Не може слободно да се зборува за 1991

Интервју со хрватскиот политиколог Дејан Јовиќ, кој зборува за војната при распадот на Југославија и етнонационализмот во Хрватска.

Во својата нова книга „Војна и мит“, објавена во издание на Фрактура, изнесувате теза дека војната беше претпоставка за признавање на Хрватска. За помалку од еден месец по прогласувањето независност на 25 јуни 1991 година, меѓународната заедница ги принуди Хрватска и Словенија да ги замрзнат своите одлуки за независност. Дали мислите дека војната тогаш беше опција и за хрватската и за српската страна? Впрочем, дали војните беа нужни за промена на општествено-економскиот систем?

Војната секако беше една од опциите, но не беше неизбежна, како што ништо не е неизбежно во историјата. За анализа на настаните како што е војната треба да се има предвид односот на структурата и актерите. Структурата, која долго ја одржуваше Југославија на површина, пропадна 1989 година, кога заврши студената војна, со што исчезнаа или ослабеа меѓународните осигурувачи кои го одржуваа мирот во Европа. Кога исчезна една држава, а прва беше Источна Германија, беше испратена порака дека може да исчезне која било друга држава. Победата на национализмот која доведе до обединување на двете Германии ја отвори вратата за победа на национализмот и на други места. Така, исчезнаа идеологијата и системот кои ги поврзуваа различностите во самата Југославија, а не беше можно туку така да се „воведе“ нов систем и идеологија, зашто тоа создаваше страв кај сите кои некаде беа малцинство. Демократијата, особено ако настапува заедно со национализмот, можеби може да биде добра за мнозинствата, но кај малцинствата создава страв дека ќе бидат трајно занемарени. А, во Југославија ниеден народ немаше повеќе од 50 проценти во вкупното југословенско население, значи сите сметаа дека во електоралната демократија ќе го изгубат статусот што го оствариле во „договорната политика“ на социјалистичка Југославија. Југославија се покажа како премногу слаба за да го запре насилството, па се случи „момент на анархија и хаос“ во кој се појави хобсовото „војна против сите“. Меѓутоа, нема да имаше војна ако не сакаа најважните тогашни актери во земјата. Оние кои бараа промена на статус квото, значи кои делуваа како ревизионисти, заклучија дека без војна не можат да ги постигнат своите главни цели. Кога едни тргнаа кон ревизија на статус квото и тоа со насилство, други дополнително се исплашија, сметајќи – донекаде разбирливо – дека и тие мораат да се вооружат и дека мораат да се бранат. Сите се „бранеа“ напаѓајќи ги другите. Така се создаде волшебниот круг на војната, кој на крајот од моралот беше прекинат однадвор, со меѓународна интервенција со која делумно беа суспендирани суверенитетот и демократијата, особено во Босна и Херцеговина. Значи, во коренот на војната се распадот на структурата и дејствувањето на актерите, кои сметаа дека без војна не може да се постигне ни независност ни етничка хомогенизација, ниту да се задржи или воспостави целосна контрола над изворите на сопствената моќ.

За етнототалитаризмот

Дали еден од основните мотиви за војната не беше и остварувањето на економските цели на новосоздадените елити? Зарем, да речеме, Агрокор не е производ токму на таа војна?

Економските цели беа еден аспект, како што објаснува В. П. Ганон во својата книга „Митот за етничката војна“. Но, не беа единствениот аспект. Беше можно збогатувањето да се оствари и без војна. Но, без војна не беше можно да се постигне независност, зашто другата страна, онаа што се чувствуваше помоќна, одбиваше таков договор, за разлика од Чесите кои не одбиваа, туку на крајот и им „подарија“ независност на Словаците или Русите кои одлучија дека не им е во интерес одржувањето на СССР, па ги „ослободија“ сите свои останати присутности, а особено не беше можно да се постигне етничка хомогеност во рамки на новите земји, а тоа беше една од главните цели. Без војна не беше можно ни да се убеди мнозинството Хрвати дека е нужно да се создаде независна Хрватска, зашто таа опција пред војната – во март 1990 – ја поддржуваа околу 11 проценти од граѓаните. Не беше лесно да се „убедат“ Хрватите дека веќе „не можат“ да живеат едни покрај други, туку дека треба да се раздвојат или, уште полошо, да се убиваат едни со други. Затоа од соседите и пријателите требаше да се создадат непријатели.

Во книгата „Војна и мит“ застапувате либерална позиција и барате одговори на прашањата во рамки на либералната политичка мисла, но зарем денес токму во рамки на либералниот поредо не се создаваат конзервативниот национализам и идентитетите засновани на традицијата и измисленото минато? Дали можеме да го сметаме либерализмот за одговорен за толерирање на фашизмот, да речеме во триесеттите?

Мислам дека е погрешно да се обвинува либерализмот за она што ни се случи. Никогаш немавме либерално општество ниту либерална политика. Општеството донекаде се либерализираше во осумдесеттите години, но потоа трендот беше прекинат, токму во 1990 година. Како што покажува Вјеран Катунариќ во своите истражувања, нашето општество, а особено државата, во 1992 беа далеку поавторитарни отколку во 1988 година. Периодот на Туѓман е период на конзервативизам и ригиден национализам, кој не се двоумеше да користи „револуционерни мерки“, односно насилство. До денес се соочуваме со критика на социјализмот, која истовремено е и критика на оние негови либерални аспекти кои извираат од просветителството, како што неодамна објасни Тихомир Ципек. Значи, за она што се случи во војната и повоениот период, одговорност сноси антипросветителската и антирепубликанската конзервативно-националистичка практика, а не либерализмот. Секако, како што и самите видовте во книгата, не сметам дека либерализмот е безгрешен. И самиот имам одредени дилеми кога се работи за либералната политика спрема малцинствата, но тоа прашање е од „втор ред“, за што можеме да разговараме дури кога општеството ќе стане либерално. Пред тоа критиката на либерализмот ја насочува водата кон воденицата на противниците на слободата и заговорниците на репресијата.

Централниот поим на вашата книга е етнототалитаризмот, доктрина која ги поврзува нацијата и државата, која не може да биде суверена сè додека во неа постојат други. Тогаш каква би била разликата помеѓу етнототалитаризмот и на пример фашизмот?

Разлика постои дотолку што фашизмот го заробува целото општество, а етнототалитаризмот првенствено или само малцинствата, додека на мнозинството му ја дозволува слободата, нешто што не го прави фашизмот со оглед на тоа дека задира во сите сфери на општественоста, а не само со малцинската проблематика. Но, и етнототалитаризмот е поим со кој предупредувам на политиката која го изедначува мнозинството со целината и на тој начин го оневозможува малцинството да партиципира во целината. Во реалноста доведува до истиснување, негирање и „бришење“ на малцинствата од општествата. Тоа може да се постигне или со брутални акции – истерување, забрани за истакнување идентитети или дури и етничко чистење односно геноцид – или на посуптилен начин: преку политика на „незабележување“, игнорирање или помалку или повеќе насилна асимилација. Во вториов случај го користам поимот „етнототалитаризам на секојдневието“ и мислам дека тој денес е на дело во Хрватска и е мошне моќен. Секако, нема да кажам дека станува збор за фашистичка практика, но се сложувам со оние кои тврдат дека фашистичките тенденции се латентно присутни насекаде сè додека постои државата, а државата нема да изумре ниту лесно ќе исчезне. Како што би рекол Драган Лаловиќ, нацизмот е историски поразен, а фашизмот не.

Ако ги генерализираме нештата, дали впрочем идејата за етнототалитаризмот, односно нелиберално создавање идентитети беше причината за вашето несогласување со претседателот Иво Јосиповиќ и заминувањето од местото негов советник во 2014 година?

Причината за тоа несогласување е во неговата неподготвеност да го поддржи критичкото преиспитување на митовите и табуата – иако тогаш СДП ја имаше сета власт и од него лично се очекуваше одлучно да му се спротивстави на подемот на антидемократските трендови во Хрватска. Јас сметав дека речиси 25 години после 1991-та за таа година мора да почне да се зборува врз основа на фактите, зашто митовите се закануваат да го заробат духот на слободата во Хрватска. Миротворците тогаш веќе ѝ се закануваа на демократијата, зашто демократски избраниот премиер и претседателот ги нарекуваа „ненародни“ и им најавуваа дека ќе пројдат како двата авиони на Југословенското воено воздухопловство, кои беа срушени со оружје. За мене тоа беше мошне сериозна закана за демократијата и слободата, како и за суверенитетот на Хрватска, за што подетално зборувам и во книгата. За жал, претседателот Јосиповиќ заклучи нешто друго. Три недели откако ме смени, отиде во шатор. Меѓутоа, за мене е важно што јас не ги придружував во таа прилика.

Дали тоа значи дека СДП застапува исто гледиште како и ХДЗ кога се во прашање создавањето на митот и преземањето на структурите кои имаат поголема моќ од државата? Вие се обидовте да го срушите митот и веднаш бевте отстранети од местото советник?

Мислам дека таа епизода е индикативна, зашто јасно се покажа дека ни денес не може без ризик да се зборува за 1991-та, односно слободно. Ако тоа не го може советникот на претседателот и универзитетски професор, тогаш колку тоа можат да го направат другите? Од луѓето од левицата се очекува да бидат опозиција, а опозицијата е тука да понуди алтернатива. Каква точно алтернатива нуди таа во поглед на интерпретацијата на војната, а тоа значи – во поглед на темелното прашање за идентитетите во современа Хрватска? Напротив, тие за време на својата власт во 2000 година, ја донесоа Декларацијата за Татковинската војна. А, на крајот од мандатот на Зоран Милановиќ именуваа нов аеродром тврдејќи дека Фрањо Туѓман е повеќе нивен отколку на ХДЗ. СДП игра натпревар на туѓ терен, по туѓи правила, извинувајќи се постојано. Тоа е главната причина за нивната маргинализација.

Интеграција на мнозинствата во целината

Се чини дека една од причините за константното повикување на минатото е и фактот дека нема иднина, односно дека нема премногу да се понуди, дека живееме во одредена резигнација на припадниците на различните идеолошки полиња? Зарем сите држави не се создаваат со митови?

Имам колеги кои сметаат дека митот е корисен за формирањето заедница, во која дури потоа ќе се овозможи плурализам и слобода. Се сомневам во тоа. Имено, во Хрватска веќе 25 години се гради митска интерпретација на минатото, а на крајот од тој процес живееме во сè поподелено општество, кое не е доволно слободно токму заради тој мит. Ако со митот се гради единство, тоа очигледно не успева во Хрватска. Не успеа ни во Југославија, во која ни се наметнуваше социјалистичкиот мит, но најпосле целата таа градба колабираше како кула од карти. Митот е непријател на слободата. Кога миротворците чувствуваат дека митот е загрозен, се закануваат со воведување нови казнени дела, кои би ја спречиле слободата на говорот и слободата на академското истражување. Слободното општество, во кое нема табуа ни тотеми, освен тоа, е далеку постабилно од општеството во кое секое преиспитување на официјалните интерпретации на минатото се смета за безбедносно прашање. Впрочем, миротворците не се патриоти. Патриотите заговараат слобода.

Според податоците што ги изнесувате, видливо е дека бројот припадници на националните малцинства падна од 22 на 7,5 проценти. Дали преку етнототалитаризмот на секојдневието продолжува нивното бришење? Дали тогаш може да речеме дека има место за малцински идентитет во Хрватска како членка на Европската унија?

Ниедна друга европска држава по 1989 година не доживеа таква етничка промена, односно толкаво намалување на бројот на припадниците на малцинствата како Хрватска. Етничката хомогеност беше една од целите на војната и таа цел се оствари во голем дел. Да бидам јасен, притоа не беше само хрватската политика, политика за етничка хомогенизација, туку во деведесеттите иста беше и српската. Не треба да се заборави дека националистичките сепаратисти во Краина самите се исклучија од Хрватска преку еднострана сецесија во 1991 година, а потоа во 1995 одлучија дека веќе никогаш нема да се вратат во Хрватска. Кога и каде и да беа на власт, спроведуваа етнототалитаристичка политика спрема Хрватите – и тоа мошне брутална. Создавањето непробивен ѕид помеѓу Хрватите и Србите беше заеднички бизнис на луѓето кои божем меѓусебно војуваа, но всушност имаа иста или мошне слична цел и си помагаа едни на други преку меѓусебна синхронизација. Кога станува збор за Србите кои останаа во Хрватска, треба да се запрашаме – зошто се зборува само за нивната интеграција во хрватското општество, а не за интеграција на мнозинството, етничките Хрвати во нешто што мора да стане хрватски демос? Затоа што предуслов за интеграција на малцинството е интеграција на мнозинството во целината – а, тоа може да се постигне со преместување на акцентот од етносот на демосот, кој би ни бил заеднички. Ако сака малцинството да се интегрира во демосот, мнозинството мора да го овозможи тоа, а засега тоа не е случај. Нема дури ни назив за демосот. Да речеме, во хрватскиот националистички дискурс е создаден називот „Србијанац“ за државјаните на Србија, за таа категорија да се одвои од етничката (Србин). Но, нема таков обид кога е во прашање хрватскиот демос. Ние немаме збор за граѓаните на Хрватска, туку го користиме етничкиот збор – Хрват – и со тоа ги изедначување мнозинството и целината, односно етносот и демосот. Лесно е да се обидеме да го деетнизираме другиот, но мнозинството пред сè мора да се деетнизира себеси ако сака тоа да го направи и малцинството. Тоа мора да се интегрира во целината, ако сака тоа да го направи и малцинството. Мислам дека сме далеку од тоа.

Извор: www.portalnovosti.com