Доаѓа нова криза

Претставниците на централните банки, министрите за финансии и инвеститорите се собраа на пролетната седница на управниот одбор на Меѓународниот монетарен фонд во Вашингтон за да го слушнат новиот извештај за состојбата на светската економија. Вестите беа добри.

Се очекува дека оваа и следната година порастот на светскиот БДП да изнесува речиси 4 отсто – со што глобалната експанзија влегува во својата во својата единаеста година. Се очекува дека Кина и Индија, новите големи економски сили, ќе забележат раст од 6,5 и 7,5 отсто. Америка – најголемата економија во светот ќе почне да ги собира плодовите на фискалните реформи на претседателот Трамп, заради што веројатно ќе биде надминат рекордниот период на континуиран раст во повоениот период, забележан од 1991 до 2001 година.

Дури и во Британија погоден од Брегзит, стапката на невработеност падна на најниско ниво од 1975 година.
Сепак, наместо гордост заради освојувањето на историски економски рекорди, стручњаците во Вашингтон, како и јавноста ширум западниот свет, имаат црни наслутувања.

За најшироката јавност наведените статистички податоци се во сомнителен несклад со секојдневното искуство на економското заздравување, лишено од радост, сето во знакот на мерките за штедење и неизвесноста. Експертите малку повеќе веруваат дека бројките ја одразуваат вистинската состојба на работите. Но и кај професионалните прогнозери преовладува уверувањето дека добрите времиња нема да потраат - зад аголот нè чека нова криза и колку повеќе време поминува без нова рецесија, толку е поверојатно дека таа ќе се случи веќе наредната година.

Дали стравувањата од привидот за напредок и пропаста што доаѓа се неосновани? Или навистина пловиме на брод на лудаци? Од каде е тоа несогласување меѓу перцепцијата и стварноста? Верувам дека одговорот може да се најде во две критично важни одлики на глобалното заздравување по 2008-та година.

Прво, тоа сè подлабоката провалија помеѓу светот на финансиите и реалната економија. Не е тешко да се забележи зошто тоа е повод за грижа. Производот на светската економија денес е 25 отсто поголем отколку во 2007 година, но истовремено, неспоредливо повеќе пораснале долговите. Голобалниот долг, денес, изнесува речиси 320 отсто од глобалниот БДП, дури 42 отсто повеќе отколку во 2007 година, што е историски незапамтен пораст.

Со таа експлозија на глобалниот долг финансирана е рефлацијата на цената на имотот која уследи по крахот во 2008 година. Цените на куќите, берзанските индекси, вредноста на класичните автомобили и сликите на старите мајстори, сето ова брз се опорави од евентуални губитоци за време на кризата, а во многу држави растот на нивните цени значително го надминал растот на доходот.

Со други зборови, деценијата на подем по голбалната финансиска криза, всушност се должела на огромниот пораст на богатството на хартија што е финансирано со задолжување – на приватниот сектор, кога станува збор за пазарите во развој, или на државите, кога се работи за развиениот дел од светот. Рефлацијата на цените на имотот и порастот на долгот со кој се финансира, директно се поттикнати од економските политики. Тоа беше целта на спуштањето на макатните стапки на нула и спроведувањето на мерките на квантитативно попуштање (QE) – монетарната експанзија во режија на централните банки. Но, тоа не може вечно да трае.

Креаторите на политиките се надеваа дека стапката на економски раст ќе го стигне растот на вредноста на имотот и растот на долгот, со што индексите на цените на недвижностите и акциите и односот на долгот спрема БДП-то ќе се вратат во историски познатите рамки.

Конкретно, тоа би можело да се оствари со решавањето на озлогласената криза на продуктивноста. Но тоа не се случи – па цените на имотот и нивото на долгот останаа да лебдат во вртоглави висини без каков било видлив темел.
Тоа може да доведе до сериозни проблеми. Многу е тешко да се предвиди во кој момент разидувањето на финансиската и реалната економија ќе доведе до точка на пукање, но нема сомнение дека во денешната глобална економија, со нејзините хипертрофирани билнси, секое пореметување во светот на финансиите многу брзо би се одразило на состојбата на реалната економија.

Очекуваниот мехнизам е едноставен. Евентуалната „корекција“ – на пример, пад на цените на куќите или слом на берзата – би довело до нагло смалување на перцепираното богатство на домаќинствата. Резултатот би бил брз раст на посакуваната стапка на штедење во тие домаќинства, што би довело до намалување на трошењето за стоки и услуги.
Ако намалувањето на побарувачката не се надокнади со државни мерки на фискална стимулација и со чудесен скок на извозот, производството ќе почне да опаѓа и економијата ќе тргне во лоша насока.

Колку е повисоко нивото на цените на имотите и е поголем товарот на долгот, толку е пониска стапката на тековното штедење и толку повеќе реалната економија е поизложена на брз пресврт како што го опишавме. За да видиме колку се сериозни макроекономските проблеми во денешното, наизглед бенигно економско опкружување, доволно е да испитаме како котираат државите според наведените параметри.

Велика Британија е одличен пример. Средната цена на куќа во Англија и во Велс, според последниот попис, била 7,5 пати повисока од средниот доход, што е скок од 7 отсто во однос на претходната деценија. Задолженоста на домаќинствата достигнала 1,9 трилиони фунти – 300 милијарди повеќе отколку во 2007 година.
Штедењето на домаќинствата во 2017 година било под 5 отсто – што е најниско ниво од почетокот на бележењето на овој податок во 1963 година.

Затоа е разбирливо зошто ММФ, наспроти розовите прогнози за економски раст, својот извештај за светот на високите финансии го наслови „Опасност на патот“. Британија моментално опстанува на последните капки гориво.
Кога ситуацијата така ќе се прикаже, лесно е да се падне во искушение да се критикуваат креаторите на политиките во чиј мандат се случило историското разидување на финансиската и реалната економија. Но, тоа не би било сосема фер – барем не пред подетално да истражиме зошто се применувани политики како што е квантитативното попуштање.

Вистината е дека прибегнувањето кон потенцијално дестабилизирачки монетарни и финансиски политики било индуцирано со другата важна одлика на глобалната економија во последната деценија – одлика, која е уште поважна за објаснување зошто робусните економски перформанси на развиениот запад оставаат впечаток дека овозможуваат многу помалку од збирот на своите делови.

Фактите прв ги изложи гувернерот на англиската банка, Мервин Кинг, на конференција за печат организирана по избивањето на глобалната финансиска криза. Кога новинарите го прашале дали е планирана комбинација на експанзивна моетарна политика и фискално штедење за да се надмине длабока рецесија во 2008 -9 година, Кинг одговорил дека работите треба да се гледаат на подолги патеки.

Тој нагласил дека пазарот на глобалната економија неумоливо се поместува кон исток, окако Кина одлучно се определила за пазарна економија и глобална трговија и финансии, кон крајот на 90-тите години на минатиот век. Тоа покренало епохални промени во дистрибуцијата на реалното глобално богатство, продуктивноста и моќта.

Поместувањето, несомнено, на светот во целина му донело незапамтен просперитет. Но, неизбежна последица на тоа поместување е падот на западот во однос на остатокот од светот. Годишниот раст изнесувал 10 отсто во Кина и само 2 до 3 отсто во развиениот свет. Огромна предност во технологијата, глобалната моќ и реалниот приход, кои западот долго ги уживаше во однос на економиите во развој, на истокот и на југот, почна забрзано да исчезнува.

На половината на првата деценија на овој век, ефектите на таа трансформација биле амортизирани со екстремно растење на цените на имотите и неоснованата сила на западните валути. Од перспектива на бумот на пазарот со недвижности во САД, или од висинатана фунтата, која вредела 15,5 кинески јуани (наместо 8,8 колку што вреди денес), се чинело дека нема никакви докази за релативниот пад. Западот бил посиромашен отколку што се знаело.

Така, креаторите на политиките се соочувале со двократен педизвик. Нивната прва задача била, се разбира, да го стимулираат цикличното заздравување и излезот од рецесија. За тоа придонесуваат каматните стапки од нула отсто и итните инјекции на фискални стимуланси. Од друга страна, мораа да се соочат со фактот дека статусот на западот на глобалното скалило е во опаѓање (барем во релативните односи). Најмногу што можеа да направат беше да ги олеснат болките на навикнување на новата стварност. Подемот на Кина може да се неутрализира со монетарна политика или со државни инвестиции.

Зборовите на Кинг се покажаа како пророчки – што не е чест случај со предвивдувањаа на економистите. Според последните податоци на британскиот завод за статистика, реалната неделна заработувачка во Британија денес е 5 отсто пониска отколку пред 10 години, што претставува стагнација на просечниот доход, во реален изос, каква што не е забележана од кога се собираат овие податоци.
Може да се тврди дека некои поинакви политики барем би обезбедиле раст на просечната дневница во согласност со растот на реалниот БДП. Но, тоа не би влијаело на фактот дека пред 10 години БДП – то per capitaбил пет и пол пати повисок од кинескиот, додека денес е поголем за само два и пол пати.

Верувам дека токму тука треба да се бараат причините за нескладот меѓу перцепцијата и економската стварност во изминатата деценија. Нашите економии успевале циклично да заздрават во однос на неодамнешната историја, но во меѓувреме почнавме да сфаќаме дека се наоѓаме на патот на, веројатно, незаприрлив структурен пад во однос на економиите во развој.

Од една страна навистина се наоѓаме седе незапаметено долг и стабилен период на глобален економски раст. Од друга страна, деновите на неспорната економска доминација на западот се минато.

Во поширок контекст, важно е да се забележи дека таа комбинација во секој поглед е добра. Со конверенгцијата на светот во развој и напредните економии, што доведе до тоа стотици милиони луѓе да се извлечат од сиромаштија, остварен е сонот на луѓето што работеа на меѓународниот развој. Фактот дека тоа се случи благодарение најмногу на политиките на марксистичко – ленинистичката влада, која ги игнорираше сите наши препораки од последната деценија на 20-от век и првата деценија на 21-от век, не треба да ни го расипе славењето.

Сепак, би било неодговорно да мислиме дека преминот во свет во која западот ужива значително помал дел од глобалната економска моќ ќе биде едноставен и лесен.
Најдиректните ризици за Британија се очигледни. Додека ги уживаме благодетите на ниските каматни стапки ќе бидеме залажани со високите цени на нашите недвижности и берзантските извори. Ќе продолжиме малку да штедиме и многу да трошиме, уверени дека не е висока цената на чекањето продуктивноста да го стигне растот.
Но, англиската централна банка веќе праќа сигнали дека се приближува времето за одвикнување од таа пријатна дрога.

Се зборува за подигање на каматните стапки, ако не следниот месец, тогаш подоцна оваа година. Испораките на монетарниот морфиум кои ги препишаа Кинг и неговите наследници ќе бидат стопирани. Наводно она што нема да нè убие, нè прави посилни. Наскоро ќе имаме прилика да провериме дали е тоа точно.

Извор: New Statesman