За ново просветителство

Поимот 'Бог' е смислен како антитеза на животот - во него во стравотно единство е сведено сè што е штетно, отровно, клеветничко, целата омраза спрема животот. Поимот за 'оностраниот', 'вистинскиот свет' е смислен само за да го омаловажи светот што постои - за во нашата земска стварност да не се зачува ниедна цел, ниеден разлог, ниедна задача! Поимите 'душа' и 'дух' и, најпосле, 'бесмртната душа' се смислени за да се презре телото, за тоа да се направи болно - 'проклето' - за врз сите нешта кои заслужуваат сериозност во животот - прашањата на исхраната, живеачката, духовната диета, негата што треба да им се даде на болните, чистотата, временските прилики - да се примени најужасна негрижа! Наместо здравје, 'спас на душата' - сакам да речам, одредено folie cirkulaire кое оди од покајничките грчења до хистеријата на искупувањето! Поимот за 'гревот' е смислен во истото време кога и справата за мачење која го употполнува, поимот 'слободна волја' е смислен за да се збришат нагоните, за од недовербата спрема нагоните да се направи втора природа.

Ниче, Ecce homo, Зошто сум судбина, #8

Моето "филозофско" убедување е некаде помеѓу агностицизмот (неопределеноста, скептицизмот...) и атеизмот (јасното чувство дека богови не постојат). Кон агностицизам ме влече чувството дека сум (и дека сме, како човечки род) само дел од некој многу послоевит поредок кој може но не мора да има каква било врска со идејата за "Створител". Атеистот во мене, пак, го разбирам како личност која се труди колку што може да биде понезависна од авторитетите и општествените тутори во поглед на мислењето. Атеизмот ми се разбуричкува кога приватното верување станува јавна работа; се придвижува и бунтува кога приватните ментални патологии не само што го обврзуваат другиот, спротивниот, туку стануваат организациски матрици околу кои се врти светот. Неретко имало периоди во историјата кога атеизмот просто бил последна шанса луѓето да си го вратат менталното здравје! Да не зборуваме за слободата, достоинството, правдата, кои често биле под удар на "правоверните" олицетворени во власта, световна и/или духовна. Мојот атеизам не значи дека не ја почитувам религијата во нејзините најголеми интелектуални и духовни исчекори и жртви. Но, значи дека се трудам да не бидам слеп пред неверојатното страдање кое фанатизираната вера и религиите (а во прв ред: христијанството и другите монотеистички религии) му ги донесоа на човештвото.

(Инаку, историјата на поврзаноста на најстрашните злостори против човекот и човештвото со верските и световните власти е полна како кофата со извадени очи на нацистичкиот монструм. Таа историја е како неисцедена месарска крпа од која постојано капе крв. Се надевам - за да предупредува. На пример, знаеме многу добро за тивката поддршка што Ватикан му ја даваше на фашизмот. Знаеме и дека најновиве балкански крвопролевања обемно беа благословувани на сите три верски страни. Знаеме и дека исламскиот тероризам има свои снажни упоришта кај многу влијателни исламски верски водачи. Помал дел од нас знае и дека отецот Жорж Забелка ја благословил посадата на авионот Енола Геј пред да полета кон Хирошима...)

Како критичар на христијанството, близок ми е Лудвиг Фоербах (19 век) кој нуди објаснување што е тоа Господ. Тој не го порекнува неговото постоење, туку ја расчленува химерата. Не доаѓа предвид да се рече Бог не постои туку Што е тој Бог во кого мнозинството верува? Фоербах одговара: фикција, дело на луѓето, производ кој се покорува на посебни закони, проекција и хипостаза: луѓето го создаваат Бога според сопствената извртена слика (смртни, ограничени, несовршени итн.; тој е чиста спротивност на нив).

Кога станува збор за односот меѓу религијата и рефлексијата, омилена ми е доброќудната против-језуитска анегдота што ја раскажува големиот писател и христијански мислител, Мигел де Унамуно, во својата култна книга "Агонијата на христијанството" (1924). Унамуно, имено, раскажува за некој негов пријател кој како лекар заминал на посета во еден искушенички манастир на језуитите (исусовците) во Шпанија. Во ќелијата на еден од искушениците во капелата за свето причестување лекарот видел слика на архангелот Свети Михаил како за нозе го држи Демонот, Сатаната. А Сатаната, побунетиот ангел, во раката држел... - микроскоп!

Микроскопот, како симбол на аналитичноста, не е добредојден во редовите на оние кои однапред знаат сè. Унамуно (кој често знаел да биде токму фанатизиран, мошне борбен, "агоничен" католик!) ги критикува оние свештеници за кои микроскопот е закана: "Тие луѓе прават сè за да ја избегнат и сопрат агонијата на христијанството, но на начин да го убијат. За да не страда! Го смируваат со смртоносниот опиум на своите духовни вежби и на своето образование. На крајот од римокатоличката религија ќе направат нешто налик на тибетанскиот будизам."

Според Унамуно, двојноста и борбата се суштински карактеристики на христијанството. Језуитизмот, на пример, со својата доктрина за пасивната ментална покорност ја убива борбата и, со неа, самата срж на христијанството. Христијанинот, вели Унамуно, може да ја убие сопствената рационалност, но не може да го убие интелектот на некој друг. А токму тоа го прават језуитите; според Унамуно, во обидите да ги заглупават другите оглупавеле тие самите.

Унамуно, всушност, го поттикнува еретичкото мислење како слободно да расудува и да ја избира вистинската доктрина. Впрочем, сите ортодоксии (правоверија) започнале како ереси.

Го спомнувам еден од најголемите христијански мислители во 20 век (кој, инаку, бил и значаен писател и филозоф, слично како Достоевски, кон кого негувал снажен но амбивалентен култ), за да покажам дека верата и религијата се многу покомплицирани од тапото прифаќање и хорското блеење на трлото. Го спомнувам Унамуно зашто ме иритира ограниченоста на современото сфаќање на религијата во Република Македонија. Зошто некој искрен и длабоко предаден верник, на пример, не би можел да биде против воведувањето веронаука во училиштата? Зарем вистинската вера не се држи подалеку од посветовувањето, подалеку од утилитарната педагогија (за што "рационалните" и премногу световно насочени протестанти со векови се обвинувани од "трансцендентните" католици; а односот кон световното и световните институции, инаку, е многу сложена тема, гледано и од двата краја: од кај државата кон религијата, и обратно).

Мое длабоко убедување е дека прва задача на современите култура и образование е одгледувањето самостојни луѓе, иноватори и "еретици", а не послушници, конформисти и консуматори. Вистинската слика на нашето општество, впрочем, е поразителна: божем огромното мнозинство од граѓаните се верници, а вредностите што владеат околу нас се тотално безбожнички! Знаете кој е најголемиот грев според свети Павле? Лакомоста! Алчноста! Особината која, за жал, е речиси единственото погонско гориво во современа Македонија (ја заборавив зависта! Цркнувањето на комшиската коза исто така е една од најголемите страсти на современиот Македонец кој дење-ноќе се опива од сеирџиските вести кои хронично го слават поморот на комшиските кози). А наместо слободоумни и автономни поединци кои ќе можат да се носат со предизвиците, нашето супер-правоверно општество одгледува тапоглави циници и фанатици, т.е. глупаци, според Унамуно. Верското образование, според мене, ќе биде само уште делче во мозаикот на заглупавената нација. На верските заедници, вистина е, ќе им донесе пари и зголемено влијание, на партијата на власт политички поени (ах, го заборавив и лицемерието!), но општеството ќе добие само уште едно официјализирање на преовладувачката хипокризија.

На трагата на најголемиот жив филозоф-атеист, Мишел Онфре, сакам да потврдам дека не го презирам оној што верува во духови, во бесмртната душа, во здивот на боговите, во присуството на ангелите, во делувањето на молитвата, во ефикасноста на ритуалите, во оправданоста на баењето, во солзите на Богородица, во воскреснувањето на распнатиот човек, во вредноста на принесувањето животно за жртва... Но, отсекогаш сум сфаќал колку многу луѓе измислуваат неверојатни приказни, прикажувајќи ги како стварни, за да ја избегнат најнепосредната стварност. Создавањето на оностраното не би било толку опасно цената да не беше толку висока: заборавање на стварноста, мошне ризичното занемарување на единствениот свет што постои. Како што вели Онфре, лековерноста на луѓето е голема и често тешко разбирлива. Нивната желба да не го видат очевидното, копнежот по повесели глетки, дури и ако тие се чисти измислици, нивната решеност да бидат заслепени - немаат граници. Поважни се бајките, измислиците, митовите, приказните за мали деца, отколку соочувањата и откривањата на често суровата стварност.

Атеизмот, инаку, како поим постои од 1532, а атеистот постои уште во II век на н.е. кај христијаните кои ги обвинуваат и жигосуваат атхеос: оние коишто не веруваат во нивниот бог што воскреснал третиот ден. Оттаму, па до заклучокот дека тие личности, атеистите, со дух неоптоварен со приказни за мали деца, не се клањаат пред ниеден бог - патот е мал. Така што паганите - кои изразуваат богопочит кон боговите на природата - и етимологијата тоа го потврдува - се сметаат за порекнувачи на боговите, а потем и на Бога. Језуитот Гарс, на пример, и Лутера го прогласува за атеист (!); Ронсар истото го прави со хугенотите итн.

Мојата клучна теза ја сугерира и Онфре: можеби дојде времето за една пожива, поослободена, посмела просветеност? Бидејќи, под привидната разноликост, сите ние повторно се среќаваме клекнати пред овој и оној бог; повеќето од нас силовито се борат против атеизмот, едновремено ширејќи го презирот спрема материјализмот, сензуализмот, телото... Како што вели Мишел Онфре, постхристијанинот ќе се развие во стрелци, како што тоа го направи предхристијанинот: монотеистичкиот континент не е непотоплив. Религијата на еден Бог не би можела да стане - како некогаш комунизмот за некои или денес либерализмот за други - непремостив хоризонт на историјата и филозофијата. Како што христијанската ера настапи зад паганската, некаква постхристијанска ера неизбежно ќе продолжи. Турбуленциите веќе во моментов се мошне снажни (подемот на исламот, религиозната христијанска десница итн. едновремено ги буди и отпорите против таквиот фанатизам...).

Ми се чини дека една од причините во афирмацијата на атеизмот да се бараат принципите за една пожива и посмела просветеност е што современата држава, според мене, сè уште има религиозни прерогативи. Дури и современата "секуларна" власт себе си се доживува како религиозна институција. Општествените кристализирања најчесто повикуваат на трансцендентност - ред, хиерархија (зборот етимолошки значи: власт на светиите; ете еден важен аргумент дека државата сè уште се повикува на сопствената светост!).

Трансцендентноста и хиерархијата се важни и за политиката оти ја даваат клучната аргументација: боговите на земјата се застапени во ликот и делото на владетелите кои ги имаат од бога дадените средства за присила. Тие богови (или Бог), се разбира, служат како потврдувачи на власта, со самото тоа што се главни соговорници на племенските поглавари, кралеви, владетели. Комплицираните јазици и значења преку кои комуницираат боговите и земските владетели ги толкува моќната каста на свештениците, вечно во содружништво со владетелите ("на Царот царевото, на Бога - божјото").

Можно е дека во новата светска констелација секуларизмот, можеби темелот на западната цивилизација наназад неколку векови - веќе не е соодветен одговор. Поради оживеаните верски и културни судири ширум планетата, секуларизмот сè почесто е под удар, не само од страна на радикалните исламисти (кои велат дека во исламот е незамисливо раздвојувањето на верата и државата), туку и западните теоретичари и филозофи го напаѓаат секуларизмот кој само се труди да ја прикрие структурната "светост" на западната држава. Просто би можеле да речеме дека секуларизмот е продолжение на верската држава со други средства. Оттаму произлегува и потребата да се преиспитаат досегашните форми на секуларизмот, со цел да се согледаат контурите на толку потребното ново просветителство (но не она на Буш и Блер, кои на почетокот на новиот милениум ја одиграа улогата што пред
25 години Реган и Тачер ја одиграа упокојувајќи ја социјалната држава веднаш крај подзасмрдениот леш на комунизмот; во таа ситуација - а таа амнезија сè уште трае - сосема заборавивме кој беше бебето а кој нечистата вода).

Мишел Онфре во својата "Атеолошка расправа" бескомпромисно, но духовито и поетично, ни нуди несогласување со јаловите изаедначувања:

Како да повлечеме знак на равенство и еднаквост помеѓу еврејскиот верник, убеден дека Бог се обраќа кон неговиот предок за да му го довери својот избор, и - за да го направи тоа, му го отвора морето, го застанува Сонцето итн. - и филозофот кој постапува според принципот на хипотетично-дедуктивната метода? Постои еднаквост помеѓу верникот кој е убеден дека неговиот херој е роден од девица, дека бил распнат од Понтиј Пилат, дека воскреснал третиот ден, дека од тогаш среќно си живее седејќи десно од таткото - и мислителот кој го разградува фабрикувањето верувања, правењето еден мит, создавањето приказна? Постои еднаквост помеѓу муслиманот убеден дека пиењето вино и јадењето печено свинско дефинитивно му го оневозможува пристапот во рај додека убиството на неверникот, напротив, ширум му ја отвора рајската порта - и крајно совесниот аналитичар кој, според позитивистичкиот и емпирискиот принцип, докажува дека монотеистичкото верување вреди колку и верувањето на догонскиот анимист кој смета дека духот на неговите предци се враќа во облик на лисица? Ако е така - да престанеме да мислиме!

2007.

Слики: Marcel Dzama