Улогата на сеќавањата и заборавот во постсоцијализмот

Сосема е очигледно дека на Балканот се води жесток kulturkampf во чие средиште се наоѓа правото на сеќавање. Засега, овие полиња првенствено се полиња на битка помеѓу – ако за момент прифатиме дека постои јасно разграничување – националистите и либералите. Во таа војна, треба да се признае без избегнување, во моментов победуваат првите. Механизмите на политиките на сеќавањата – иако наводно се замислени за излегување на крај со трауматските колективни искуства кои се натрупаа за време на воените деведесетти – се исклучиво ангажирани во рехабилитацијата режимите пред 1945 година, а сериската рехабилитација на квинслиншките предводници адекватно да ги протолкува само како дел од поширокиот процес на рехабилитација на ordnung-от и хиерархиските односи кои, наводно, ги уништија социјализмот и Југославија. Со оглед на историските околности и глобалните идеолошки престројувања – благодарение на кои носталгијата за класниот ред на дерегулираниот капитализам и/или предкомунистичките режими стана доминантна парадигма – „политиките на сеќавањата“ и создавањето носталгија се упориште на десните, националистички и антисоцијалистички политички сили. Затоа не треба да ѝ се чудиме ни на економската исплатливост на цела една индустрија на политички погодни сеќавања ни на фактот дека политичките елити паразитираат на неа. Политичкиот мејнстрим е во потрага по легитимациски наративи, културната индустрија е во потрага по мецени па, затоа, сојузот е разбирлив. Токму заради овој сојуз голем дел од споменатата индустрија и политичките елити денес паразитираат на антисоцијалистички десни позиции и ги експлоатираат демагошките десничарски тропи.

Маневарот е релативно едноставен: директно измислување на „грозната“ реалност на социјализмот од една страна и директно измислување на удобно минато „пред комунистичкиот терор“ од друга. Меѓутоа, либералните и леволибералните политички сили ситуацијата ја третираат само како проблем на кич, продукција на баналност, претпоставени инвазии на некаква „култура на ниски вредности“ или евентуално како проблем на хегемонија на „националната култура“. Но, бидејќи индустријата на сеќавањата на споменатите производи не би можела така да се хиперпродуцира ако немало идеолошка подготовка – која укажува дека се работи за проект, а не само за проблем на загадување на културниот простор – би било погрешно и наивно да се запре на гадливоста. Ако го додадеме и фактот дека со теоријата која оперира со политиките на сеќавањата суверено владејат теоретичарите од либерална провиненција и дека постои цела низа институции кои се занимаваат со меморијализација на историјата која ја потиснал „комунистичкиот тоталитаризам“, станува очигледно дека очајнички е потребна лева критичка перспектива која политиките на меморијализација на минатото посериозно и теоретски ќе ги обработи и конечно ќе отиде чекор подалеку од дефанзивната политика на носталгија за Југославија.

Балканот и особено просторот на поранешна Југославија се наоѓа во привилегирана положба кога се во прашање продукцијата на историјата и меморијалите. На овие простори два историски важни процеси течеле паралелно, па паралелно се одвиваат и два вида политики на сеќавањата. Едната градеше нови национални идентитети, додека другата работеше на потиснување на сеќавањата на улогата на воената транзиција во конституирањето на капиталистичките општества во кои живееме, како и политички непријатните сеќавања на социјалистичката еманципација. И додека критичките осврти за првата се релативно чести – со забелешка дека процесот на создавање национални држави воедно е и процес на измислување идентитети и инфраструктури кои треба да ги одржи и понатаму да ги репродуцира новоизмислената историја, но и специфичното колективно сеќавање – критичките осврти на другите две функции на политиките на сеќавањата се релативно ретки.

Kulturkampf: битката за жртви

Меѓутоа, воопшто не е случајно што со полето на политиките на сеќавањата владее либералниот дискурс. Не е во прашање оригинален балкански феномен, туку неизбежна потреба на капиталистичкото општество за идеолошка и дискурзивна маркација на теренот и буржоаската историја која ќе ги контролира начините на кои се размислува за минатото.

Во средиштето на буржоаската историја се наоѓа слепата точка за жртвите на капитализмот. Се покажува дека трендот на изедначување на двата тоталитаризми е крајно цинички конструкт. Истовремено може да се зборува за стотици милиони (!?) жртви на комунизмот, но сосема свесно се превидуваат жртвите на империјализмите, колонијализмите, во крв загушените работнички, синдикални и народни протести, отворените убиствени кампањи, разните видови „транзиции“ на пазарните движења, помалку или повеќе конструираните недостатоци и епидемии, радикалните осиромашувања на општествата од таканаречениот Трет свет и слично. Така, на пример, жртвите на јапонската експанзија (додуша само ако имаат „среќа“ некој воопшто да се сети на неколкуте десетици милиони жртви) препознаени како жртви на јапонскиот милитаризам, но не и како жртви на капитализмот кои ги произведува империјализмот. Жртвите на германското проширување на Исток се жртви на фашизмот, не и на капитализмот кој во одбраната од левите сили на помош ги повикал пијаните лудаци од минхенските подземја. Жртвите на Големата војна не се жртви на капитализмот иако причините за таа војна се лоцирани длабоко во антагонизмите на капиталистичкото производство (да се сетиме и на посвежи примери: веројатно милион мртви во Ирак ги убила смртта, но не и американската инвазија и нејзината жед за нафта) и така натаму.

Дури и самата тешкотија со која се соочуваме кога се обидуваме да го замислиме евентуалното идентификување (Кои сè се жртви на капитализмот? Како да се идентификуваат?), а камо ли меморијализацијата (прашањата се дури покомплексни: Каков споменик да им се направи? Какви би биле артефактите во музејот? Дали тоа не би биле артефакти кои во некој друг музеј би биле артефакти на еманципацијата и/или технолошкиот напредок? Каучук? Индиго? Пелени?) на тие жртви да рефлектира колку длабоко под буржоаските идеолошки наноси лежи можноста за нивна меморијализација.

Како што идеологијата е она што ѝ дава значење на реалноста, така и нашата немоќ пред овие прашања е само последица на идеолошката работа во чиј центар е обидот за воспоставување „разубавена“ историја на капитализмот и нејзините „слепи точки“. Најголемата ваква слепа точка е резервирана за злосторството кое се наоѓа во коренот на секоја капиталистичка економија – примитивната акумулација: отворен и легализиран грабеж во кој елитите ги трупаат своите први милиони. Па, иако сите сме индивидуално свесни „како се стекнува првиот милион“, изгледа дека е невозможно тоа да се претвори во политичка бременита колективна свест, ниту е можно да се замисли „механизмот на капиталистичката правда“, ниту симболичката „репарација“, ниту „комисијата за испитување на вистината“, а камо ли некаков судски процес.

Затоа, бидејќи политиките на сеќавањата на војните од деведесеттите се значајно обележани со тенденциите на елитите за прикривање на некрофагиското потекло на нивниот статус, дотолку и најчесто (речиси исклучиво) користениот идентитетски клуч за идентификација на жртвите, сторителите и мотивите служи првенствено како механизам за блокирање на алтернативните толкувања на причините за војните, меѓу кои е и оној што ги толкува војните токму како примитивна акумулација. Затоа жртвите ќе ги идентификуваме како припадници на оваа или онаа етничка група, но никогаш како, да речеме, работници (а многу е веројатно дека најбројната категорија жртви се: сиромашните).

Но, треба да се забележи дека kulturkampf-от за карактерот на жртвите на војните од деведесеттите ни оддалеку не е завршен и покрај навидум целосната доминација на етничкиот клуч. Секогаш кога ќе помислите дека жртви биле сиромашните и немоќните, а сторителите арогантни насилници, малку сте ја опфатиле и класната димензија на конфликтот – зашто експропријаторите секогаш се арогантни насилници, а експроприраните секогаш се сиромашните и немоќните.

Теоретското втемелување

Роберт Нозик, еден од теоретичарите на либертаријанизмот, се обидел потребата за заборавот да ја втемели физиолошки. Накратко, за да не ги дискредитира политиките на прераспределбата, тој тврди дека секој таков обид – што е темел на сите прогресивни и леви политички проекти – нужно завршил неуспешно зашто нееднаквоста е неизбежна последица на процесот на слободна размена која би се појавила уште следниот ден, правејќи го бесмислен секој обид за редистрибуција. Меѓутоа, клучно е тоа што се „покажало“. Ако ја доведеме аргументацијата на Нозик до логичен заклучок, ќе излезе дека не е важно како дошло до нееднаквоста и дека сè што создава нееднаквоста е легитимно, а механизмот за создавање, одржување и продлабочување на нееднаквоста трајно ќе ни остане таен. Додуша, за Нозик, тоа не е ни важно – како социјалните тензии да не постојат и како нееднаквоста да не е социјален фактор. Но, вулгарните либерални теории, како што е оваа на Нозик, најлесно се критикуваат токму на нивните несигурни и замислени темели и потребата за голем број „божем“ претпоставки. Размената се третира како сите размени да се вршат синхронизирано (теоријата на маргинална вредност), како парите сами по себе да не се во исто време ни општествена ни политичка моќ (дистинкција на политичката и економската сфера), како поединецот формиран и комплетен да паѓа на земја без историски контекст (субјект), како општествените нееднаквости да не го уништуваат општеството и, на крајот на краиштата, како самиот капитализам да е аисториски феномен – ништо друго освен инхерентна, константна и аисториска тенденција на човечкото општество.

Покрај сите неконзистентности – или можеби токму заради нив – имплицитната препорака на Нозик („не е важно како ги стекнал своите први милиони“) и ден денес е spiritus movens на транзициските општества. Зашто ако ја следиме – и покрај тоа што транзицијата е период на не-владеење на правото, разградба на (социјалистичкото и еманципациското) општество и неговите институции и отворена трка во грабањето на општествениот имот (накратко: примитивна акумулација) – сè што ќе исплива од овој грабеж е фер. Меѓутоа, барањето за заклучување на трката е од клучна важност – како што елитите бараат легитимизација на имотот и попречување на трката (зашто тоа би значело и ризик нивниот имот да стане нечиј плен, секоја примитивна акумулација завршува со барање за легитимирање на некоја моментална состојба и воспоставување правна држава како механизам за одбрана на приграбениот имот. Со други зборови, клучната компонента на „уставотворниот момент“ е воспоставување на приватната сопственост како основен и единствен легитимен облик на сопственост и легитимирање на воспоставената хиерархија со насилство, што моментот на оваа трансформација го прави и политички бременит и симболички потентен.

Либералните механизми на транзициската правда

Затоа, на експлицитното ниво на либералните политики на сеќавањето е барањето за некакво „вртење нов лист“ зад кој ќе се сокрие тенденцијата за легитимација на воспоставената класна хиерархија. Имено, целта на механизмите на транзициската правда е воспоставување политичка рамка за либерално-демократски општествен модел, наметнување „нулта момент“ на едно општество по кој ќе биде можен, како што се вели, „општествен дијалог“ во рамки на една политичка заедница. Меѓутоа, со лоцирање на „нулта моментот“ после примитивната акумулација се крие фактот дека не е во прашање никаков почеток, туку наметнување момент во кој запира примитивната акумулација, а затекнатата состојба законски се петрификува.

Комисиите за вистина и помирување се парадигматски пример за начинот на кој функционира буржоаската држава. Во прашање е компромис помеѓу насилниците и нивните жртви (најочигледен пример во оваа смисла е јужноафриканската комисија – таа амнестираше некои од оние кои сведочеа, а сите останати, во помала или поголема мера, имаа вградено слични механизми), како што „уставотворниот момент“ е впрочем наметнат компромис помеѓу експропријаторите и експроприраните.

Па, иако некои теоретичари забележаа дека заклучоците на некои комисии најдобро можат да се согледаат од сличен ракурс, ретко кој од авторите ќе навлезе до класните политики и ќе ги погледне структурните услови на можностите и клучното барање на буржоаските елити.

Во такво светло треба да се набљудуваат и различните барања за таканаречен општествен рестарт кој има вграден недостаток. Имено, ако се бара рестарт – раскинување со системот на привилегии во транзициските и (во перцепцијата на граѓаните) високо корумпираните држави – не се бара и прераспределба на богатството стекнато во транзицијата, односно примитивната акумулација. Значи уште едно „божем“... Божем поседувањето капитал самото по себе не е привилегија и како уставотворниот рестарт навистина да е поаѓање од „празен лист хартија“. Со тоа се занемарува дека рестартот, заради де факто однапред воспоставената класна хиерархија и структура на општеството, не е и не може да биде „празен лист хартија“.

Ова треба да се има предвид кога се во прашање механизмите на транзициската правда. Бидејќи се воспоставени со државно наметнување и бидејќи претставуваат компромис помеѓу насилниците и жртвите, не треба да зачудува ни неизбежното потфрлање на тие механизми. Тие потфрлаат секогаш кога треба да се допрат прашањата за наметнување класна структура на општеството токму затоа што таа класна структура на крајот треба да се легитимира. Во овој контекст стануваат јасни улогите на либералните мерки на транзициската правда, како и улогата на самиот концепт на транзициска правда. Имено, во прашање е правда која нема темелно да го вознемири класниот поредок и хиерархијата воспоставена во самата транзиција.

Но, „историјата што ја пишуваат победнците“ се рефлектира и како закон кој го пишуваат победниците, но и како субјект кој го пишуваат победниците. Затоа, како што граѓанското припаѓање се воспоставува како главен фасилитатор на политичкиот ангажман, дејствувањето и видливоста, така и наметнувањето општествен „нулта момент“ може да се толкува како воспоставување на граѓанинот како единствен кој може да биде препознаен како жртва. Елиминирајќи ги притоа сите маргинализирани стратегии за дефинирање на жртвите (за нас секако најважни се работниците), а со тоа и потенцијалната реартикулација на социјалните конфликти (за нас овде најважно е: реартикулирањето на војните и конфликтите од деведесеттите како метод за воспоставување на капиталистичката хиерархија), „граѓанинот“, и покрај својата привидна универзалност, впрочем, де факто ја сокрива нееднаквоста на индивидуите пред законот и капиталот.

Затоа, овој скап политички концепт, паралелно со „празната хартија“, кој се воспоставува со механизмите на транзициската правда, станува еден од елементите кој ја прикрива класната хиерархија на буржоаското општество.

Излегува дека проектот за транзициска правда не е политички неутрален ни покрај обидите да се претстави како таков. Конституирањето на буржоаската држава и придружните идеолошки комплекси се создаваат како одговор на потребите на елитите за создавање дискурзивни и правни сигурносни системи кои ја легитимираат нивната положба. Примерите на Индија и Јужноафриканската Република се најочигледни. Во Индија конституирањето на нацијата беше проследено со презервација и легитимација на кастинската структура на општеството, додека конституирањето на заедниците во Јужноафриканската Република беше проследено со зачувување на де факто расната сегрегација. Во двата случаи, новосоздаденото „ние“ – нацијата и граѓанската припадност – го прикрива внатрешниот конфликт, расцепот. Како двете споменати општества да се реконструирале за да останат исти.

Затоа, вистинската борба која треба да ја води левицата е неизбежна борба на повеќе фронтови – и за воспоставување политички субјект, и против ревизионистичките тенденции, и за зачувување на сеќавањата на социјалистичката еманципација, но и против воспоставувањето хегемониски историски толкувања за распадот на поранешната држава и југословенскиот социјализам со кој денес првенствено се служат либералните механизми на транзициската правда. Потребата за стратегии на левата меморијализација на историјата на капиталистичките општества би можела да биде клучна компонента во создавањето систем со паралелни институции (и сеќавањето е една институција).

Слики: Jennifer Allora, Guillermo Calzadilla

Извор: http://slobodnifilozofski.com