Револуционери

Роден сум во Англија, 1948 година, доволно доцна за неколку година да ја избегнам воената обврска, но на време за Битлси: имав 14 години кога се појави хитот „Love Me Do“. Три години подоцна на ред дојдоа првите мини здолништа: бев доволно возрасен да ги ценам нивните добри страни и доволно млад да ја искористам приликата. Растев во време на просперитет, сигурност и удобност – и, се разбира, кога во 1968 година наполнив 20 – се побунив. Исто како и многу други „бејбибумери“ бев конформист во својот неконформизам.

Нема сомнение, во шеесеттите години на минатиот век беше добро да си млад. Изгледаше дека сè се менува со невидена брзина и дека со светот владеат млади луѓе (согледувањево може статистички да се провери). Од друга страна, барем во Англија, промената можеби беше привид. Како студенти бучно се буневме против поддршката што лабуристичката влада му ја даде на Линдон Џонсон за војната во Виетнам. Се сеќавам барем на еден таков протест во Кембриџ, по говорот што таму го одржа Денис Хили, тогашниот министер за одбрана. Трчавме по неговиот автомобил додека не кидна од градот – мојот пријател, денес оженет со високата комесарка на ЕУ за надворешни работи, скокна на хаубата и бесно удираше по шофершајбната.

Дури кога Хили си замина сфативме колку е доцна – вечерата во колеџот почнуваше за неколку минути, па побрзавме да не ја пропуштиме. На враќање кон градот едно време одев до униформираниот полицаец задолжен за нас. Се погледнавме. „Го прашав: Што мислите, како поминаа демонстрацииве?“ Прашањето не го изнененади. Одговори како од топ: „О, мислам дека поминаа многу добро, господине“.

Кембриџ, очигледно, не беше зрел за револуција. Како и Лондон: на славниот Гровенор сквер протестите пред Американската амбасада (повторно заради Виетнам – слично како многу мои врсници, најмногу сакав да се бунам против неправдата што се случува на оддалеченост од повеќе илјади километри), згмечен помеѓу дремливиот полициски коњ и оградата на паркот, почуствував како нешто топло и влажно ми тече по ногата. Зарем ме издаде бешиката? Ранет сум и крварам? Немав таква среќа. Пукнал балонот со црвена боја што го носев во џебот и кој сакав да го фрлам на амбасадата.

Таа вечер требаше да ја посетам мајката на идната сопруга, Германка чии инстинкти беа непогрешливо конзервативни. Секако дека не ѝ станав помалку сомнителен кога на вратата се појавив покриен со леплива црвена смеса, а веќе беше доволно вознемирена кога слушнала дека нејзината ќерка се забавува со еден од оние бушави левичари што пеат: „Хо, Хо, Хо Ши Мин“ и кои истото попладне со извесно гадење ги гледала на телевизија. Јас, се разбира, жалев што тоа беше боја а не крв. O, épater la burgeoisie (да се шокира малограѓанинот).

Кој сакаше вистинска револуција одеше во Париз. Како и многу мои пријатели и врсници, отидов таму пролетта 1968 година, да набљудувам, да вдишувам автентичен настан. Или барем многу уверлива изведба на автентичен настан. Или можеби, како што скептично забележа Рејмон Арон, психодрама играна во театар што на својот репертоар понекогаш има автентичен настан. Бидејќи Париз некогаш бил место на вистинска револуција, голем дел од нашето визуелно сфаќање на тој збор потекнува од она што мислиме дека го знаеме за настаните од 1789 до 1794 година, понекогаш беше тешко да се разликува што е политика, што е пародија, пастиш или перформанс.

Од една страна сè беше како што треба: вистински коцки од калдрма, вистински прашања (барем за учесниците), вистинско насилство, а понекаде и вистински жртви. Но на друго ниво сето тоа изгледаше не сосема сериозно. Дури и тогаш ми се чинеше дека „под калдрмата има плажа“ (sous les pavés la plage) и дека студентите, бесрамно преокупирани со плановите за летување – се сеќавам дека среде најжестоките демонстрации и дебати често се спомнуваше летување во Куба – немаат сериозна намера да го симнат претседателот Шарл де Гол и неговата Петта република. Сепак, бидејќи на улица беа нивните деца, многумина француски коментатори поверуваа дека тоа би можело да се случи и стравуваа од преврат.

Според кое било сериозно мерило, ништо не се случи и сите си отидовме дома. Во тоа време мислев дека Арон е неправедно потсмешлив – со своето гадење предизвикано од улизувачкиот ентузијазам на своите колеги понесени од утописките клишеа и од студентите што побрзаа да се придружат.

Денес сум склон да го споделам неговиот презир, но тогаш ми се чинеше малку претеран. Изгледа дека Арон најмногу го вознемирувало тоа што сите се забавуваа – колку и да беше брилијантен, не можеше да сфати дека забавата не е исто што е и револуцијата, но дека многу револуции започнале со игра и смеа.

Година или две подоцна посетив пријател што студираше на германскиот универзитет Гетингем, ако не се лажам. Се покажа дека во Германија „револуција“ значи нешто сосема друго. На никој не му беше забавно. На моето англиско око сите му изгледаа неописиво сериозно и во застрашувачка мерка опседнати со секс. Тоа беше нешто ново: англиските студенти многу размислуваа за сексот, но необично малку го практикуваа; француските студенти беа значително сексуално поактивни (така ми изгледаше), но не ги спојуваа сексот и политиката. Освен повремените предупредувања „Водете љубов, а не војна“, нивната политика беше значително, дури бесмислено, теориска и сува. И тогаш кога учествуваа жените беа прислужнички и партнерки во кревет (и моден детал што се носи на рамо, на радост на фоторепортерите од весниците). Не е чудо што набрзо уследи радикалниот феминизам.

Но, во Германија политиката беше сексуално прашање, а сексот во голема мера политичко прашање. Бев многу изненаден кога за време на мојата посета на еден германски студентски колектив (ми се чинеше дека сите германски студенти што ги познавам живеат во комуни и ги делат старите станови и сексуалните партнери), открив дека моите врсници во Бундес републиката изгледа навистина веруваат во тоа што го зборуваат. Ми објаснија дека отфрлањето на сите комплекси поврзани со попатниот секс е најдобриот начин човек да се ослободи од илузиите за американскиот империјализам и дека во исто врме е и терапевтско средство за прочистување од нацистичкото наследство на нивните родители, бидејќи тоа всушност се состои од потисната сексуалност маскирана во националистички мачизам.

Идејата дека дваесетгодишник во западна Европа може да ја истисне вината на своите родители така што ќе се ослободи (себе и својата партнерка) од облеката и инхибициите, што метафорично ќе ги отфрли симболите на репресивната толеранција – на моето емпириско, англиско левичарство му се чинеше донекаде сомнителна. Некако премногу добро се наместило тоа дека денацификацијата бара повеќекратни оргазми, и тоа што е од нив дефинирана. Но, кој сум јас да приговарам? Студент од Кембриџ чијшто политички универзум беше омеѓен од пристојни полицајци и чиста свесност за победничка, неосвојена држава, можеби не е вистинската личност што треба да пресудува за чии било стратегии на прочистување.

***
Можеби ќе се чувствував помалку супериорно да знаев повеќе за тоа што се случувало тогаш, околу 500 километри источно оттаму. Што може да се заклучи за херметички затворениот свет на западна Европа во времето на Студената војна, врз основа на тоа што јас – образован студент по историја со источноевропско потекло, кој течно зборува извесен број странски јазици и ја пропатувал својата половина од континентот – не знаев баш ништо за катаклизмичните настани во современа Полска или Чехословачка? Те привлекува револуцијата? Зошто тогаш не одиш во Прага, несомнено, тогаш, највозбудливото место во Европа? Или во Варшава, каде моите врсници можеле да бидат исклучени, прогонети и фрлени во затвор заради своите идеи и идеали?

Што ни говори за заблудите од мај 1968-та фактот дека од сите наши радикални дебати не можам да се сетам на ниту една алузија на Прашката пролет, уште помалку на востанието на полските студенти? Да бевме помалку парохијални (од оваа дистанца изгледаат смешно жешките дебати за тоа во кое време се заклучуваат вратите на колеџот), можевме да оставиме потрајна трага. А вака до ситните часови темелно ги претресувавме прашањата на кинеската Културна револуција, мексиканските востанија и протестите со седење на „Колумбија“ во Њујорк. Но освен некој ситничава критика за Дубчек како прелетувач, никој не ја споменуваше источна Европа.

Кога сега се потсетувам, го имам истото чувство на пропуштена можност. Марксисти? Зошто тогаш не расправавме во Варшава за последните остатоци на комунистичкиот ревизионизам со големиот Лешек Колаковски и неговите студенти? Бунтовници? Во име на што? По која цена? Дури и неколку мои посмели познаници кои ги снајде баксуз да поминат една ноќ во затвор, обично стигаа дома на време за ручек. Што знаевме за храброста да се издржат недели испрашување во варшавскиот затвор, по кое следела казна од една или две и три години затвор за студентите кои се охрабриле да бараат нешто што се подразбирало.

Покрај сите наши високоумни теории за историјата, не видовме ни една од нејзините пресвртници. Токму во Прага и Варшава во летните месеци на 1968-та година пропадна марксизмот. Побунетите студенти од средна Европа не само што ги поткопаа, раскринкаа и совладаа неколкуте руинирани комунистички режими, туку и самата идеја на комунизмот. Повеќе да се грижевме за судбината на идеите со кои толку лесно се расфрлавме, ќе обрневме повеќе внимание на оние кои живееја во нивната сенка.

Никој не е виновен зашто се родил на вистинското место во вистинско време. Ние на запад имавме многу среќа. Не го променивме светот; повеќе светот услужливо се промени за нас. Сè изгледаше можно: за разлика од денешните млади луѓе, никогаш не се сомневавме дека ќе најдеме интересна работа, па не чувствувавме потреба да го трошиме времето на нешто толку понижувачко како што е „школа за менаџмент“. Повеќето од нас добија добри работни места во образованието или во јавните служби. Енергијата ја трошевме на расправи за тоа што не е во ред во светот и како да се промени. Протестиравме против работите што не ни се допаѓаа и имавме право на тоа. Ни се чинеше дека сме револуционерна генерација. Штета што ја пропуштивме револуцијата.

Извор: Извадок од книгата „The Memory Chalet“, Tony Judt