За вистинскиот верник нема прифатлива религија

Пренесуваме делови од разговорот на Данило Киш со славниот германски новинар и културен работник Аделберт Рајф. Под наслов „Не верувам во фантазијата на писателот“, целиот разговор е објвен во книгата „Горчливиот талог на искуството“, во која Киш, „низ разговори и сведоштва зборува за своите книги, за својот живот, за своето искуство, за пријателите, политиката и судбината, за најголемите предизвици пред кои се наоѓале неговите современици“. Во извадокот што го пренесуваме, Киш зборува за религијата, за своето еврејско наследство, за луѓето кои живеат под диктаторски режим...

Каде, според вашето мислење, лежи причината за утописките и идеолошките копнежи на човекот од 20-от век?

Со исчезнувањето на фашистичката, односно националистичката и сè побрзата пропаст на марксистичко-комунистичката идеологија, ситуацијата во голема мера ја изгуби острината. Светот – тоа сега е сосема очигледно – се враќа кон различни облици на вера. Меѓутоа, во западните индустриски нации се забележува и насочување кон мистицизмот. На човекот очигледно му е потребно едно тотално и тоталитарно објаснување на светот. Марксистичката идеологија му даде такво тоталитарно објаснување на тој начин што механизмот за егзистенција и постоење се обиде да го дефинира со тезата за „класната борба“. Во меѓувреме, луѓето сè повеќе согледуваа дека марксистичкото објаснување е недоволно, дури и погрешно, и се насочија кон разни религии, со надеж дека од нив ќе добијат некакво прифатливо толкување. Деветнаесеттиот и дваесеттиот век беа епохи на големи идеологии, време кога религиските и мистичните утопии беа заменети со квази единствени филозофско-политички концепции. Таквиот потфат, кој дојде како последица на просветувањето, мора да го сметаме за неуспешен. Повторно се враќаме кон религиските утопии и мистицизмот.

Зарем книжевната борба со утопискиот и идеолошкиот потенцијал од нашата доба не ви изгледа понекогаш безнадежна, дури и кога, како што велите, тој потенцијал во областа на политиката го губи значењето?

Од аспект на вечноста сè е безнадежно. Но, како што неодамна рече Јонеско: постојат две големи метафизички поткрепи, љубовта и смртта; тие се суштината на нашата егзистенција и книжевноста ни помага да бидеме свесни за нив. Кога станува збор за идеологијата, таа генерално е надвор од поезијата, надвор од книжевноста. Големата заблуда, карактеристична и за 20-от век, се состои во преплетувањето и мешањето на книжевноста и политиката. Нам книжевниците таа врска едноставно ни е наметната. Дури и кога пишувам книга каква што е „Гробница за Борис Давидович“, настојувам од тоа да го извлечам најдоброто: поезија за еден политички предмет, а не политика. Се разбира дека со тоа не сакав да ја предадам вистината, напротив: јас сведочам за вистината каква што ја барав и ја најдов во документите. Кога се појави „Гробница за Борис Давидович“, насекаде пишуваше дека тоа е еминентно политичка книга. Но, јас тврдам дека не е политичка книга. Сакав – и мислев дека по книгите на Солженицин, но и другите книги за советскиот Гулаг и историјата на руската револуција тоа на сите ќе им е сосема јасно – да напишам едно поетско, едно книжевно дело за познатите политички факти. Не сакав да соопштувам некаква „политичка порака“, која многу критичари и читатели веруваат дека ја нашле во книгата.

Еден од вашите критичари ве означи како „христијански атеист“. Дали ќе се сложите со таа квалификација?

Мојата спиритуалност e гностичка во смислата што ја опишав во „Енциклопедија на мртвите“. Суштината на таквата спиритуалност е моето незадоволство од овој свет. Јас сум еден вид бунтовник против Божјата творба.

Во вашиот роман „Песочен часовник“ на едно место пишува: „Не постои ниедна совршена религија за човекот да има причина за конверзија. Единствената религија е верувањето во Бог“. Дали тоа во крајна линија е вашата вероисповед?

Од мој агол, за верникот, за секој што го бара Бог, нема прифатлива религија. Затоа, за мене не постојат ни „добри“ ни „лоши“, „повредни“ и „помалку вредни“ религии. Инаку, Бог не е идеја која ме окупира особено.

А, како стојат нештата со вашето еврејско наследство? Какво е неговото значење за вас?

Моето еврејско наследство ми го донесе мартириумот. Живеев во семејство во кое еврејската религија практично не постоеше. Мајка ми негуваше еден вид православие кое, збогатено со нејзините сопствени идеи, речиси можеше да се нарече паганско. Потоа, за време на војната, во училиште, преку добрината на една наставничка која сакаше во тие тешки времиња малку да се грижи за мене, го запознав католицизмот. Но, ако страдав уште од детството и во текот на целиот живот, тоа беше затоа што ме гледаа како Евреин и со мене постапуваа во склад со тоа. Унгарските фашисти и германските нацисти ме дискриминираа како Евреин. И кога станав писател, почнав да пишувам за Евреите, зашто го познавам нивното милје. Сартр еднаш рече: „Не е Евреин оној што се родил како Евреин, Евреин се станува благодарение на другите“. Значи, јас сум Евреин во онаа мера во која другите ме сметаат за таков.

Во некои ваши книги еврејските интелектуалци, еврејските револуционери, еврејските анархисти спаѓаат во главни протагонисти...

Мислите на „Гробница за Борис Давидович“? Познато е дека руската револуција, делумно, ја започнале руската еврејска интелигенција и еврејските интелектуалци од Средна Европа. И, тука, според моето мислење Евреите ѝ подлегнале на големата заблуда. Биле опседнати со илузијата дека е можно – се разбира, според постулатите на Маркс – да се изгради праведно комунистичко општество, посилно од сите национални и националистички тенденции, едноставно интернационално. Денес гледаме дека банкротот на советскиот и сите други марксистичко-социјалистички системи може, меѓу другото, да се сведе на тоа дека кај одредени народи сè посилно се избиваат националните чувства и националистичките нагони и, како кога ќе се сруши брана, ја бришат марксистичката идеологија. Тоа елементарно чувство, доживување на припадност кон одредена нација, го забележуваме токму кај советските народи. Повеќето руски еврејски револуционери подоцна, под Сталин, биле стрелани или остатокот од животот го поминале вегетирајќи во логорите на Гулагот, додека еврејските револуционери од земјите од Средна Европа, доколку навремено не се оттргнале надвор од дофатот на моќта на Хитлер, страдале во нацистичките концентрациони логори на уништувањето. Во таа смисла, не гледам дека судбините на еврејските интелектуалци под Сталин и еврејските интелектуалци под Хитлер се разликуваат. Еврејските ликови во мојата книга се тука едноставно за да ја документираат сличноста на овие два система.

Идеологиите од овој век ги уништија животите на поединци, стотици илјади, милиони. Каде го гледате метафизичкото одредување на човекот?

Поаѓам од тоа дека ние не знаеме ништо. Метафизиката е еден вид поезија во проза. Човекот е непозната големина. Не знаеме од каде доаѓаме, не знаеме каде одиме и не знаеме зошто постоиме. Религијата, филозофијата и поезијата се обидуваат да дадат одговор на тоа прашање. Кога велам поезија, на ум ја имам книжевноста во целина. Но, ни религијата, ни поезијата не се во состојба да нè убедат со своите одговори. Во трите случаи имаме работа само со форми на поетска трансформација на нашата потрага по одговор на тие егзистенцијални прашања. Во оваа прилика ја изоставувам науката. Но, и науката за која многумина сè уште мислат дека порано или подоцна ќе ги реши суштинските проблеми, во крајна линија претставува само уште еден поетски обид да се разберат луѓето и нештата. Ние престојуваме во непознатото, како на почетокот од светот или на почетокот на човечкото постоење. Идеологиите се создале за да ја исполнат таа празнина. Тие се наједноставниот начин кај човекот да се создаде впечаток дека сите проблеми на егзистенцијата и постоењето се совладани. На тоа се заснова големиот успех на идеологиите, или поточно: на тоа се засновал нивниот голем успех. Зашто, како што веќе реков, се враќаме кон религијата, митот. (...)

Господине Киш, еднаш зборувавте за својот „поетски поглед на светот“, за своето „трагично чувство на животот“. Сметате ли дека животот е апсурден, како што би можело да се претпостави според судбините кои ги претставувате во своите книги?

За животот на еден човек сигурно не е многу поттикнувачки да му се препушта на некое песимистичко чувство. Но, за мене е надвор од сомнеж дека над човечкиот живот воопшто почива сенка на длабока трагика. Веќе реков: ние не знаеме од каде доаѓаме, и уште помалку знаеме каде одиме – од една ништожност во друга. Меѓу едното и другото мораме да се соочиме со проблемите на егзистенцијата, стареењето, болестите и со низа други нешта. Може да се каже дека постои само едно нешто што ни дава извесна утеха: тоа е љубовта. Дури и трагичната љубов ни пружа утеха. Ние писателите сме привилегирани, за нас постои уште и книжевноста, уметничкото творештво; тоа ни дава илузија дека не живееме залудно, без смисла, дека во својот живот остваруваме нешто суштинско. Можеби постојат и други решенија, други илузии, да речеме религијата. Според мене, јас во ниеден случај не оспорувам дека светот го гледам со песимизам, а знам дека дел од тој песимизам избива и од моите книги: и покрај нивниот ироничен аспект, читателот често чувствува страв. Можеби тој песимистички одек, кој ги плаши слабите, е причината што моите дела не се толку популарни како делата на некои други автори.

Со оглед на вашите искуства со тоталитарните идеологии и системи од нашиот век, во своите книги жестоко ја браните единственоста и сингуларноста на човекот. Дали се сложувате дека човечката индивидуалност денес и на Истокот и на Западот во подеднаква мера ја загрозува надмоќта на колективот?

За тој проблем денес размислувам поинаку од пред десет години. Дозволете колку што можам појасно да го изложам своето гледиште. Секоја тоталитарна идеологија ја уништува човечноста, а историското искуство поучува дека човекот во услови на неслобода развива значително порадикални, поегоистички механизми за спроведување и зачувување на своите интереси отколку во либерална држава која функционира нормално. Од друга страна, кај луѓето кои се принудени да живеат во тоталитарни системи често се развиваат квалитети и вредности кои никогаш не би се развиле без притисок од екстремни ситуации. Мошне добро ги познавам советската култура и книжевност. Преку нивниот пример може јасно да се покаже дека тоталитарниот притисок од една страна на површина ги извлекува негативните човечки особини, она варварското, а од друга страна го поттикнува човекот на најхеројски напори. Надежда Манделштам, вдовицата на поетот Осип Мандељштам, кого го убиле џелатите на Сталин, на величествен начин претставува многу други руски поети, писатели и интелектуалци кои не ги предале своите другари – и покрај теророт со кој биле опкружени и кој не ги заобиколил ни нивните животи. И јас се прашувам дали поезијата, книжевноста, културата биле факторите кои ги чувале тие луѓе од предавство.

Но, истовремено се поставува прашањето дали токму отсуството на поезија во метафорична како и во директна смисла на зборот било услов да се роди слободниот човек од Западот, дури и по цена тоа да му ја одземе душата.

Во секој случај, премногу ќе ги поедноставиме нештата ако тврдиме дека угнетениот човек е суштински лош, додека слободниот човек е суштински добар. Не е така. Во реалноста, човечките особини во дадени околности мошне често создаваат сосема спротивни ефекти, така што кај луѓето во тоталитарните комунистички системи во многу аспекти можеме да најдеме подобри квалитети отколку кај оние во слободниот дел од Европа или на Западот воопшто. Тоа значи: одредени негативни и позитивни квалитети најмногу се гледаат само во услови на екстремен притисок. Книжевноста можеби ни дава одговор на овој човечки проблем, зашто кога таа не би пружила сведоштво за подемите и падовите на човечкото постоење, човечката психа, смртта на едно дете би била еднаква на смртта на една овца. Се разбира, ние можеме да појдеме од тоа дека особено силната форма на угнетување деформира и на крајот ја укинува човечката способност за човечност, но кај некои буди и незамисливи сили на отпор, бунт. Доаѓа до некаков вид „процес на хемиска трансформација“. И, затоа би рекол дека тоталитарните системи особено остро ги изнесуваат на виделина позитивните и негативните особини на луѓето со кои владеат.

Но, кога го следите текот на историјата низ вековите, дали во него можете да откриете некаков човечки напредок?

Не. Кога гледаме наназад, гледаме дека човештвото напредувало во технички и научен поглед, но не и во поглед на антрополошко остварување на специфични хуманистички концепции. Во однос на тоа, потполно се сложувам со Артур Кестлер. Југословенскиот писател Мирослав Крлежа во една ситуација го опиша нашиот дваесетти век со слика на мајмун што управува со авион. Тоа одлично ја дефинира ситуацијата во која се наоѓаме. Низ вековите позната историја, човекот не ја изменил својата духовна структура. Ако – на пример – го земеме само периодот по Втората светска војна, соочени сме со неизмерни човечки жртви кои ги донесе културната револуција во Кина, со ужасите на војната во Виетнам, масовните убиства кои се дело на Црвените Кмери на Пол Пот во Камбоџа, со лудата религиозна војна во Северна Ирска, бруталната војна во Авганистан и не помалку бруталната војна помеѓу Иран и Ирак, со крвавото беснеење на фундаментализмот, и така натаму. Сите тие конфликти во нашата епоха по ништо не се разликуваат од војните во антиката или средниот век. Можеби дури „класичните војни“ биле помалку ужасни, зашто човекот тогаш сè уште не располагал со разорни средства кои денес се вообичаени. Мора да сме многу наивни за да веруваме дека денешниот човек е поинаков, поразвиен. Генерално, убеден сум дека историјата се остварува како историја на несреќата, дека секогаш се повторува во своите лоши аспекти.

Извор: Lupiga