Интервју со Борис Гројс: Се вративме во 19-от век

„Сè што беше постигнато во дваесеттиот век на овој или оној начин е уништено. Не само социјализмот, туку и социјалната држава и демократските институции.“

Борис Гројс во 1981 година побегна од поранешниот Советски Сојуз во Западна Германија и стана еден од водечките теоретичари на културата во светот. Меѓу неговите главни достигнувања во теоријата на уметноста секако е реинтерпретацијата на московскиот концептуализам и статусот на источноевропската уметност на Запад. Денес тој е професор на руски и славистички студии на Универзитетот во Њујорк, но постојано патува и има голем број предавања, учествува на конференции и отворања на изложби. На покана на хрватскиот кураторски колектив „WHW“, во јуни Гројс го посети Загреб и одржа предавање на тема „Вистината на уметноста“.

Поминаа повеќе од 20 години од падот на Берлинскиот ѕид и дезинтеграцијата на некогашна Југославија. Некои од овие балкански држави сега се членки на ЕУ и НАТО, како и повеќето други земји кои некогаш припаѓаа на советскиот блок. Но и во таквата изменета парадигма, сè уште е жив концептот на источноеврпската уметност. Што се промени во однос на поделбата од времето на Студената војна? Каков идентитет денес има источноевропската уметност, особено во момент на растечкиот национализам кој порано се држеше под социјалистичка контрола?

Кога пред 25 години започнаа промените, бев многу активен во промовирањето на руската уметност на Запад. Моите западни колеги, по падот на Берлинскиот ѕид, ме прашуваа што ќе се случи кога ќе исчезне таа држава, нејзината контрола и цензура. Руските уметници се соочуваа со нова реалност, а тоа беше реалноста на пазарот на уметнички дела, иако тој никогаш не се реализираше. Ми беше проблем ова да им го објаснам на своите западни колеги. Она што е реалност за Русија важи и за другите земји од Источна Европа. Примарните референци на западниот концепт на уметноста, продукцијата и дистрибуцијата, никогаш не беа имплементирани во источноевропската уметност. Државата и нејзините културни политики останаа референтна точка за сите уметници во источноевропските земји и култури. Тоа не се промени и постои многу јасен континуитет од периодот на социјализмот. Геополитичката позиција на овие држави се промени, но не се промени односот помеѓу уметникот и државата. Првиот проблем на уметникот е како политички, социјално и културно да се позиционира во просторот во којшто живее. Комерцијалниот успех не е негов приоритет и не е вистинската мерка на неговиот уметнички успех.

На богатите не им треба култура

Може ли источноевропската култура во глобализираниот свет на уметноста да понуди нешто друго освен социјализмот? И самиот велите дека овие култури се тривијални и не се егзотични култури, како што се, да речеме, далечните источни култури. Дали социјализмот е единственото нешто што пазарот на уметнички дела ќе го препознае како нешто различно и интересно?

Неодамна напишав еден текст со наслов кој го презедов од Буњуел - „Мрачните предмети на евроцентричната желба“. Потрага по корените и културниот идентитет беше тренд кој започна во осумдесеттите години, во време кога источноевропската уметност стана дел од глобализираниот уметнички простор. Денес, ако ги погледнете сите аспекти на идентитетските политики на тоа време, сите доминантни процеси се однесуваа на антиевроцентризмот. Сите сакаа да бидат постколонијални и на овој или оној начин, сакаа да се дистанцираат од машкиот патронизирачки западен концепт.

Кога во деведесеттите години, државите од источна Европа ја почнаа потрагата по својот идентитет сакаа да се вратат во Европа, токму во тој машки патронизирачки западен концепт. На многу необичен начин, источноевропскиот уметник и културата во поширока смисла се најдоа во состојба на целосна тривијалност, а од друга страна, во една сосема ексклузивна ситуација. Не постои можност да се организира дискусија помеѓу индиски и унгарски уметници за потрагата по национален идентитет, иако можно е да се најде заедничка основа за разговор меѓу чилеански и индиски уметник. Единствена можност да се започне дијалог е да се вклучат универзалните антинационалистички ставови, бидејќи ако сте антинационалист ќе можете да најдете заеднички јазик со некој од Индија, но ако сте националист и тука и таму, нема да можете тоа да го сторите. За мене тоа е многу чудно и не толку очигледно. Ако сте националист од Перу и Индонезија го немате овој проблем затоа што правите нешто што го прават сите националисти, но ако сте унгарски националист, тогаш сте во посебна ситуација. На некој начин тоа е историски неправедно, но животот не е фер.

На почетокот на деведесеттите години, националните елити во Источна Европа, капиталистичката транзиција ја гледаа како единствена форма на модернизација. Тоа беше период на производство на наратив за едно мрачно време на социјализмот и сето она што беше социјалистички модернизирано се презентираше како застарено и назадно. Некои уметници почнуваат да користат уметнички стратегии за повторно да се афирмираат позитивните социјалистички практики. Дали ова може да биде успешна стратегија?

Кога зборуваме за капиталистичката модернизација, мислам дека таа своите најдобри денови ги имаше во деветнаесеттиот век. Периодот по Првата светска војна можеби бил грозен, експлоататорски, но сепак имало прогресивна динамика на капиталот. Потоа, работите драстично се менуваат. Дваесеттиот век беше век на социјализмот и сите држави се модернизираа на социјалистички начин. И тоа не е само социјалистичките држави, туку и националсоцијалистичките. И американскиот „New Deal“ по својата природа беше социјалистички проект, а по завршувањето на Втората светска војна, доминантен западен модел на држава стана социјалната држава. Она што го имаме денес е целосно враќање во 19-от век. Ако сакате да ги карактеризирате нашите култури, тогаш може да се каже дека тие се одликуваат со слободен пазар, репресивна национална култура, култура на славните и познатите, доминацијата на масовните медиуми и тероризам. Токму тероризмот беше посебен производ на деветнаесеттиот век. Сето тоа е страшна регресија. Сè што беше постигнато во дваесеттиот век, на овој или оној начин е уништено. Не само социјализмот, туку и социјалната држава и демократските институции, интернационалистичките држави, организациите, итн. Мора да се соочиме со огромната регресија, се наоѓаме на местото каде што бевме пред сто години.

Значи, верувате во некој вид репетиција?

Да, зборувам за тие сто години, бидејќи постои урнек во европската историја. Најдобар пример, се разбира, се осумнаесеттиот век и Француската револуција, а деветнаесеттиот век нè врати назад во времето пред секуларизмот и го означи враќањето на религијата, конзервативните политики и повторно слободниот пазар. Погледнете го само влијанието врз уметноста. Во времето на падот на Берлинскиот ѕид, престојував во западна Германија и еден од првите потези на германските власти по обединувањето беше да се намалат фондовите за уметност, само заради тоа што уметноста веќе немаше важна улога како во времето на Студената војна, кога беше медиум за одредени идеолошки пораки. Патувајќи низ светот, најдов едно место кадешто уметноста се финансира исто како во времето на Студената војна. Тоа е Јужна Кореја. Кога ќе го посетите Сеул, шокирани сте од износот на поддршка за уметниците. Насекаде има убави уметнички простори, само за да биде различно во однос на Северна Кореја. Значи, по крајот на Студената војна не се случи среќен развој за уметноста. Конфронтациите се многу подобри.

Уметноста е дизајн

Говорејќи во марксистичка смисла, велите дека уметноста може да се гледа како дел од надградбата или како дел од материјалната база, односно дека станува збор за идеологија и технологија. Сепак, дали е можно идеологијата и технологијата целосно да се одвојат, особено ако се има предвид дека денес немаме ниту еден вид технологија која е во рацете на работниците или на заедници кои не се изградени врз основа на капиталистичките модели на функционирање?

Во врска со ова што го кажувате, мислам дека е интересно што новите комуникациски системи овозможуваат сè повеќе луѓе да се позиционираат како уметници. Што е разликата помеѓу уметниците и обичните луѓе од другата страна? Ако сте обичен субјект и ако нешто кажете или нацртате, тоа го правите за своите пријатели. Писателот пишува за целиот свет, за секого и за никого и ова е ситуација во која денешниот интернет корисник се наоѓа првпат. Секоја објава на интернет е за сите и никого. Тоа создава илузија на размена помеѓу вас и универзумот. Ниче вели: „Ако некој ми каже јас и светот, почнувам да се смеам“. И тоа постојано го слушам од своите студенти и исто така, се смеам. Тие се многу продуктивни и од сите страни на светот, преку интернет, добиваат реакции за нивната работа, па имаат чувство на дијалог помеѓу поединецот и светот во целост.

Некогаш тоа беше сублимациско искуство на културната елита, а денес тоа е целосно демократизирано. И ова е секојдневното искуство на сите. Тоа е промена која не е целосно завршена и сè уште не се јасни сите можни последици од овие промени. Неодамна бев во Мексико, каде што го скршив колкот. По предавањето, разговарав со една жена која ми кажа дека моето непосредно искуство е прво локално, а дури потоа универзално. Во Тајван, еден студент ми зборуваше за универзален пример што сите го знаеме, повикувајќи се на Лејди Гага. Кога корејските студенти во Токио чувствуваат носталгија, одат во „Старбакс“ кој ги потсетува на Сеул.

Денес многу подобро го познавате она што го гледате на екранот на вашиот компјутер, отколку што работи вашиот сосед. Повеќето од нас и физички и духовно гледаат во мониторот. Да се погледне лево или десно, или се направи дистанца за да видите што се случува околу нас, тоа е напор што не се случува често. Нашиот прв впечаток е глобален, нашиот втор впечаток е локален. Можеби тоа е причината зошто идеолошки инсистираме на вториот впечаток и го потиснуваме првиот. Ова може да се опише со марксистички термини. Концентрирајќи се на локалното, единственото што сакаме е да произведеме локален производ како што е кинеската кујна, која потоа можеме да ја продадеме глобално. Луѓето сакаат локален пакет кој може да се продава глобално и кој може да биде претставен на следното Биенале во Сиднеј. Тоа е главниот идеал. Има многу лицемерие и лаги во современиот дискурс. За жал.

Пред публиката во Загреб зборувате за вистината на уметноста, односно дали уметноста може да стане медиум на вистината. Мислите дека ова е клучно прашање за опстанокот и животот на уметноста, затоа што ако уметноста не може да стане медиум на вистината, тогаш таа е само прашање на вкус. Знам дека не сте пророк, но дали сме сведоци на последната фаза од трансформацијата на уметноста во дизајн?

Уметноста е дизајн. И секогаш била. Но прашањето е: дизајн на што? Ако зборуваме за дизајн, зборуваме за дизајн на нештата, а би рекол дека уметноста е дизајн на субјективноста. Тоа е начинот на кој сакаме да се појавиме во светот и токму таа наша појавност е она што не ни се допаѓа. Не ни се допаѓа како другите нè гледаат и не им веруваме на тие луѓе.

Презентирањето на нашата појавност секогаш е полемичко и идеолошко. Секогаш сакаме да ги поправиме лажните претстави за нас. И тоа е единствениот начин на кој субјектот може да се појави во светот и заради тоа сега секој има Фејсбук профил. Луѓето сакаат да се презентираат и да создаваат имагинарен свет. Со креирањето на тој свет, дизајнираат нешто што не би го имале само по себе во својата појавност. Доколку создадете икона, сте создале икона на невидливиот свет, нешто што не би било видливо ако не ја правите иконата. Меѓутоа, ако не дизајнирате стол, тој и натаму ќе си биде стол, но без дизајн, субјектот не би постоел. Столот секогаш може да постои без дизајн, но уметноста покажува нешто што не би можело да биде уверливо или нешто што не може да се прифати без дизајн. Тоа е елементарна, но моќна разлика.

Извор: Novosti