Зошто добрите луѓе прават лоши нешта?

06.08.2018 01:19

Во Поточари биле закопани (уште) 35 луѓе, меѓу нив и 16 годишници. Весид Ибриќ и Ферис Мехмедовиќ, како и брачната двојка Дудиќ, Низија (20 години) и Ремзија (22 години), при што Низија била во шестиот месец од бременоста кога била убиена. Секако, тогаш беше и позабавно и некако полесно да се гледаат Модриќ, Манџукиќ, Врсајко и Субашиќ како си играат со топка на онаа руска ливада. Но, остануваат неодговорените прашања и неколку децении после славодобитното „пресметување со Турците на овие простори“ на Младиќ, при што „Турците“ во голем дел биле деца, млади, старци и (трудни) жени. Тогаш, главното прашање впрочем гласи: како воопшто е можно тоа? Како некои обични луѓе, во Фуснотите често споменуваните Петри Петровиќи од уплатницата, можат да направат такво злодело? Систематски, плански, со денови и денови, да убиваат илјадници и илјадници други обични луѓе? Зашто нема докази дека повеќето наредбодавачи и убијци од Сребреница пред војната имале особена историја на злосторства и криминал, дека се ментално болни, дека не им отстапуваат место во јавниот превоз на постарите и трудните жени, дека не сакаат деца и мачки. А, исто е и за кој било друг геноцид во историјата. Тогаш како? Зошто добрите луѓе прават лоши нешта? Како што сведочи когнитивниот психолог Стивен Пинкер, од сите категории на насилство за кои е способен нашиот жалосен вид, геноцидот навистина некако особено се издвојува. Не само како најгнасен, туку и како најтежок за разбирање и објаснување. Можеме да разбереме зошто некои луѓе се караат или убиваат за пари, чест или љубов. Можеби дури и да разбереме зошто земаат оружје и одат во војна за својот бог, држава и нација, пукајќи на некои други луѓе кои земале оружје и отишле во војна за својот бог, држава или нација. Но зошто, побогу и по ѓаволите, некој би убил илјадници невини луѓе, вклучително жени, деца и стари. Не затоа што направиле нешто, туку заради нивната припадност или потекло, раса, вера или народност, а кои не ги избрале ни самите ни слободно. Ваквото убивање е ментално несфатливо и морално загадочно токму затоа што цели на луѓето и жртвите врз основа на тоа што се, а не врз основа на тоа што го прават. Ова проблематично нешто имплицитно го препознаваат и овдешните релативизатори и негационисти на геноцидот во Сребреница, заради што упорно ќе зборуваат за „масакр“, „страшно злосторство“ или слична разводнета формулација, но никако за геноцид. Зашто дури и да не ги познаваме сите јазични финеси и правнички меандри, некако чувствуваме дека геноцидот е навистина посебен во своето зло и изопаченоста.

Од друга страна, овдешните националисти можат и да здивнат и да олабават. (Босанските) Срби не се единствените геноцидаши во историјата, ниту се особено специјални заради тоа (или заради што било друго). Добрите луѓе прават лоши нешта откако постои светот. Најпосле, има (одбрана на) геноцид и во една Библија, а неа на англиски ја нарекуваат и „Добра книга“. На пример, во Повторените закони или Петтата книга Мојсиева (20:16-18), бог на своите избраници комотно им го наредува следното „А во градовите на овие народи, не оставај жива ниедна душа, туку сотри ги сосема“. Секако, нацистичките гасни комори и крематориумите веројатно засекогаш и со право ќе останат како парадигма, стигма или симболи на модерниот геноцид. Но, современата хемија и железничките пруги воопшто не се неопходни предуслови за хиперпродуктивно убивање. И Асирците со своите кочии, и Монголите со своите коњи имале подвижни единици задолжени единствено за ефикасно истребување цивили. Меѓу другото, (намерно?) благиот термин „опсада“, толку вообичаен и класичен во воените истории, впрочем значел – геноцид. Што е систематското изгладнување на жителите на некој град ако не геноцидно истребување на целото население? Слично на тоа, во Бурунди 1972 година, Тутсите убиле над 200 000 Хутуи, со заклучување на повеќе илјадници луѓе одеднаш во затвори и магацини додека едноставно не умрат од глад. А во Руанда, за три месеци во 1994 година, Хутуите „за возврат“ убиле речиси милион Тутси, главно со баналните калашникови и мачети. Кога за време на Француската револуција, знаменосецот на слободата, еднаквоста и братството во 1793 година се спротивставило населението од покраината Вандеја револуционерите на сплавови ги ставале врзани вандејските цивили и ги потопувале во вода додека не се удават и потоа на истите сплавови повторно ставале луѓе и така во круг. Европските освојувачи организирале геноциди над староседелското „индијанско“ население од Северна и Јужна Америка, а слично биле истребувани и африканските популации од страна на Белгија во Конго.

Тогаш зошто добрите луѓе прават лоши нешта? Зошто релативно мирните, добри, пристојни и сосема цивилизирани европски колонисти ги истребувале „Индијанците“, нацистите ги истребувале Евреите, библиските Израелити ги истребувале Мадијаните, Хутуите ги истребувале Тутсите, и Тутсите Хутуите, усташите Србите, а босанските Срби ги истребувале Бошњаците? Првиот од факторите за геноцид е – генерализацијата. Значи, категоризирање на некои луѓе во категории и групи, а сето тоа врз основа на нивните верувања, обичаи и однесувања. Океј, денес тоа го правиме сите. Генерализираме или воопштуваме, ги ставаме луѓето во ментални фиоки како гаќи „за секој ден“, „за менструација“ и „за излегување (т.е секс)“, за воопшто да функционираме во разновидниот свет. Но, второ, оваа генерализација ја следи и таканаречената – есенцијализација. Тогаш на припадниците на некоја група им припишуваме одредени „есенцијални“ квазибиолошки карактеристики, а тоа ги прави хомогени, непроменлици, предвидливи и различни од нас и другите. Исто како во вицот според кој луѓето од Пирот „есенцијално“ се скржави, оние од Банат навини, Црногорците мрзеливи, а Босанците глупави. Само што во случај на војна веќе ништо не е смешно.

Трето, на геноцидно дело е и своевидна – морализација. Имено, почнуваме да мислиме дека однесувањето на „другите“ групи луѓе некако е неморално, погрешно или опасно. Поекстремен случај на морализација е демонизацијата, при што другата група се обвинува за „еретички“, злобни и извртени уверувања. И, четврто – дехуманизација. Тогаш другата група се карактеризира како нечовечна, нечовечна или сосема или недоволно човечна, најчесто во метафора со штетниците од животинскиот свет. Човечкиот мозок заклучува по аналогии, па лесно е да се дехуманизираат другите луѓе нарекувајќи ги стаорци, глувци, змии, бубашваби, црви, гниди, вошки, паразити и вируси или (во делови од светот каде тие се штетници) мајмуни и кучиња. Во случајот на демонизацијата на другите им ги признаваме човечките ментални капацитети и ги обвинуваме за опасни верувања и однесувања, додека во случајот на дехуманизацијата другите и не ги сметаме за луѓе во комплетна смисла. Демонизацијата предизвикува чувство на бес или гнев, а дехуманизацијата чувство на страв и/или гадење и повикува на акција за „чистење“ и „истребување“. Така ирските католици за Англичаните во 17 век биле „гниди“ и „вошки“, Евреите во нацистичка Германија „стаорци“, „глувци“ и „крвопии“, а Тутсите во деведесеттите „бубашваби“. И тогаш затоа станува сосема сеедно дали е во прашање војник со пушка на рамото или жена со шестмесечно бебе во стомакот – сите тие заслужуваат смрт.

Значи, генерализацијата, есенцијализацијата, морализацијата (демонизацијата) и/или дехуманизацијата „нам“ ни го порачуваат следното: сите „тие“ се едно, сите се исти, сите се опасни и зли и сите тие не се луѓе. А менталните состојки за крвавата каша на геноцидот ги носиме сите ние во нашите черепи или меѓу ушите во кои влегла течност. И тоа не е генерализација, туку факт за човечката еволуирана психологија. Ги групираме луѓето во категории, им припишуваме (есенцијални) карактеристики и (неморално) однесување, ги о(т)пишуваме како нелуѓе и чувствуваме морална емоција спрема цели популации. А, „моралната одмазда, казнувањето, осветата („Турците“) и „(етничкото) чистење“ тогаш се оддалечени само неколку чекори. Често и обичните набљудувачи одлучуваат да се придружат и подготвено да (со)учествуваат во грабежите, силувањата и масакрите, мислејќи дека впрочем прават нешто правилно и добро. Во студијата „Полошо од војна“ (2009) политикологот Даниел Голдхејген ги класификува геноцидите како оние во кои на дело е демонизација (на пример геноцидот над Србите во НДХ или „класните непријатели“ во Камбоџа), дехуманизација (на пример геноцидот над Ерменците или во Дарфур) или и едното и другото (на пример Холокаустот или геноцидот во Руанда):

Во врска со тоа, Србите навистина не се „геноциден народ“. Но, не затоа што во Сребреница немало геноцид, туку затоа што сите народи и луѓе на светот се подеднакво „геноцидни“, па тогаш нема смисла посебно да се издвојуваат едни или специјално да се етикетираат други. Но, затоа и можеме и мораме да дознаеме нешто за величествениот колку и непристоен човечки ментален апарат. „Каква ли химера е човекот! Каква иновација, какво чудовиште, каков хаос, каква противречност, каков изрод! Судија на сите нешта, слаб црв, гробница на вистината, септичка јама на неизвесноста и заблудата и слава и шљам во вселената!“, напиша Блез Паскал своевремено. И, во нашата антрополошка и политичка реалност и можеме и мораме да ги препознаеме предупредувачките знаци на генерализацијата, есенцијализацијата, демонизацијата и дехуманизацијата. На пример, сите Хрвати како есенцијални „усташи“ или сите Албанци како демонизирани „терористи“, односно дехуманизирани „Шиптари“. Зашто добрите луѓе прават лоши нешта затоа што се луѓе.