Кога цветаа тиквите

Вечерва (28.12.) во 20 часот на саемот во ГЕМ ќе се одржи промоција на две нови книги од едицијата Магма на Темплум: збирката раскази „Соби покрај морето, соби во градот“ од норвешкиот писател Фроде Гритен и романот „Кога цветаа тиквите“ од српскиот писател Драгослав Михаиловиќ. За книгата на Гритен ќе зборува Марија Бошковска, а романот од Михаиловиќ ќе го промовира Ангелина Бановиќ-Марковска.

Во продолжение, објавуваме извадок од романот „Кога цветаа тиквите“. (Фрагмент од книгата на Фроде Гритен можете да прочитате овде.)

* * *

14.

Сеармиското првенство се одржуваше во Белград. Доаѓаме Зориќ и јас и тука, велам, сум во прва и средна категорија. Поради тоа добивам десет дена наградно отсуство.

Дома, го гледам мојот Андра. Мртов старец! Уште пред неколку години ми ги дрпнуваше маиците кои ги добивав во клубот и се правеше важен во нив, прав како младич. Не сум сигурен, ама ми се чинеше дека по малку бркаше и жени. А сега, одеднаш, пред мојата куќа на прагот седи некој старец, се потпрел со дланките на колената како да се плаши дека главата ќе му падне меѓу нозете и молчи. По цел ден така.

Мене тоа, да кажам искрено, не ми е право. Нагазив на некоја риба и сакам да ја доведам дома – веројатно малку излегов од шема, па некако повеќе не ми е згодно да ја водам во шумичката – и никако да ми се погоди.

Тој постојано на прагот, дреме како некое куче.

„Добро, бре, тато“, велам, „што седиш постојано тука? Оди малку, прошетај се.“ – А него го пензионираа некако баш околу смртта на старата: нема ни каде да оди.

Тој ме погледнува преку рамената.

„Не ми се оди“, вели.

„Ма“, велам, „цело време седиш тука! Оди некаде малку! Зафати се со нешто. Кај чинело толку седење!“

Тој вели:

„Ништо не ми се прави. А не ни можам. Нозете ме издадоа. Не можам да стојам.“

Јас го гледам. Рацете некако му се бели, мртовечки, како никогаш да не виделе железо.

„Добро“, велам. „Ако не сакаш, тогаш седи. Ама зошто барем не се измиеш? Си го испрскал лицето со нешто.“

Тој се допира со прстите: а тие некако се вкочаниле и само му играат.

„Не сум се испрскал“, вели. „Така ми е откако умре Милинка. И никако да се извади.“

Не знам што да правам.

Мене одеднаш ми падна жал.

Седнувам покрај него, го прегрнувам.

„Море, стари“, велам, „не се прави луд. До вчера бркаше жени по Душановац. Што те фати мрза?“

Нему преку устата му светнува насмевка, а потоа веднаш стана сериозен, како нешто да се замисли.

„Помина тоа, синко“, вели. „Сега сешто треба да очекувам.“

„Бре, тато“, демек се зезам, „да не ме изненадиш ти мене? Да не ми спремаш некоја зафрканција?“

„На сешто“, вели, „надевај се.“

„Ајде“, велам, „држи се уште малку. Немам повеќе од три месеци додека да ме пуштат. А и Влада сигурно ќе дојде наскоро. Што ти пишува?“

„Ништо“, вели, „не пишува. Исто онака. Не кажува кога ќе си дојде. Дојде еден оттука, од неговите. Ни името не ми го кажа. Само вели: ’Влада е добро и ве поздравува’. ’Па, добро’, велам, ’како ви е таму?’ ’Добро ни е’, вели, ’не грижете се за него.’ ’А кога ќе си дојде дома? Зошто не пишува ништо за тоа?’ ’Ништо повеќе’, вели, ’не можам да ви кажам, збогум.’ ’Добро’, велам, ’кажи ми барем како се викаш.’ ’Моето име’, вели, ’не е важно.’ И заминува.“

„Море, добро“, велам, „Важно е дека е жив и здрав. Ќе си дојде.“

За време на отсуството, за три дена, освоив и прво место на отвореното Првенство на Звезда. Навистина бев полн со сила; никогаш не сум бил толку добар. Потоа, во полуфиналето, го победив и Чаушевиќ. Не ни насетував дека тие денови навистина, во вистинско натпреварување, последен пат ги навлекувам ракавиците на раце.

Зориќ не отиде во Загреб, остана да ме гледа. Секогаш е некаде блиску до мене, но – ништо не зборува. Не се ни обидува да ми секундира.

Кога сѐ се заврши – ме прогласија за победник – тој ме прегрна, ми честита, ама, гледам, како да не е баш пресреќен поради тоа. „Ти“, ми вели, „искористи ги уште тие два-три дена што ти преостанаа, па дојди. Јас си одам вечерва.“ „Зошто вечерва, другар капетан? Останете со мене. Ќе спиеме кај мене.“ – А ние некогаш навистина живеевме другарски. – „Не“, вели, „Морам да одам. Чао.“ „Чао, другар капетан.“

Тие два дена ги поминав мотајќи се меѓу мангупите од Душановац. – Драганче исто така отишол во војска, нема никој да ми помогне. – Каде е Мита Мајмун, се распрашувам. Го нема Мита Мајмун; некаде се отселил, надвор од Белград; и дури никому не пишува. Значи, побегнал. – Каде е Столе Апаш? Никој не знае да ми каже, сите креваат раменици. И не инсистирам многу: ми се чини, навистина не знаат.

Најпосле, некако непосредно пред самото поаѓање, еден клинец ми ја откри работата; на мајка му на Столе неколкупати ѝ носел писма во пошта. Апаш е во Сурдулица; променил два-три санаториуми, а од пред месец и пол е таму.

Добро, барем тоа го завршив.

15.

Се враќам во Загреб.

Првите неколку денови баш и не се ми се брза да одам на тренинг. Ама така помина и цела недела, а Зориќ ниту се појавува ниту ми се јавува. Најпосле тргнувам сам.

„Сакаш да тренираш“ ме прашува тој. – ’Сакаш да тренираш!’ – „Можеби малку.“ „Добро“, вели. „Работи сам; избери што сакаш.“ Јас почнувам нешто да се килавам; некако и не ми се работи. И постојано мислам: што е со човеков?

Поминаа така, богами, сите десетина дена. Јас – како гостин: доаѓам кога сакам, правам што сакам, си одам кога сакам. Никој ништо не ме прашува, никој не ме контролира за ништо. Зориќ некако постојано се оддалечува од мене. Никако да го фатам да го распрашам што е.

Одеднаш, една вечер кога се вратив на спиење, ме сретнува дежурниот.

„Љубо“, вели, „има една наредба за тебе. Во рок од четириесет и осум часа треба да се јавиш во воената пошта петнаесет триесет и девет во Ниш.“ „Зошто?“ прашувам. „Да не е прекоманда?“ „Прекоманда“, вели. „Зошто“ велам. „Кој оди во прекоманда на два месеца пред заминување?“ „Ништо“, вели, „не знам. Таква е наредбата.“

Утредента сабајле го барам Зориќ.

„Што е ова, другар капетан? Одиме ли заедно?“

„Не“, вели. „Одиш сам.“

„Зошто, другар капетан? Зарем досега не бевме секаде заедно? Да не е ова по казна?“

„Зошто по казна“ вели тој. А со очите лажливо гледа наоколу.

„Не знам“, велам. „Можеби затоа што победив. Или само ви беше важно да ви го донесам пехарот, а потоа – можете и да ме избркате! Зарем на два месеца пред демобилизација – прекоманда?“

„Таму ти“, ми вели тој мене, „исто така убаво ќе се снајдеш како и овде. Не одиш како да си кој било, туку како шампион. И таму ќе тренираш. Веќе ти го средив тоа.“

„Ми средивте да тренирам? Значи, вие ми средивте и да си отидам? Добивте трофеј, и сега повеќе не сум ви важен!“

„Во ред, Љубо, кога веќе сакаш да знаеш: јас“, вели, „ти наместив да те прекомандуваат. Ти го признавам и тоа. И – лути ми се, ако сметаш дека треба да се лутиш.“

„Ама, другар капетан, зошто? Па вие и ме направивте боксер!“

„Не, Љубо, не биди толку скромен, зашто и не си таков. Ти веќе дојде како добар боксер. Но потоа јас имав уште нешто да те научам. Сега веќе немам. Оди барај подобар тренер од мене.“

„Тоа, другар капетан, не е причината. Ни вие не сте баш толку скромен како што сакате да се правите. Ниту јас некогаш сум ви рекол дека сакам подобар тренер од вас.“

„Па, во ред, Шампионе, кога баш сакаш да ти кажам. Знаеш, можеби јас сум таков човек. Можеби јас не сакам да имам такви боксери каков што си ти. Јас и последниот пат овде, а и сега во Белград те гледав. И ти се восхитував, верувај ми. Како стручњак ти се восхитував. Но – повеќе не те сакав. Сега повеќе никој не може да ти се спротивстави. Никој не може да ти излезе пред десницата. А јас тоа – можеби не го сакам. Кога почнавме пред две години, ти уште растеше. И јас уживав гледајќи те. А еве, сега, ти можеби веќе стана голем боксер, а можеби допрва ќе станеш тоа – но јас повеќе не уживам. Мислам дека се расипа. Мислам дека стана премногу суетен. Некогаш, барем така ми се чини, влегуваше во борба со намера да победиш ако си подобар и да изгубиш ако си послаб. Последниве месеци ти веќе не ни помислуваш дека кој било може да биде подобар од тебе. Таква претпоставка за тебе повеќе не постои. А тоа не ми се допаѓа.“

„Како ќе победам, другар капетан, ако не сум убеден во тоа? И може ли воопшто да се стане шампион без суета?“

„Не знам“, вели, „можеби и не може. Но јас во тоа не сакам да учествувам. Денес ти влегуваш во борба со намера да победиш по секоја цена, а тоа повеќе не е спорт, тоа повеќе, Љубо, не е бокс. Те гледав и сега како го победи Чаушевиќ во Белград: некој друг би умрел од таков ќотек; тој издржа. Те гледав како овде, пред тоа, го победи оној Словенецот Сламниг. Тој, Љубо, речиси воопшто не беше послаб од тебе. Можеби дури и беше подобар.“

„Ако е подобар, другар капетан, зошто не ме победи?“

„Па ете, таков си ти. Така е, во право си, тој не беше подобар од тебе. Но можеби само затоа што не сакаше да победи по секоја цена. Ти си можеби поинтелигентен и полукав боксер од него, но ти го победи, мој Шампионе, и затоа што душата малку ти се засмрдела. Зошто оној удар во срце кога знаеш дека од него може да се умре? Зошто воопшто такви подмолни удари во рингот? Му служи ли тоа на спортот, му служи ли на боксот? – Пак ќе ти кажам: ти се восхитувам како на боксер. Ти имаш брзина како да си од суперлесна, ескиважа како велтераш, а ударот ти е како на тешкаш; и притоа си во средна! Кој може да ти се спротивстави? Ама, последниве месеци интензивно имам впечаток дека ќе усмртиш некого. Се плашам од тоа! Јас, Љубо, не сакам да бидам тренер ниту некому кој може да биде убиен, ниту пак некому кој би можел да убие. Не затоа што се плашам од таков ризик во боксот; зашто во него секако постои таков ризик. Туку затоа што не сакам да учествувам во подготовките за нешто такво. Ти, да речеме, последниве месеци речиси не се тргнуваш од вреќата. Можеби грешам, но никако не би сакал некогаш да си префрлам дека на кој било начин сум помогнал во тоа.“

„Во ред, другар капетан“, реков, „кога е веќе така.“

Тој ме прегрна.

„Не лути ми се, Шампионе, ти мене. Можеби навистина грешам. Но, ти велам, почнав да стравувам. Не ти треба тоа, ни тебе ни мене. И онака, впрочем, наскоро би се разделиле. А јас навистина ти посакувам моите стравувања да не се остварат и да станеш она што според својата вредност и го заслужуваш. Јас сум всушност горд што работев со таков сјаен боксер каков што си ти. Немој да го заборавиш тоа.“

Превод од српски: Иван Шопов
Слики: Paco Pomet

Драгослав Михаиловиќ (1930, Ќуприја) според многумина е еден од најголемите современи српски писатели. Пишувал раскази, драми, романи, како и документарна публицистика. Како 19-годишник е уапсен поради политички причини, две години бил затворен во повеќе затвори, а бил испратен и на Голи Оток. Поважни книги: Лека ноќ, Фред (1967), Кога цветаа тиквите (1968), Венецот на Петрија (1975), Голи Оток, 1-Ш (1990-1995), Одломки за злотворите (1996), Трета пролет (2002).

Кога цветаа тиквите има облик на монолошка исповед: некогашниот надежен боксер Љуба Сретеновиќ се сеќава на периодот од крајот на 1940-тите и почетокот на 1950-тите години кои го натерале да емигрира во Шведска. Објавен во 1968 година, романот го привлекува вниманието на југословенските власти, а претставата подготвена според романот е симната од репертоарот по само неколку изведби. Овој роман е едно од пресвртните дела од кои почнуваат нови тенденции во југословенската книжевност, важи за најзначаен роман на југословенскиот „црн бран“ и е едно од првите уметнички дела кои ја допираат темата на Информбирото во Југославија.