиди, на пример од пролеткултот па натаму (а, важно би било тоа повторно да се истражува), да речеме само дека и југословенскиот социјализам ја имаше идејата дека „работничката класа, кога успешно ќе го изведе политичкиот преврат, мора да настојува да создаде сопствена култура која ќе биде начин на живот на новото општество.“² Таа амбиција е идеолошка ако се „заборави“ истовременоста на понатамошното докинување на работничко-класната положба како таква. Во различни етапи и со различен интензитет во оптек биле и термините „револуционерна култура“ и „пролетерска култура“.

Во седумдесеттите Предраг Матвеевиќ се обиде да ја промисли „самоуправната синтеза на културата и политиката“, во ситуација кога културното, па потоа и уметничкото творење почнало да се приближува до поимот здружен труд. Се разбира, тоа не можело веднаш да го укине фактот дека луѓето и натаму се наоѓаат во, околу, однапред, одзади, над и под културата. Но ги отворило прашањата за нејзината „социјализација“, како можен – но главно одложен во лоша бесконечност – пат за нејзино надминување во отуѓениот граѓански облик. Како и да е, главно се изучувал односот на новата спрема „наследената“ „национална култура“, и смислата на разликувањето на „левото“ и „десното“ во културата. Кога се утврдиле новите контра – и суб – култури, тие главно биле сведени на „младинска култура“, додека нивниот евентуален потенцијален и реален „работнички“ карактер, токму како и ширењето на правото на „употреба“ и „злоупотреба“ на културата, не се проблематизирал. Мислиме дека за „работничката“ култура треба да се размислува како во нејзиниот однос спрема „националната“ (каде главно и се фокусира „борбата во културата“, „десна“ или „лева“), така и во појавувањето на разните контра-култури, сè до „не-културите“, што своевремено го воочиле на пример италијанските операисти, кога при посетите во фабриките се обидувале да учат техники за саботажа од работниците, а не само да ги подучуваат. Посебно прашање е проблемот на „образованието на работниците“ во смисла дека тоа некогаш се вршело во „народните универзитети“ и другите облици „образование на возрасните“, на други места под закрила на синдикатите итн.

Светот на трудот се менува

Значи, нашите панкери ја имале таа среќа никаков „болоњски“ реформиран универзитет (патем и тој збор „универзитет“ е доказ дека културата оди пред своето време, зашто институцијата е преименувана пред да го скршат универзитетот, како место на кое примарно се работи за освестување на универзалноста) да не ги објективизира во предмет на свој научен интерес, туку биле предмет на повремени и веќе мошне дефанзивни идеолошки комисии на СК (многу помалку) и разни „комисии за шунд“ (многу повеќе; малограѓанскиот мејнстрим „отсекогаш“ владеел со институциите на културата). Требало да се чекаат деведесеттите и инситуционализацијата на обидите за поместување на теоријата од факултетите во цивилното општество, за да се појави нешто како Delavsko-punkerska univerza (Работничко-панкерскиот универзитет) во Љубљана, што на новата генерација тамошни левичари од 2000-те години како назив веќе не им се допаѓал. Претпоставувам дека им звучело премногу „културалистички“, а и ретро, кога панкот веќе не бил „чувство“ на таа генерација. Сега го имаат Inštitut za delavske študije (Институт за работнички студии), но со тоа преименување проблемот на односот помеѓу работниците и културата нема да биде тргнат од дневен ред (но затоа е очаен академизирачки поглед на „работничкото прашање“).

Во меѓувреме, многумина поранешни панкери во Хрватска напредуваа во „хрватски витези“, чии работни резултати од последната војна во митологизиран облик, наводно со голем „симболички капитал“, сега се заштитени со закон. Сигурно ги има и меѓу новата лумпенбуржоазија, зашто гледаме дека бил потребен, а особено сега, голем авантуристички, па и „нихилистички“ (во смисла, на пример, на анихилирање на економијата) „дух“, за човек да се соживее со тие позиции. Но, повеќето „чесни панкери“, како и припадниците на другите групи кои некогаш ги означувавме како контра – и суб-културни, сега се во позиција на пауперизирани работници и пензионери, од категориите што им се познати на сите: од вработени, а сиромашни, преку прекарни, до невработени. Сите тие, или почесно е да се каже „ние“, се лизгаме кон позицијата лумпенпролетери. И, не зашто не би ги извршувале добро (дури и според критериумите на новите „газди) своите работни задачи во производството, „материјалното“ или „нематеријалното“, туку затоа што сме лишени од достоинството на правата, работните услови, па дури потоа и парите, кои се поврзувале со зборот „работник“. Тука не можеме дури ни да го отвориме прашањето дека работниците – како даночни обврзници – станаа централни субјекти на таканаречениот јавен долг, каква е неговата структура, кој навистина го создаде, а кому сега е префрлен. Да, лишени сме – меѓу другото и токму затоа – и од „својата“ култура, дури ако поседуваме и прескап „пакет услуги“ од некој ТВ и интернет оператор, а делумно и токму заради тоа. Зашто од малите екрани нè опсипуваат пораки од еден свет кој и кога не е отворено антиработнички (како повеќето таканаречени „информативни програми“), тогаш ги прави работниците „невидливи“, во светот на економската пропаганда во кој готовите производи паѓаат од небото, директно во нашите реификувани ребра. Значи, и пред нашите „културни“ очи „светот на трудот“ се менува, така што веќе не сме сигурни за својата положба во него. И, сега би требало „консумацијата“ на понудената култура да остане наша константа?

Каква култура?

Меѓу другото, за каква „култура“ станува збор? За „национална“, „регионална“, „глобална“? За „мнозинска“ или „малцинска“, за „идентитетска“? Или за „суб“ и „контра“, која ѝ беше толку многу важна на мојата генерација? А денес: за „мулти“, „конзервативна“, „хибридна“? Па потоа: за „традиционална “ (различна во однос на „традиционалната“), „модерна “ или „постмодерна “? Не, најпосле: за „лева“ или „десна“? Каде е во сето тоа нашата тема за „работничката“ култура? Зашто сето тоа, освен ова последното, се концепти на денешната „понуда“, не само како предмети за можно академско изучување, туку и како „кутиички“ во кои нè повикуваат на настаните во градот или ни ги нудат во сопствениот дом за „консумација“ по пат на електронските медиуми. А, сепак, „резултатот“ на сета „потрошувачка“ на која сме изложени е луѓето во општеството да реагираат како „староседелци на сопствениот (постојано одново компониран) фолклор“, како „автоетнографи“, кои се обидуваат да ја задоволат сликата за себеси како „Хрвати“ (односно онаа нација што ја „избрале“ за „своја“) или некои од другите кутивчиња што ги наведовме.

Дури и на „самостојна“ и „суверена“ Хрватска ѝ требаа неколку години и неколку последователни бранови „духовна обнова“, потпомогнати од „шок терапијата“ во „базата“³, за да дотурка до денешниот „перфекционизам“, во кој власта може рутински да додава нови елементи во својот терористички репертоар за „духовна“ „надградба“. Сега „никој не смее да ги тепа“ граѓаните, нормално, освен самата власт. И во социјалистичка Југославија имаше конфликти, но тие беа поинаку позиционирани. Секако, тоа не значи дека причината за тоа е единствено во фактот што тогаш постоеше „работничка“ култура, а сега не постои. Сепак, нештата се малку посложени. Имено, од една страна, таа и тогаш имаше низа проблеми, кои од страна на социолозите, уште во седумдесеттите и особено во осумдесеттите сакаа да ги нарекуваат „криза“. Од друга страна, не тврдиме дека денес не постои „работничка“ култура. Таа „само“ не е во понудата, во „пакетот“на државата за консумирање на „културната надградба“. И затоа, зашто се создава одоздола, а нејзините институции речиси и да не постојат, можеби е и пожилава од онаа во „социјализмот“, поточно во неговиот последен, надолен период, иако тогаш имаше повеќе „диви штрајкови“ од сега.

Но, социјалистичкиот систем во одредени периоди беше повеќе „реален“, во други повеќе „номинално“ работнички. Па, имаше и разработен однос спрема културата на работниците. Покрај тоа имаше и „марксистичка идеологија“, а таа и во своите највулгарни интерпретации беше доволно суптилна, токму кога стапките на растот во економијата беа најголеми, за да знае дека народот не живее само од леб. Зашто, економизмот (како подредување на сите јавни политики, па и „културната“ политика, „економијата“), чии жртви сме денес, не е некаков „сталинистички остаток“ што ја уништува фината граѓанска култура, која не разбира (историскиот сталинизам повеќе е специфичен вид „граѓанска реакција“ на револуцијата, особено во културата; иако тоа не е целата вистина). Тоа е либералната идеологија, која пред сè е економска и која, тоа го знаеме уште од времето на германските ордолиберали, предвесниците на англо-американскиот неолиберализам, првенствено се грижи „Die Ordnung“ – поредокот, непречено да функционира за капиталот.

Па дури и во полу-периферните „општества“, какво што е нашето денес (а такво, на поинаков начин, било и германското помеѓу двете светски војни) значи дека речиси и нема да има сопствена економија, туку ќе биде подложено на европската „внатрешна“ колонизација. Нема да има, тоа го гледаме во блиската Грција, многу обѕири спрема трошоците во „човечкиот материјал“. Целата таканаречена „транзиција“ во некогаш вистински транзициските општества е епохален обид „тркалото на историјата да се врати наназад“, релативно нов вид насилство, кое има амбиција да ги преуреди класните односи на цели општества (затоа на оние со поглед фиксиран само кон видливото насилство и логиката „злосторството е злосторство“ им личи на сталинизам), кои немале ни историски фашизми, кои „само“ го бранеле постоечкиот капиталистички поредок во кризата. Тој проект влезе во слепа улица, но за жал и ние со него.

Ако се вратиме кај социјализмот, гледаме дека тој се разликува од денешните поредоци токму по тоа што ја проблематизираше сопствената производствена основа, кон неа на почетокот беше многу, а потоа сè помалку, идеолошки отворен, додека современиот капитализам ја „крие“, и прави сè што може работите во „економијата“, која се повеќе зависи од вонекономското насилство, да не ги нарече со нивните вистински имиња. Тој практично ја укина политичката економија, заменувајќи ја со економиката и мистификациите за „менаџерските идеологии“, кои, за да „функционираат“ веќе не смеат да ги гледаат „работниците“, најмалку како оние што единствено произведуваат нова вредност. Па, ако не смеат да ги гледаат во „базата“, како да ги гледаат во „надградбата“, како воопшто да размислуваат за нивните „културни“ потреби, подалеку од тим-билдингот за канцеларискиот персонал во поголемите фирми (и политичките партии, кои ги глумат обичаите на корпорациите)? За разлика од тоа, во самоуправната култура или онаа која барем тежнееше кон тоа, постоеше мошне изразена свест дека „секторот“ на културата му припаѓа на целото општество, на пример, не само на „културните работници“. Во утописката проекција, која додуша никогаш не беше блиску до реализација, тој како „сектор“ требаше да биде супериорен, значи во онаа смисла во која сè уште беше извор на „апстрактни човечки вресности“, кои не само што се оддалечени од непосредниот живот, пред сè од процесот на производство, туку може и да му се спротивставени.⁴

На денешниот читател истрениран од либерализмот, кој културата во среќните моменти ја гледа токму како „спротивставување на процесот на производството“ во „базата“, иако таа како сè уште „афирмативна“, го прави на начин што раздвоеноста на „сферите“ не ги доведува во прашање⁵, веднаш му звучи „тоталитарно“. Но, постоеше и продолжение: тоа може да се постигне само со укинување на класните услови на егзистенција, поопштествување на производствените сили, спојување на производителите со управувањето.⁶ Затоа е важно да се зборува за самоуправувањето во културата, за самоуправната култура, но и за односот на културата и самоуправувањето. Според аналогијата со оваа поделба, која ја тематизирале многумина, па така и Предраг Матвеевиќ во својата повеќепати објавена книга Кон новото културно творештво, ние можеме да зборуваме за различни тематики на „работникот во културата“, „работничката култура“⁷ и најширокиот „однос на културата и работникот“.⁸

Социјализација и култура д.о.о

Обидите за „социјализација“ на културата (значи, токму обратното од денешниот процес за нејзина сè поголема „приватизација“)⁹, ги донесоа и темите за (не)функционирањето на советите, комисиите и фондовите, самоуправните интересни заедници (СИЗ-овите) во културата. На еден од безбројните собири на тема „работничката класа и културата“,одржан на Златибор 1974 година, словенечкиот интелектуалец по „општа практика“ Тарас Кермаунер, изложувајќи ги проблемите кои воопшто и може да ги има не толку редок случај како работничката која пишува книжевност и се двоуми околу професионализацијата на таа своја активност, додека професионалните писатели во својата положба „меѓу класите“, не сакаат да бидат сведени на „културни работници“, сосема „реакционерно“ предлага дека е најдобро секоја од тие страни да остане во своето отуѓување.

Во книгата разговори со работниците од седумдесеттите, која се создаде како производ на тригодишно занимавање со прашањето на односот на работничката класа и културата, Иван Јакоповиќ, го документира работничкото гледиште на оваа проблематика, со примери од нашата современост, а не само од минатото од 19 век, како што направи Жак Рансиер во својата позната книга Ноќите на пролетерите (1981). Во неа работниците зборуваат за своите културни и уметнички склоности, и како тие доаѓаат до израз на нивното работно место и во таканареченото слободно време, во организираните посети на културните институции и посетите на уметниците во кругот на фабриките, за производите за кои велат дека „ние производителите сепак можеме да дадеме сопствена оценка за таа работа, за претставите“ на пример (работникот Аџиќ). А работничката од ИНА, Зенко вака опишува како станала аниматорка на културата: „Кога некој помлад човек ќе дојде во ИНА-Нафтаплин, нè интересира дали претходно се занимавал со култура, па веднаш го вклучуваме во нашите акции. Така и самата станав аниматорка на културата. Меѓутоа, би истакнала дека ССО има своја комисија за културна дејност, благодарение на која успеаја обидите на поширок круг работници на терен, на пример Иваниќ, каде повеќе има млади луѓе, да се прикаже театарската претстава на Teatar ITD., „Пит и тоа е Америка“, од која публиката беше воодушевена. Можеше да се забележи дека работниците беа заинтересирани и за театарот.

Сите овие примери зборуваат за културата првенствено како уметничка дејност, иако не е, па и на прв поглед не е, само тоа. Но, што да се прави со новонастанатата ситуација кога политичките партии, синдикатите, владите, социјалните установи итн. сите редум стануваат конзерватори на општествената реалност, како што е сега кај нас? Што да се направи кога „институциите на културата“, од министерствата до таканаречените масовни медиуми, истовремено произведуваат толкав „херојски реализам“ и „пазарна култура“, кои работниците ги сведуваат на „Хрвати“ или ги исмеваат и лажно ги сожалуваат како жртви, и дали да се надеваме дека меѓу нив останало нешто од пролетерската „некултура“, за што господата на власт и онака постојано расистички ги обвинуваат.

_______________________________________________________________

(1) Строго марксистичкиот одговор на прашањето дали пролетаријатот создава своја сопствена култура, мора да биде негативен. Прашањето може да биде преформулирано и вака: дали тоа што работниците – како назив за луѓето преку местото што го заземаат во производството, без оглед на нивните останати активности, принципиелно оставени на приватната егзистенција – сè уште го создаваат е култура? Или нивната историска функција е одредена од нужноста на постапното разбивање на културата, како самостоен „сектор“ на човечката дејност? А, тоа значи и дека секој систем на правила, секоја творечка активност, во ситуација на спроведување на револуционерната програма на пролетаријатот, е можно само како дел од основниот работен процес, како основа на конституирањето на заедницата на производителите. Во таа смисла денешната употреба на изразот „културен работик“ се маскира со непроизводната природа на „културњаците“, без оглед колку културата, особено како уметност, се приближува до поимот работа. Зашто тенденцијата за признавање на „производственоста“ на културата, а работата на „творештвото“, во капитализмот повеќе е дел од проблемот, отколку од решението. На пример, тоа го знаеме од дискусијата за „когнитивниот“ капитализам. Покрај тоа, во современата „проектна култура“ „културњаците“ често наизменично заземаат работодавачка и работничка положба. Види ги зборниците: Kognitivni kapitalizam; Znanje i financije u postfordističkom razdoblju, Politička kultura, Zagreb 2007. i Gal Kirn (uredio): Postfordizem; Razprave o sodobnem kapitalizmu, Mirovni inštitut, Ljubljana 2010.

(2) Slobodan Bakić, u zborniku Radnička klasa i kultura, Treći program radio Bg, 1974.

(3) И обратно. Тоа испреплетување на „базата“ и „надградбата“ го гледаме и во фактот дека „духовната обнова“, која во времето на своето прво насилно спроведување, а тоа е она од повоената консолидација на режимот, во втората половина на деведесеттите години, на многумина им изгледаше како екстравагантна лудост, без оглед на ионака „апсолутистичката“ концентрација на власта во рацете на Туѓман, се покажа како овозможен модел од „културата“ за приспособување кон мошне доцна создадената „базична“ ситуација на неолибералното уништување на сите „јавни сервиси“, поврзаниот раст на „јавното“ и „личното“ задолжување како и пауперизацијата на населението. Потоа, на ниво на домаќинствата и без да слушне за изразот „финансијализација“, го централизираше домашниот буџет, ја зајакна улогата на патријархалноста над родителите, жените и децата, често го правеше нужно обраќањето на црквеното цивилно општество и на тој начин создаде услови луѓето да веруваат дека само Бог може да им помогне. Или еден друг, анегдотски пример од личното опсервирање на „социологијата на квартот“: новите згради, главно четирикатници, изградени за време на „градежниот бум“ (читај: перење пари „заработени“ од уништувањето на економијата) во Трешњевци, добија блиндирани врати во становите, па така имаме чувство дека влегуваме во сефови, иако во квартот немаше многу кражби. Но, тоа се покажа како видовито со оглед на желбите на новите сопственици про футуро добро да се заклучат.

4. Да се биде „културен“ значи токму тоа: да се биде во културата. А „животот во културата“ е идеолошки, до онаа мера до која Жарко Пуховски, како млад марксист, уште кон крајот на седумдесеттите можел да каже дека „ништо не е покултурно од фактички културното однесување спрема културата воопшто.“ И уште: „Се разбира, културниот живот никако не е вистински живот, барем не за „вистинскиот“ човек; тој речиси секогаш претпоставува дека комплетниот човек е capax universi, а неговата вистинска претпоставка, под која и културата воопшто единствено може да означува нешто доследно, е радикална поделеност на битието и човечкиот опстанок.“ Така и секоја критика на културата, останува културна критика. Затоа, вели сутлиќевецот Пуховски, ако воопшто има смисла да се зборува за „лева култура“ како нешто што „отсекогаш некако му е иманентно на човекот“, впрочем била „не-култура“. За „културата како обнова“, „надгледувана размена во општествената нееднаквост“, и најпосле за самото „општество како надомест за недостатокот општественост“, од малку поинаква традиција зборува и Растко Мочник. Žarko Puhovski: Kontekst kulture; Introspekcijske rasprave o proizvodnoj ovisnoti pogona društvene općenitosti, Kulturni radnik, Zagreb 1979. i Rastko Močnik: Spisi iz humanistike, Založba /*cf., Ljubljana 2009.

5. Поимот „афирмативни култури“ го воведе Херберт Маркузе кога, од 1934 до 1938 година работел во Институтот за социјални истражувања во Њујорк, на чие чело бил Макс Хоркхајмер. Ја дефинирал вака: „Под афирмативна култура се подразбира онаа култура од граѓанската епоха која во текот на сопствениот развој довела до тоа духовно-душевниот свет како самостојно царство од вредности да се одвои од цивилизацијата и да се издигне над неа. Нејзината одлучувачка црта е тврдењето за постоењето свет кој е општо задолжителен, безусловно заслужува афирмација, вечно е подобар, повреден, значајно различен од реалниот свет на секојдневната борба за опстанок, но кој може, не менувајќи ја фактичката состојба, секоја индивидуа да ја реализира за себе „одвнатре“. Само во оваа култура, културните дејности и предмети добиваат достоинство, мошне возвишено над секојдневието: нивното прифаќање станува акт на свечен момент и воздигнување.“ Но, таа култура со борбата на авторитарната држава против неа (при што Маркузе мисли првенствено на фашизмот, а ние можеме на нашиот пост-фашизам) е во процес на самоукинување. И како што „општествената реорганизација од парламентарна демократија во авторитарна држава со водач е само реорганизација во рамки на постоечкиот поредок, така и културната реорганизација од либералистички идеализам во „херојски реализам“ уште се одвива во рамки на самата афирмативна култура: станува збор за ново обезбедување стари облици постоење. Есејот 'За афирмативниот карактер на културата' во книгата на Херберт Маркузе: Културата и Општеството, BIGZ, Beograd 1977.

6. Така во еден речник во одредницата „Култура“ се цитира ставот на Маркс за нужноста на преовладувањето на спротивностите помеѓу интелектуалната и мануелната работа: „Човекот го присвојува своето сестрано битие на сестран начин, значи како тотален човек. Секој од неговите човечки односи, спрема светот, - сите органи за неговите способности, како органи кои постојат непосредно во својот облик како општествени, во својот однос спрема предметите се присвојување на предметите. Затоа, присвојувањето на човечката реалност, односот на луѓето спрема предметот е набљудување на човечката реалност како човечка дејност. На местото на политичко-економското богатство и бедата, настапува богатиот човек и богатата човечка потреба. Богатиот човек истовремено е човек, кому му е потребен тоталитетот на човечкото изразување на животот. Човекот, во кој егзистира неговото сопствено остварување како внатрешна нужност, како потреба.“ Risto Tubić: Enciklopedijski rječnik marksističkih pojmova, Veselin Masleša, Sarajevo 1974.

7. Работниците сами го проблематизирале и изразот „работничка култура“. Во книгата за разговорите со работниците за културата на Иван Јакоповиќ, работникот Поповски од металско-индустриското претпријатие „Искра“ од Куманово вели: „Исто така, не се сложувам со терминот 'работничка култура'. Сметам дека тој никако не би смеел да се употребува. Едноставно – културата на социјалистичкиот самоуправен човек, самоуправувач, културата на сите нас во која нема да има елитизам и затворање во границите, мора да влезе во сите пори на нашиот живот. Само таква култура може да нè води кон остварување на големите основни цели на нашето општество. Тоа веќе се чувствува во работничките кругови. Тие не сакаат влезниците за претставите да се даваат во термини наменети само за нив. Велат: дајте ни карти за нормална претстава...“ Ivan Jakopović: Radnici – kultura – revolucija; Razgovori s radnicima, Zavod za kulturu Hrvatske, Zagreb 1976.

8. Predrag Matvejević: Prema novom kulturnom stvaralaštvu, II prošireno izdanje; August Cesarec i INA – Industrija nafte, Zagreb, 1977. Ете каква литература вредна за финансирање препознавало раководството на ИНА, а престижна била и нејзината награда за достигнувања во културата, додека таа имала и релевантно сопствено производство, а не била само предмет на „сопственички“ грабеж и „политички“ афери поврзани со тоа.

9. За поврзаните процеси на либерализацијата и општествената неодговорност на културата (сè до профашистичкиот ревизионизам, а во случајот на Хрватска и како нормализирана и финансирана „усташка култура“ од страна на државата) види: Maja Breznik: Kulturni revizionizem; Kultura med neoliberalizmom in socialno odgovorno politiko, Mirovni inštitut, Ljubljana 2004. i zbornik Aldo Milohnić, Maja Breznik, Majda Hrženjak i Bratko Bibić: Kultura d.o.o.; Materialni pogoji kulturne produkcije, Mirovni inštitut, Ljubljana 2005.

Слики: Blackie Burns

Извор: Le Monde diplomatique, hrvatsko izdanje, br. 42, lipanj 2016