Информациите и дигиталниот капитализам

Во филмот „Матрица“ (The Matrix, 1999) на (тогаш) браќата Вочовски главниот лик Томас Андерсон (Киану Ривс) преку низа перипетии открива дека реалноста е компјутерска симулација. Откако ја загубиле војната со „освестените машини“ луѓето биле заробени во комори кои машините ги користат за црпење на нивниот телесен биоелектрицитет. Тоа е главен енергетски извор за опстанок на машините кога планетата Земја и нејзината атмосфера биле речиси уништени од долгогодишната војна помеѓу луѓето и машинитe. Симулираната реалност, Матрицата, е компјутерска програма која луѓето ги оддржува во вегетациска форма на живот, додека машините ја експлоатираат нивната телесна енергија.

Пред 20-ина година „Матрица“ ја доживувавме како филмска дистопија која се поигрува со нашите стравови од брзиот развој на технологијата. Денес ако се навратиме на овие сликовити идеи за поробувањето на човештвото од технологијата, можеме да повлечеме паралели помеѓу филмот и реалноста во која живееме, а која е преокупирана од темите за лажни вести, Брегзит, Трамп, хибридните војни на Путин против Западот, Фејзбук и Кембриџ Аналитика.

Коморите на Фејзбук и Гугл

За да се разбере суштински бизнис моделот на Фејзбук, Гугл и останатите техно-гиганти потребно е да гo разбереме местото и улогата на информациите во денешниот дигитален капитализам. Во него информацијата ја заокружува тројноста на капиталот: од материја, преку енергија до информација. Информацијата претставува најсложена форма на капиталот која ги поврзува, надградува и управува материјата и енергијата. Информациите се сврзно ткиво на другите форми на капиталот, кои на тој начин ги интегрираат во новиот стадиум на капитлаизмот, информацискиот или дигиталниот капитализам.

Големите техно-гиганти вклучувајќи ги најпрозваните Фејзбук и Гугл, се компании кои црпат информации од своите корисници и ги акумулираат слично како што се акумулираат останатите видови ресурси, руди, минерали, нафта или гас. Овој акумулиран инфо-капитал тие го монетизираат со препродавање на други компании и огласувачи преку системот на т.н.персонализирано рекламирање.

Од онлајн сервисите огласувачите добиваат можност прецизно да го таргетираат своите пораки до корисници кај кои постои најголема веројатност за ефективно рекламирање и влијание во однесувањето. Информацискиот капитал кој онлајн сервисите го поседуваат е од два типа: (а) лични податоци и (б) онлајн траги на корисниците (лајкови, споделувања, членство во групи, настани, пребарувања, фотографии, видеа, историјат на прелистувања, закачени содржини, и.т.н).
Разликата помеѓу онлајн гигантите и компанија за црпење нафта е во тоа што вторава црпи ограничени ресурси, додека Гугл и Фејзбук акумулираат неограничен информациски ресурс кој тие можат да го индуцираат, да го зголемуваат и постојано да го обновуваат.

Со тоа што бесплатно ги нудат своите услуги и внесуваат постојани иновации во користењето на сервисите, онлајн гигантите овозможуваат да се разгранува нивната мрежа на корисници, а со тоа да се зголемува ресурсниот капацитет на употребливи информации. Користењето на нивните услуги развива зависност преку олеснувањето на нашите потреби за комуникација, деловно работење и оддржување социјални контакти. Кога технологијата ќе ви олесни исполнување на некоја потреба, се случуваат две работи: потребата ја поврзуваме со таа технологија, а олеснувањето на исполнувањето на потребата нè прави зависни од таа технологија.

Оваа информациска ресурсна индустрија е тесно поврзана со две други техно-индустрии: (а) компаниите кои ги произведуваат комуникациските уреди (смартфоните, таблетите, сметачите, конзолите и останатите смарт и вмрежени уреди, како и софтверот врз кој функционираат) и (б) преработувачите на информацискиот капитал. Додека првата група ни е добро позната и се натпреваруваме кој бренд од нив ќе го поседуваме, за овие вториве јавноста многу малку знаеше пред случувањата со Cambridge Analytica. Допрва ќе дознаваме колку е развиен тој сектор во кој од социјалните мрежи се прелеваше информацискиот капитал. Ова секундарна индустрија ги презема информациите од онлајн гигантите и со помош на алгоритми и друг вид софтверска обработка, ги користи информациите за две главни цели: персонализирано економско рекламирање и персонализиран политички маркетинг.

Преку преработка на кориснички податоци и дигитални траги компаниите и организациите како Кембриџ аналитика развиваат регистри на типови корисници за одредени земји кон кои тие можат да насочат прилагодени пораки, реклами, кампањи, покани, повици и други содржини од политички карактер.

Ако пребарувате некој поим на Фејзбук или Гугл, овие сервиси ќе ви вратат со реклами поврзани со тој поим. Социјалните мрежи знаат каков тип на содржини следиме, какви производи нè интересираат, со кои корисници имаме изградено контакти, каде се движиме и патуваме, и сличн лични информации, за кои впрочем им даваме одобрение несвесни какви последици тоа има. Секторот во кој оперира Cambridge Analytica и другите слични компании е во можност од вашите онлајн податоци и траги да креира политички профил кон кој потоа може возвратно да канализира селектирани политички информации. Засега е потврдено дека нивните алгоритми биле креирани и функционализирани за одредени политички пазари, како што се САД, Кенија и Нигерија, додека за другите земји и региони засега нема податоци. Со други зборови, Фејзбук сигурно знае дали некој е Републиканец, Демократ или неопределен, но веројатно не знае дали сте вмровец, сдсмовец или неопределен од Македонија.

Останатите информациски бизнис модели се подредени на овие технолошки реалности во економијата на дигиталниот капитализам. Тие се обидуваат да се прикачат на мрежата на главните информациски гиганти. Еден од нив е т.н. „економија на привлекување внимание“ (Attention economy), модел врз кој работат медиумите. Тие креираат содржини со цел да го привлечат вниманието на читателите и гледачите, кои потоа ги продаваат како комуникациски капитал (публика) на огласувачите. Моделот на привлекување внимание е многу послаб во својата ефикасност на генерирање информациски капитал од поразвиените бесплатни сервиси на онлајн гигантите.

Овој секундарен модел е принуден да се прикачи на покрупната глобализирана мрежа на онлајн гигантите и да се обидува преку нивната мрежа да го зголемува својот капитал со тоа што придонесува со своја содржина, односно дава содржини за да возвратно добие повеќе публика и комуникациски капитал. На овој начин помалите играчи досега беа принудени да ги следат правилата на онлајн гигантите. Истовремено тие ги губат огласувачите кои исто така сакаат да ја користат мрежата на онлајн гигантите без посредништвото на медиумите. Преку скандалот со Cambridge Analytica се наѕира нов фронт на информациска војна помеѓу медиумите и онлајн гигантите во кои првите ќе продолжат да се бунтуваат и да се обидуват да ги стресат Фејзбук, Гугл и останатите, со цел да добијат посилна позиција во креирањето на правилата како ќе функционира информациската индустрија. Првите искричења помеѓу медиумите и онлајн гигантите се јавија кога Фејзбук почна да експериментира со својот News Feed, кој се заканува да ги растури трпеливо и скапо платените мрежи на медиумите и огласувачите на оваа социјална мрежа.

Во најмала рака интересен е фактот што персонализираното економско рекламирање се смета за легитимен вид на контекстуален адвертајзинг, додека персонализирањето на политичките пораки кон истите тие корисници се означува како пропаганда. Ова секако потсетува на различниот третман на економското и политичкото рекламирање во традиционалните медиуми. На пример, во политичка кампања на ТВ присуство, на пример, на 15-годишни деца е злоупотреба на малолетници во политички цели, додека користење бебиња во комерцијални реклами е нешто сосема нормално. Комерцијалното рекламирање каде целна група се корисниците, кои треба да ги истрпат сите реклами и таргетирања на секое ќоше од реалниот и виртуелен свет, сега има одврзани раце за експериментирање и убедување. Но, кога станува збор како се распределува моќта во општеството преку политичкиот и изборен процес, односно кога се засегнати интересите и позициите на политичките моќници и нивните партнери, правилата се менуваат во зависност од политичките околности. Очигледно е дека случајот Cambridge Analytica е прилично политизиран и е борба за превласт помеѓу медиумите, онлајн сервисите и политичките центри, кој и како ќе ги одредува правилата на политичката игра на интернет. Медиумите преку упадот во операциите на Кембриџ аналитика им упатија порака на онлајн гигантите дека нема да бидат неми посматрачи на креирањето правила за пазарниот и политичкиот натпреварна интернет.

Употребата на кориснички податоци за политички цели, по методите на нивно користење за економски цели, искористено е како главна причина дека е нарушен имиџот на водечката демократија во светот, онаа на САД, и затоа правилата ќе мора да се менуваат. На мала врата се внесува селективна мека регулација, а преку неа ќе треба да се возобнови довербата, пред сè во американскиот изборен процес. Проверката на лажните профили, кои влијаат на политичкиот процес, и нивното отстранување ќе се засилат, а огласувачите на политички пораки и содржини ќе мора да се верифицираат (лиценцираат?) од страна на Фејзбук. Американската јавност, а и светот, во наредниот период ќе мора да се уверуваат дека изборниот систем нема да може да биде „хакиран“, а гласачите да бидат изманипулирани на ваков начин. Со ова дел од големите медиуми во содејство со политичките центри со кои споделуваат интереси ќе продолжи во обидот дадокажат дека изборот на ултра-популист и човек без никакво политичко искуство е само аномалија и злоупотреба на правилата која не смее да се повтори. Втор фронт во која се насочени овие промени е оној кој западниот свет го води со Русија и кој полека прераснува во нова студена војна, овој пат водена и преку хибридна кибер-војна.

Фејзбук ќе продолжи непречено да складира кориснички информации кои како и досега, по линија на своите бизнис интереси ќе ги користи за персонализирано комерцијално рекламирање, но истите тие податоци и алгоритми нема да може да ги користи за политички маркетинг и огласување. Прашањето е зошто овие „реформи“ на социјалните мрежи, верификација на профили и огласувачи, отстранување на лажни профили и страници, и ред други промени кои ќе следат, кога се толку неопходни за фер-политички процес, не се прошират и врз комерцијалното рекламирање? Тоа нема да се случи затоа што може да го загрози во корен нивниот бизнис модел. Онлајн гигантите и формално ќе се вбројат во „Too Big to Fail“ компании (преголеми да пропаднат), а ние корисниците ќе продолжиме да бидеме жртви на двојните стандарди: за политичкиот маркетинг ќе бидеме формално заштитувани, додека за за економското персонализирано рекламирање ќе останеме експериментални глувчиња.

Каде води сето ова?

Колку овие состојби во ерата на дигиталниот капитализам потсетуваат на сценариото од филмот Матрица, каде луѓето се заробени во комори кои енергетски ги експлоатираат? Дали профилите на социјалните мрежи, нашите налози и корисничките сметки, веќе се своевидни информациски комори во кои сме заглавени и преку кои онлајн гигантите ги црпат своите ресурси, информациите? Дали алгоритмите и кролерите на онлајн гигантите се “Sentinels” од Матрица?
Останува лично секој од нас да процени и да се обиде да даде одговори во согласност со кои ќе продолжи да живее и да ја користи смарт-технологијата.

За почеток, во обидот да ги расплеткаме овие дилеми, чесно е да признаеме дека денешните онлајн гиганти во најмала рака се пиар фокус групи со милијарди учесници. Секое отворање профил е како седнување во фокус група од која сервисите собираат информации: кои се нашите потреби, навики и желби. Корисниците, особено помладите, треба да ги знаат фактиве пред да се впуштат во нивно користење.

Второ, неопходно ни е редефинирање на некои основни поими како што се, на пример, бесплатност и приватност. Нема ништо бесплатно при користењето на овие онлајн услуги и сервиси; само валутата е поинаква и се вика: информација. Плаќате со свои лични информации за да добиете други информации кои ви требаат или ве интересираат. Поимот приватност нужно е да се редефинира, а корисниците да бидат поинформирани што се случува со нивните податоци на онлајн платформите. Да се зборува за приватност на интернет е како да кажете „мојата приватност на стадион или на концерт“. Онлајн платформите се нов вид јавна сфера во кои нашите информации ги предаваме и тие веќе не се само наши и не се приватни во онаа смисла во која досега тоа го подразбиравме. Овде се работи за нов вид „споделена приватност“ кога контролата врз приватноста свесно или несвесно ја предаваме на други. Дали е тоа сеуште приватност, или е нов вид појава за која ни треба нов поим?

Случајот Кембриџ аналитика покажува дека правилата на играта во функционирањето на онлајн сервисите не се менуваат кога е загрозен корисникот, туку кога доволен број моќници ќе се здружат и ќе побараат промени зашто тоа не одговара на нивните интереси. И сето тоа под изговор дека се води сметка за корисниците и за демократијата.

Неопходно е што побрзо суштинско „оснажување“ (empowering) на корисниците кои нема да бидат само пасивна експлоатирана маса во новиот дигитален капитализам, слично на човечката раса во Матрица, заглавени во коморите на Гугл, Фејзбук, Епл и други техно-онлајн гиганти. Тоа е реално само со подобра информираност и едуцираност на корисниците. Така се отвора можност да се врати моќта на одлучување назад кон корисниците, како што и се проповеда, но не се почитува. Со тоа барем делумно ќе се зајакне принципот на етичка употреба на технологијата, хуманост во глобалното комуницирање и фер шанси да ги контролираме своите идентитети и судбини во новиот вмрежен свет.

Фотографиите се од филмот The Matrix (1999)