Кризата што доаѓа

Пред десет години, на 2 април 2007 година пропадна New Century Financial Corporation. Стечајот на вториот најголем давател на ризични хипотекарни кредити предизвика финансиска криза каква што не е видена уште од 1929 година. До денес, капитализмот сè уште не закрепна. И понатаму сме соочени со бавен раст, хронично слаба вработеност, безизлезност... Централните банки ги разбија (речиси) сите свои табуа за да го зголемат распонот на своите средства за интервенција. За жал, нивните потфати ја достигнаа својата граница. Пропадна обидот на неолиберализмот да му се вдахне малку живот.

Зимата 2008/2009, богатите земји употребија 50,3 проценти од својот БДП, односно своето годишно производство на богатство, во обид за оживување на финансискиот систем на раб на слом. Докапитализацијата или извонредните кредити за спасување на банките кои се соочуваат со тешкотии, давањето ликвидност на банките за поттикнување на кредитирањето, откупувањето имот со сомнителна вредност која ги оптоваруваше буџетите на финансиските установи – сите тие буџетски и монетарни канали се отворени ширум за да се врати силата на финансискиот систем. На првиот состанок на претседателите и премиерите на земјите од Г20 (вклучувајќи ги Русија, Кина, Бразил и Индија) на 14 и 15 ноември 2008 година во Вашингтон, беше наложена општа мобилизација под кредото за обезбедување финансиска стабилност и зачувување на глобализацијата. Потврдувајќи ја својата вера „во начелата на пазарната економија, слободната трговија и слободата на вложувањата“, земјите се обврзаа дека заедно ќе работат за да не се продлабочи глобалната криза.

Дали нивната мисија успеа? Донекаде. Светската економија не колабираше како во триесеттите години. Светскиот БДП повторно почна да расте, а падот на светската трговија е запрен. Но, дали неолиберализмот е навистина безбеден? Капитализмот можеби не падна како презреан плод, но запна во живиот песок на стагнацијата.

Се чинеше дека во 2009 светот се преврте наопаку. Оние кои до вчера го обожуваа Милтон Фридман (1912-2006) одеднаш го открија Џон Мајнард Кејнс (1883-1946), кој се поврзува со политиката на државни вложувања. Затоа, Мартин Волф, главниот уредник на Financial Times и авторот на книгата Why Globalization Works („Зошто функционира глобализацијата“), се прослави на Божиќ 2008 година со објавувањето на статијата со наслов „Отсега, сите сме кејнсинанци“ (24 декември 2008). Меѓутоа, од 2010 ветувањата за оживување ги заменува политиката на штедење.

Од Грција до Велика Британија, приватизацијата, „флексибилизацијата“ на законите за трудот и буџетските намалувања, сепак не доведоа до очекуваниот скок. Во богатите земји растот стагнираше на околу 1,5 проценти, што е значаен пад во однос на претходните децении, а невработеноста и подвработеноста и натаму се хронични во Европа и САД. Економиите во развој не забележаа подобри резултати зашто не се способни да создадат доволно автономна динамика. Во 2016 година Кина имаше најниска стапка на раст уште од 1990, а во Русија и Бразил се намали БДП, што ја потврдува периферната положба на двете земји во светскиот капитализам.

Предвидувањата на Организацијата за економска соработка и развој (ОЕЦД) во поглед на растот во периодот од 2007 до 2012 година се покажаа премногу оптимистични. Не е доволно да се каже дека тој неуспех беше изненадување. Аномалијата фрла светло на состојбата во која се најде светската економија. Капитализмот ја изгуби својата динамика на постојано ширење, а ветувањето за општа благосостојба веќе никого не измамува. Тоа доведува до политичко-идеолошко прегрупирање кое засега најмногу им оди од рака на конзервативците, почнувајќи од Доналд Трамп во САД.

„Дојде мигот да се присетиме што може да направи државата“. Зборовите кои не ги изговори наследникот на Хуго Чавез во Латинска Америка, туку Тереза Меј на собранието на британската Конзервативна партија на 5 октомври, го најавуваат крајот на еден период. Не завтрувајќи му го грбот на бизнис милјето, премиерката рече: штедењето не го донесе посакуваното закрепнување, а новиот обид за оживување на пазарите со помош на монетарните алати пропадна.

Земјите од Г7 во 2010 година ги намалија јавните трошоци и на тој начин ги намалија своите дефицити од просечните 6,6 проценти во 2009 на 2,7 проценти во 2015 година. Во тоа време Оли Рен, европскиот пратеник за економски и монетарни прашања, со овие зборови го сумираше доминантното гледиште: „Никој не може вечно да живее над своите можности, па дури ни државите. Теоретските модели, исто како и практичното искуство, потврдуваат дека буџетската политика насочена кон стабилноста во многу поголема мера среднорочно и долгорочно го погодува растот отколку лекомисленото трошење. На приговорот дека мерките за штедење го кочат растот и ја стимулираат невработеноста, возврати дека, напротив, тие овозможуваат „јакнење на довербата на потрошувачите и инвеститорите, а со тоа и премин од јасно до кревко закрепнување во периодот на одржлив раст и создавање работни места.“

Како што покажа истражувачот Марк Блајт, аргументите на Рен тешко можат да идржат критичко преиспитување. Студентот на дипломски студии на Универзитетот Масачусетс во Амхерст, Томас Херндон, во 2013 година предизвика тревога во универзитетските кругови увтрдувајќи дека емпириската студија на Кенет Рогоф и Кармен Рајнхарт, двајца професори од Харвард кои често се цитираат за да се оправдаат политиките за намалување на долгот, е преполна со грешки. Останатите скептици требаше да ги увери драмата во Грција. Имено, земјата од 2010 година ги намали своите трошоци, но економската ситуација не се подобри. Но, нема корист – мерките за штедење и натаму се главниот компас на политичките лидери.

Упорната стагнација

Избирајќи таква насока, државите ги намалија средствата за интервенција на макроекономскиот фронт и ги оставија централните банки да дејствуваат сами. Бидејќи мораа да го олеснат пристапот до кредити за да ја стимулираат активноста, тие, пак, покажаа неверојатна активност во вистинска смисла на зборот. Најпрвин ги намалија каматните стапки (дисконтните стапки). Истовремено воведоа нови инструменти, меѓу кои и „квантитативно олеснување“. Купија обврзници од јавни и приватни издавачи на секундарниот пазар заради намалување на приходот. На тој начин големите банки акумулираа огромни количини пари, зголемувајќи ги своите буџети трикратно. Од 6 000 милијарди долари во 2008 се зголемија на околу 17 500 милијарди во 2015 година.

Таквата политика ги постигна очекуваните учиноци. Долгорочните каматни стапки на државните обврзници се намалија значително. Со други зборови, јавниот долг стана бесплатен, а понекогаш дури овозможуваше заработка. Во декември 2016 година, каматната стапка што ја бараа вложувачите за откуп на францускиот долг за пет години беше негативна (околу -0,28 проценти), а за купување на десет години изнесуваше околу 0,65 проценти. Истовремено, зголеумвањето на потрошувачките цени (инфлацијата) во Франција дистигна ниво од 0,7 проценти годишно. Во таква ситуација, ако не се земе предвид благиот пораст на БДП кој ги зголемува фискалните приходи, државата се богати додека се задолжува. „Време е за позајмување, и тоа долгорочно“, во август 2016 заклучи идниот американски претседател Доналд Трамп.

Потезите на централните банки, а особено задоцнетите потези на Европската централна банка, го отсекоа изворот на шпекулации за јавните долгови кои предизвикаа кризата со ризични кредити да мутира во криза на еврото. Но, целта на тие мерки не беше ни поддржување на јавните инвестиции ни финансирање на отворањето нови работни места. Токму спротивното, во случајот на земјите кои добиваат помош од Тројката – ММФ, Европската централна банка и Европската комисија – критериумот за прифатливост на програмата за откуп на јавниот долг на Европската централна банка и натаму е условен од намалувањето на дефицитот.

Претпријатијата не ја пропуштија можноста што ја пружаа минималните каматни стапки. Во согласност со очекувањата на централните банки, се задолжија кај банките, а уште повеќе и на пазарите. Во САД, на пример, износот на обврзниците (должничките хартии од вредност) од 2004 се зголеми четирикратно. Што направија претпријатијата со тие пари? На тоа прашање одговара (со голема доза искреност) дописот кој го објави групата Едмонд де Ротшилд во октомври 2016 година: „Претпријаттијата избраа две опции, најпрвин ги зголемија дивидендите, а потоа ги откупија акциите. Акционерите имаа корист во двата случаи, во првиот заради приходите од дивидендите, а во вториот зашто порасна цената на акциите како резултат на нивното откупување. Тие практики не го поттикнаа само растот на цените на акциите, туку ја зголемија и добивката по акција, со оглед на тоа дека по секој откуп следува поништување на купената акција (на тој начин се намалува бројот на акциите)“. Во САД резултатите се недвосмислени. Откупувањето на акциите од 2014 година надмина 500 милијарди долари годишно, а дивидендите 600 милијарди, приближувајќи се до рекордното ниво на плаќање на финансиските пазари од 2000-те години. Во Европа, првите учиноци од програмите за откуп на акциите од Европската централна банка се движат во иста насока – изобилството кредити им оди во прилог на акционерите, но ни најмалку не го поттикнува зголемувањето на вложувањата.

Вложувањата во водечките економии се намалија за 2 до 3 индексни поени од БДП во однос на периодот пред 2007. Кога станува збор за нето-инвестициите, односно ако се земат предвид преголемите камати и застареноста на постоечкиот капитал, динамиката ненадејно се изместува. На секој долар приход, во САД не се вложуваат повторно ниту 4 центи, во еврозоната ниту 2 и во Јапонија речиси ништо. Со други зборови, тие економии не се подготвуваат за иднината. Во некои држави, како Грција или Италија, состојбата е уште полоша. Производствените капацитети во последните неколку години толку се намалуваат што, на пример, во Грција достигнаа пад од застрашувачки 7-8 проценти годишно.

Јасно е дека оваа состојба не се претвори во општа депресија. Но, стагнацијата не попушта и се создаваат нови пукнатини. Првата низа слабости е директна последица од успехот на монетарните политики. Како колатерален учинок на падот на каматните стапки се намали приходот од најсигурната актива (која сочинува голем дел од портфолиото на пензиските фондови, животните осигурувања и еден дел од банкарскиот систем). Таа динамика ја продлабочи латентната, но општа криза на пензиските системи во сите земји со систем на финансирање со капитализација. Американското министерство за финансии на 16 декември 2016 година за првпат одобри буџетски намалувања кои ги предложи пензискиот фонд на металуршките работници од Кливленд. Ако се спроведе постапката, ќе предизвика просечно намалување на исплатените пензии од 20 проценти, со максимуми во поединечни ситуации кои ќе достигнат и до 60 проценти. Шефовите на организацијата одговорна за пензиите на 34 000 возачи на камиони од државата Њујорк исто така предложија „олеснување“ на пензиите за 20 проценти. Неколку фондови во Холандија од оваа година ќе ги намалат исплатите, додека во Велика Британија каде дефицитот на пензискиот систем во големите компании се зголеми трикратно во 2016 година, тие од владата бараат да им овозможи намалување на обврските кон вработените.

Значи, патот на евтините пари е попречен. Но, враќањето кон порестриктивна монетарна политика водена од зголемените дисконтни стапки не нуди светла иднина. Сите непрекинати ланци на долгови кои ја стегаат економијата повеќе од кога било зависат од ниските каматни стапки. Десет години по почетокот на кризата, економските субјекти и натаму се оптоварени со долгови, а кога би се забрзало зголемувањето на стапките во САД, би предизвикало подеднакво брзо зголемување на бројот невратени кредити кои би можеле да го загрозат финансискиот систем, а потоа и целата економија. Исто така, ниските приходи од државните обврзници наведувале одредени вложувачи да купуваат сè поризичен имот. Така се создадоа новите финансиски балони кои ќе пукнат ако стапките се зголемат ненадејно. Како што рекапитулира American Enterprise Institute, еден од прекуокеанските тинк-тенк работодавачи, ситуацијата е крајно алармантна: „Во комбинација со високите задолжувања, цените кои не го рефлектираат кредитниот ризик и сè поголемите пукнатини во светската економија [како Брегзитот, забавувањето на Кина и банкарската криза која полека ја обвива еврозоната], многу е веројатно дека во наредните две години ќе се создаде општа финансиска криза“.

Противречностите на монополскиот капитализам

Организацијата за економска соработка и развој признава дека досега водечката макроекономска стратегија е во празен од. „Премногу се бараше од монетарната политика, време е кормилото на фискалната политика да се заврти во добра насока“. Дали доаѓањето на власт на Тереза Меј и Доналд Трамп го означи почетокот на еволуцијата во тоа подрачје? Можеби. Но, нивната тенденција за користење на буџетите би можела да наиде на противење на некои фракции од приватниот сектор кои се погодени од мерките за штедење. Како што забележа економистот Михал Калецки во четириесеттите години, „социјалната функција на доктрината 'фискална консолидација' е да се подреди нивото на вработеноста на 'довербата'“. Таквата доктрина е во корист на бизнис милјето зашто секоја политика која се противи на неговите цели се казнува со намалување на вложувањата и бројот на работните места.

Државата може да одлучи да преземе таков ризик и да се обиде да го стимулира растот. За тоа сведочат искуствата на СССР, Њу Дилот на американскиот претседател Френклин Рузвелт, економското планирање од педесеттите од француски тип или воените економии. Владата може да интервенира за да постигне полна вработеност, со единствен услов да обезбеди покривање на увозот со извоз. „Експертите“ за финансии и индустрија ја отфрлаат таа можност зашто одбиваат какво било проширување на областите под надлежност на државата. Тоа го сметаат за недозволиво мешање во автономијата на капиталот, за која се избори во последните децении. Меѓутоа, таквата одважна одлука може да наиде на неочекувани сојузници кај делови од владејачките класи кои согледуваат дека монетарната политика е неспособна за да ја придвижи акумулацијата на капиталот.

Но, дали тешкотиите произлегуваат исклучиво од (погубните) политички одлуки кои се донесени во областа на политичката економија по 2010 година? Сосема сигурно не. Кризата од 2007 година го забрза феноменот на концентрација на економските субјекти. Големите компании ги искористија парите кои им беа ставени на располагање за нови спојувања и купување други компании. Бројот на таквите зделки во 2015 и 2016 година ги надмина историските рекорди од пред кризата. Тие операции им овозможуваат затворање работни места, зголемување на пазарните удели и исцрпување на изворите за нови добивки со проширување на клиентелата и зголемување на пазарната моќ на општествата во однос на нивните добавувачи. На тој начин големите компании мутираат во непробојни економски тврдини.

Економските советници на американскиот претседател Барак Обама (Council of Economic Advisers, CEA) во извештајот објавен во април 2016 изразија загриженост заради ризикот кој го создава таквата концентрација. Утврдиле значително намалување на бројот новоосновани претпријатија (при што стапката на гаснење останала еднаква) и сè поголем број осуди за правење тајни договори во постапките заради сузбивање на монополот. За дополнително да ја доловат заканата, наведоа и бројки – повратот на вложувањата од 10 проценти за големите компании со најдобро работење денес е петпати поголемо од повратот на вложувањата на просечно големите претпријатија, додека пред 25 години било само двапати поголемо. Таквата промена е знак за акутно натрупување на заработката меѓу „најголемите од најголемите“ во американската економија.

Како што потсетува британскиот неделник Економист, заради концентрацијата се менуваат и акционерите. Џиновските институционални вложувачи како што се Блек Рок, Стејт Стрит и Капитал Груп имаат 10 до 20 проценти од мнозинството во големите американски претпријатија, дури и кога се меѓусебна конкуренција. Сите тие акционери пропишуваат исти стратегии на оние чија цел е максимално да го зголемат краткорочниот поврат на средства, а истовремено да ги ограничат вложувањата. Поволно за концентрацијата на економската моќ е и отежнувањето на иновациите поврзано со растечкиот број патенти, предностите создадени од собирањето податоци кои ги создадоа џиновските дигитални економии, како и зголемената улога на регулацијата на пазарниот натпревар меѓу капиталистите. Затоа, трошоците за лобирање не престануваат да растат, рефлектирајќи ја кумулативната конкурентска предност која на најмоќните корпорации им дава можност да влијаат на донесувањето прописи кои се подобри за нивното работење.

Веројатно, на тој начин може барем делумно да се објасни сегашната необична економска ситуација. Претпријатијата преполни со пари (повеќе од 800 милијарди готовина достапни во САД)... не вложуваат. Еден од главните марксистички економисти на 20 век, Пол Свизи, смета дека монополизацијата ги храни финансијализацијата и стагнацијата. Имено, во ситуација на олигопол, претпријатијата поголем дел од заработката од производството ја пренасочуваат во финансиите, повторно хранејќи ги балоните, стагнацијата и хроничната невработеност. Значи, сегашната криза има корени во самата организација на современиот капитализам.

По триесеттите и седумдесеттите, 2010-те делуваат како век на премин. Станува збор за бурен период во кој тешкотиите инхерентни на динамиката на капитализмот и социјалните противречности можат да надвладеат само на политичко ниво, и тоа со темелни институционални промени. Преиспитувањето на постоечкото уредување создава нестабилност, флуидност и потекнува од некаков облик на радикализација на општествените субјекти кои одбиваат статус кво. Денес, се наоѓаме токму во таков историски момент. Пропаднаа обидите за обнова на неолибералниот и финансијализираниот режим од периодот 1980-2008 година по пат на необични монетарни политики, а ризикот од нова финансиска катаклизма е сè поголем. Поборниците за еманципација сега се соочуваат со два противници – следбениците на пазарниот фундаментализам и следбениците на националистичката авторитарност, кои се подготвени да ги доведат во прашање мерките за штедење и слободната трговија. Тие две струи коегзистираат во владите на најмоќните економии во светот.

Седрик Дуран е професор по економија на Универзитетот Париз-XIII.

Извор: http://lemondediplomatique.hr