Утеха за Адамовото дрво

Кога баба ми била мала, нејзината баба ѝ рекла дека во светот имало дрво и тоа не било дрвото од кое сме потекнале, туку тоа што нè натерало да се промениме. Под „ние“ таа мислела на себе и на баба ми. Ева била направена од реброто на Адам, обајцата биле под тоа дрво и живееле во грев. И не бил Бог тој што ги избркал Адам и Ева од рајот, туку Ева – откако го урнисала Адам – си отишла од рајот, носејќи го тоа дрво на грб. И Адам бил тој што се претворил во тоа дрво. И јас ќе треба да го носам тоа дрво, како и мајка ми.

Тоа дрво е различно за секого. За некого цути, за друг венее и од ветрот и дождот посивува и се расцепува, како откорнато дрво, а за некого, пак, гранките растат наведнувајќи се кон земјата, се спуштаат надолу по грбот, главата и очите на тој што го носи, а тој не го гледа патот по кој го носи. За некого тоа е бор со бодликави игли што му растат по грбот, за друг тоа е лоза и со текот на времето го опколува носачот, врзувајќи го толку силно, што тој веќе не може да се движи и расте на местото каде што е, како да е посаден.

Денеска ми рече да ѝ купам ноќница. За нејзината возраст. Од памук. Но, не како за стара дама. Туку таква каква што треба.

Неколкупати во речникот го барав значењето на „метастазирано“, но не можев да го запаметам. Горе-долу сфаќав што значи, но ако ме праша некој, не можев да го дефинирам. Тоа е како кога... Тоа е како кога... Го замислував како мали ѕвездички во телото, некакво задебелување на ткивата, селагина што се разгранува како зраци и ги меша жолтеникавата и црвената. Такво нешто. Можеби можеш да ги почувствуваш ѕвездичките. Можеби не можеш. И навистина не можев да ја прашам дали некој може да ги почувствува или не може. А и таа не можеше да знае со сигурност. Тоа беше во некого, а не на површината каде што можеш да провериш. Новата ноќница лежеше покрај него, а таа не можеше да ги почувствува. Мислам на тоа како се задебелуваат. Ѕвездичките.

Секој петок морав да се сретнам со неа. Секој петок тој возеше до лабораторијата. Таму му извршиле ужасен зафат. За време на операцијата му ставиле мали растворливи таблети што му ги убиле ѕвездичките во белите дробови. Потоа анестезијата попуштила и тој бил во делириум. Мислел дека некој му ги украл чорапите. Не сфаќал каде е. Затоа таа секогаш истрчуваше од куќата, за да не се сретне со него. Нејзините очи ги беа исплакале сите солзи, подочниците ѝ беа подуени.

Додека пиевме капучино, амбулантното возило го однесе дома, чорапите беа ставени во надворешниот џеб од неговата торба за да не се изгубат. Додека јадевме вкусни колачи, размислував за тоа како изгледал: завиткан во газа како мумија, целиот граден кош обвиткан. Сигурно му течела крв. И слатко-киселата миризба на болницата. Плунка му течела од устата. Помислете на вкусниот колач пред вас. Не е од газа.

Таа веќе не можеше да издржи. Ѝ реков дека мора да издржи. Реков дека Бог е со нив, дека Бог ќе биде милостив кон нив, мора да веруваат. И сакав да ја земам во мојот скут и да ја помилувам, како да можев да ги избришам сите болки со дланките на моите раце. Да направам да биде како никогаш да не се случило тоа.

Кога отидов кај сестра ми, нејзините две деца ми рекоа „здраво“ и ме влечеа да си играм со нив. Најстарото момче веќе пораснало, седум години, никого не слуша, ми ги покажаа сликите што ги нацртале и ги обликувале во своето училиште за џуџиња. Најмладото момче беше вистинско златце, седеше во мојот скут и јадеше мандарина, парче по парче, мирно и тивко. Под срцето таа чуваше трето детенце. А јас вознемирено сакав да ја одделам од нив, да отидеме некаде надвор и да ја прашам дали знае што се случува. Знаеш ли дека Адам има рак? Знаеш ли дека Мама не е добро? Но, не зборувај за тоа со неа! Не кажувај ѝ дека знаеш! Сега ѝ треба само поддршка. Ама не можев. Немав можност. А Мама и така ми забрани да кажам некому. Плус, не можев да замислам како детенцето во нејзиниот стомак би се чувствувало ако застанам пред нив и ако кажам нешто толку страшно, ако го насочам зборот „рак“ кон нив. Почувствував дека можам да направам поголема штета, отколку добро. Сакав да биде подобро. А се случи тоа што секогаш се случува.

Зошто пиеш? Не ти е дозволено! Така рече таа кога тој се врати дома по неделниот зафат. Не ти е дозволено, рече таа, извикувајќи френетично, бидејќи што друго, што друго! Каква поента има лекот, ако се пие со алкохол? Тоа нема да успее! Не ми е гајле што нема да успее! Но, ќе умреш! Мора да живееш! Направи го тоа за мене, мисли на мене, јас ќе бидам сама, а ми требаш толку многу! Запомни, запомни сè што имавме. Запомни како се запознавме! Запомни!

Се сеќавам само на мал дел од тоа што го знаев. Деведесеттите години. Живееме во дрвена куќа до композиторот кој е толку висок што мора да се наведне до половина за да помине низ вратата. Секогаш гледам од прозорците, под нив еднаш минуваа тенкови. Слобода и смрт, два концепта што на таа возраст не можев да ги разберам. И една ноќ се враќаат дома и сестра ми и јас добиваме по еден ананас! Ах-на-нас. Ах! Ги оставивме ананасите да созреат неколку денови во фрижидер, а потоа ги пресековме на половина и ги јадевме сè уште незрели и кисели додека нашите заби не се излупија, а јазиците не ни огрубеа како да се болни. Друга ноќ се вратија дома и ни дадоа кутија со колачи од белки и бел слез со чоколадна глазура. Овој пат успеавме да го зачуваме нашето богатство во фрижидер речиси една недела, секој ден јадевме само по едно колаче.

Мажу, се сеќаваш ли како се здруживме? Тоа беше на Божик, кога Христос веќе беше роден, а ние знаевме дека „да“ е вистинскиот одговор на сè што ни нудеше животот. „Да“, рече, „и кога сме болни и кога сме здрави“, се согласи, „додека смртта нè не раздели“. Но, нема смртта да нè раздели... Твоето откажување ќе нè раздели, ама не може да се предадеш. А тој одговори – но, кога пијам, не ја чувствувам болката. А тоа е болка за која не можеш ни да сонуваш. МНОГУ СИЛНА болка! Не ме боли дел од телото, сè ме боли. Сè ме боли, секаде. Како да има електрична енергија што тече низ мене, од која гори гасот што ме задушува. Тоа е толку неверојатно тешко.

Таа мислеше на љубовта, на тоа дека беа заедно за време на многу среќни години. Тој се прашуваше зошто толку многу мора да страда, но факелот сè уште сјаеше во неговите раце, неговата светлина сјаеше кон мајка ми, кон таа што толку многу не сакаше да го пушти. Тој беше нејзиниот Адам и нејзиниот носител на светлината, нејзиниот Прометеј.

Тој се сеќава како седи зад воланот на автомобилот и му се предава на патот, од неговата омилена касета се шири силна музика преку стереото на возилото, тој минува една граница, па друга, па трета. Се слушаат по телефон секој втор ден. Таа останува дома со своите ќерки, тој се упатува на работа. По еден месец се враќа ноќе. Таа скока од креветот и го прегрнува. Независно од тоа каков му е карактерот, Адам сака да биде гушнат длабоко во ноќта по долго отсуство. Таа прави кафе, но ниту еден од нив не го пие, бидејќи таа е понесена од неговото раскажување на сè што му се случило.

Се будам и гледам светлина во кујната, слушам дека некој зборува таму. Станувам од креветот. Тоа е крајот на деведесеттите години. Тој ми ги носи ролерките и горе набраните, долу стеснетите фармерки од странство. Ги носам неколкупати од почит, во неколку пригоди кога нема да ми го уништат стилот. Неколку денови подоцна, Мама и јас ги пробуваме моите ролерки во дворот, таа ме води за рака, поттрчнувам по неа.

Се случува емоционален пресврт.
Тие секогаш се караат за истото. Се согласиле да отидат некаде, но тој отишол до продавница и исчезнал, а потоа се вратил пијан. Или едноставно за пиењето во кој и да е момент. На крајот не одат никаде. Два дена не зборуваат, потоа таа ги зема своите ќерки и тргнува кон некоја тажна форма на забава, цело време размислувајќи за тоа како тие двајца би можеле да бидат на друго место и да се грижат за заедничката среќа.

Тој не се сеќава на малата продавница зад аголот, каде што Нина и Дарија продаваа вотка во чаши. Тогаш сите мажи од соседството се собираа со своите кучиња и дрдореа. Додека нивните сопруги не испратат некое дете по нив или не отидат самите да ги соберат своите пијани сопрузи. Мајка ми никогаш не отиде да го собере. Тој секогаш се враќаше сам, секогаш подготвен со цвеќе, со нешто вкусно или со кадифено животно.

Пиење! Сето тоа е поради пиењето! Да не пиеше... којзнае како би можело да биде. Волшебни денови и прекрасни ноќи со пријателите во гаражата, со пијалаци, закуски, постери на голи женски, портрет на непозната жена, разговор за автомобилите и за автомобилските трки во Бикерниеки.
Магични денови и неверојатни ноќи во Јуркалне, спиење во шатори со оган во круг од камења, риба на скара, сос направен од свежо собрани печурки, море и сонце, песок и ние двајцата, Адам, изгорен од сонцето, се прегрнуваме на душекот ноќе. Зборуваме за заедничките патувања по италијанските острови, за тестенините и паелјата, за морската храна и каламарите што како ѕвезди висеа на жица со своите безбројни пипала, кои се ширеа и изгледаа како да метастазираат преку алвеолите на белите дробови.

Тие не зборуваат за нивното последно патување за Божиќ. Ќе му биде тешко да зборува, но мора да зборуваат, мора да зборуваат, има толку многу работи што треба да си ги кажат, зборовите му крстосуваат по мозокот, течат преку мозочните канали со брзина на светлината, а при брзина на светлината времето се намалува, смртта се приближува. Хаотичен разговор за сè му паѓа на памет, сè што неговото сеќавање го зема од архивите, зборовите се плетат во убаво формирани мрежи. Тие не се ослободуваат, мреживе ги врзуваат, секој на свој начин. Животот и смртта плетат заедно. Таа ќе биде врзана за Адам, таа ќе биде со Адам, тој ќе расте во неа дури и кога ќе биде мртов, толку многу години поминале заедно, толку љубов, толку тага, и оттогаш таа ќе го носи мртов насекаде со себе. Тој е врзан со јажето на смртта, смртта веќе го носи, полека, но сигурно.
За Божиќ одат на пат. Таа се плаши, се колеба, ме прашува што да прави, ѝ одговорам дека треба да оди со него, тоа би можело да биде последен пат, тие треба да го искористат своето време заедно. И отидоа. Сè е добро, тие застануваат по патот да шетаат низ местата што мора да се видат, ноќе пијат вино и разговараат, нејзината кредитна картичка е поништена по божиќната вечера, сè тргнува наопаку, овој Божиќ сè попушта без поддршка, лежат врз белите хотелски чаршафи, груби од многу користење, гледаат телевизија, лежат прегрнати, тој заспива и почнува да ’рчи. Таа лежи до него, се крева и се спушта во ритам со неговото живо тело, топлината се префрла од едното тело кон другото, тоа е толку добро. Христос е роден.

Во утринските часови тој оди да се тушира, таа слуша бучава, малку време ѝ е непријатно, па ја отвора вратата, која, фала богу, не е заклучена, и го наоѓа легнат на подот. Таа издишува во него, го удира, вика, фрла вода врз него, плаче и не може да го крене тешкото тело, моли, лелека, му удира шлаканица, дише, викајќи бара лекар, никој не ја слуша од хотелската соба и никој не го разбира нејзиниот јазик, лекарот не доаѓа.
Тој се свестува.

Се случува емоционален пресврт.
Тоа воопшто не е пресврт. Тоа е олеснување, среќа. И ужасен страв што стана реалност. Тој цел ден лежи на креветот, бидејќи нема сила. Таа не знае што да прави, дали треба да се вратат дома или да останат, кога се дома барем лекарот е близу. Се грижи за него, го храни, го лекува со лековите што ги носат со себе. Тие остануваат уште неколку денови во хотелската соба, а потоа се враќаат и никому не му кажуваат ништо, како да не се случило. Во тоа време тие не знаат дека му остануваат само еден месец и нешто.

Сега е сосема јасно што се случува, само будала не би видел. Нема враќање, нема пат напред, еден трошен мост што треба да се помине секое утро сè уште ги чека обајцата, по него оди Прометеј со грстот светлина што му ја гори дланката. Адам е жив и тој е нејзината светлина. Се чини дека ако тој не е таму, ќе настапи темнина.

Следната година во исто време, пред Христовото раѓање. Тој е мртов, но таа пред нозете има две мртви тела. Едното тело е неподвижно, тешко, завиткано во долга, долга покривка, направена од мрежата што ја исплел од зборовите, таа ја крева покривката, која е премногу тешка и паѓа на земја, како по сопствена волја, таа се бори, слуз и солзи летаат, рие по парчето земја каде што се само тројцата, нозете ѝ се заглавени во плодната кал, грутки земја ѝ се лепат за рацете, сè што недостига е крв. Другото тело е премногу лесно, воздушесто, не можеш да го држиш в рака, а кога ќе ја затвориш, сè што останува во неа е прав од некаква материја што ти ја гори дланката, тој се свртува кон светлината, која му е во раката, тие ќе си помагаат. И така, таа мисли како да се справи со двете тела, конечно решава да го стави тешкиот труп на својот грб, свиткана стара дама со сопругот на грб, а другото тело на главата, косата изгорена и дланките спржени од светлината, тие патуваат по светот во времето што сѐ уште им е дозволено, нејзиниот сопруг на грбот се претвора во прав, на грбот ѝ расте дрво. Димдару, дамдару, златен даб.

Еве го дваесет и првиот век зад аголот. Јануари поминува. Најкраткиот и најдолг месец во нејзиниот живот. Во јануари нејзините ќерки живеат како и секогаш, занимавајќи се со сопствените егзистенцијални животни проблеми. Но, таа живее во амбулантата. Откако заврши војната, амбулантата е напуштена и празна, нејзините простории се мрачни и студени, секој ден сè повеќе и повеќе се урнисува, но таа тврдоглаво ги мие и ги суши чаршафите и го средува креветот да биде чист и бел, тука има само еден кревет и на него лежи тој. Умот му е во ред, тој зборува, но слаб е, многу спие, кога се буди ја развеселува со своите приказни, со зборовите, секој збор му е како љубовна бомба и кога експлодира, таа се засолнува кај неговите гради и слуша како чукањето на срцето ритмички ги крева.
Овој јануари е најлошиот јануари. Ова е најневистинскиот јануари што таа го доживеала во својот живот. И почетокот на февруари. Тогаш завршува сè. Времето е потрошено, расфрлено, распрскано, воопшто не е трајно, исто е нематеријално како темјанот за помазание на покојникот. Да знаеше, тогаш сигурно... сигурно би направила поинаку. Ќе зборуваше повеќе, ќе беше дома повеќе, немаше да оди на работа, немаше да оди никаде, за да не го остави сам.

Чувствата ѝ се менуваат, се формираат и се деформираат. Таа плаче од сожалување, јачи од болка, лежи на земја, не можејќи да разбере, гневно со тупаници ги мава подот и обесениот килим и извикува: како можеше?! Зошто мораше да умреш? Таа повикува брза помош, иако е свесна дека тој веќе не може да се спаси, а сепак, патетично, се надева дека има можност тој да оживее во амбулантното возило, а таа мора да проба сè, не е можно толку лесно еден човек да престане да постои. Тој не се враќа во живот. Таа не доаѓа некое време, но кога ѝ се враќаат снагата и волјата, бара жица, камен, лакови, завои, газа и го врзува за карпа. Но, неговите останки се однесени во мртовечницата. Неколку часови нешто прави или не прави ништо, плаче или молчи, не се сеќава, никому не му има кажано ништо за тие часови, тоа е како да не се случиле воопшто или можеби тоа е толку многу интимно во коренот на нејзиниот ’рбет, толку длабоко колку што се корените во земјата што никој не ги видел, само тоа што израснало над земјата – оваа голема загуба, отсечено парче, како да е еден од нејзините прсти.

Потоа таа го зема телефонот и ги повикува тие што ѝ се најблиски за да им ја каже веста за погребот. Таа нè повикува, по телефон не ни кажува што се случило, но тоа во нејзиниот глас не е ниту скриено, ниту воздржано. Сè е разбрано. И нема зборови да биде кажано. Нема такви зборови. Сè што можете да смислите да го кажете е несоодветно, сè е бесмислица и ништожна утеха. И да не зборувате е бесмислено. Празнотијата јаде сè и вака и така – блиските луѓе, сегашноста, иднината, дури и зборовите. И никој не знае што сака човекот оставен зад сите други. Таа посакува да не отидеше на пазар, така ќе беше дома дваесет минути порано и можеби сè можеше да се избегне со тоа што ќе дојдеше навреме: да реагира, да го реанимира. Себеси се обвинува. Иако не е нејзина вина, ќе поминат месеци пред да ја тргне вината од своите рамена.

Па, дури и ако не сакаш да кажеш ништо, нема време за молчење – мора да ги почнеш плановите за погребот, да ги информираш роднините, пријателите и познајниците, да ги слушаш кога ти искажуваат сочувство – толку се лутиш! – сите имаат нешто да кажат, но сè што велат е исто, банално – стандардни фрази за сочувство што не можеле да го почувствуваат, тие само зборуваат од навика, невредно утешително зборување, но срцето не сака да биде утешено, отворено е и крвави – само тој ја држи својата етерична дланка под нејзиното срце и ја собира нејзината етерична крв од срцето, во другата дланка држи светлина – има прашања за тоа, како се случило и зошто, а ти немаш сила ниту да ги слушаш, ниту да им одговориш, за нив тоа е само информација, но нејзините раце, токму тие раце во кои умираше Адам или, барем, ја губеше свеста, рацете што му даваа топлина на неговото тело, прстите што уште ѝ гореа од масирањето на неговото срце, штипејќи му ги мускулите и чистејќи му го телото, не дозволувајќи ѝ на сцената да ѝ исчезне пред очите – таа го држи Адам во рацете и сфаќа дека тој веќе не е жив. И тоа е последниот пат кога го држеше в раце, потоа ќе може да го допре само кога ќе го испрати. А кога беше последниот пат кога го држеше в раце на друг начин? Кога сè уште беше жив. Многу одамна, не беше тоа вчера. Требаше да го заклучи во својата прегратка и никогаш да не го пушти, секогаш има премалку од другиот, особено ако веќе нема можност да добиеш нешто од него.

Ќерката малку ја гледа мајка си како седи, не прави ништо и не кажува ништо, откако ги повика сите што требаше да ги информира. Дојде вечерта. Доаѓа ноќта. Значи, уште има нешто што доаѓа. Првата осамена ноќ. Оттогаш, ова не е само осаменост, кога знаеш дека некој наскоро ќе се врати, кога тој само е задржан или отишол предалеку, ниту, пак, тоа е осаменоста кога ќе останете разделени и ќе почнеш да сфаќаш дека другиот никогаш нема да се врати кај тебе. Ова е неразбирлива, неправедна осаменост. И кој може да заспие ноќва при овој вид осаменост? Никој, па затоа таа ја моли својата ќерка да остане со неа, да легне до неа. Таа се согласува, тоа е најмалку што може да стори за мајка си во моментов и си мисли – некое време мора да бидам Прометеј. Но, можам само да ти донесам измамничка светлина. Одраз од светлината. Далечни зраци од мртва ѕвезда. Лежам на неговото место не како да сум јас, туку како да сум саркофаг. Секоја ноќ твоето божество на сонот ја става посмртната маска врз мене. И не можам да дишам. Ние, луѓето, не сме создадени да ги пополнуваме местата еден на друг. Кога еден од нас ќе замине, таа празнина останува празна и само со текот на времето, со секоја минута, станува помала, додека празнината не исцели. На патеката на која одиш илјада дена до таму и назад, на патеката по која само ти патуваш, ќе порасне трева и веќе нема причина некој да оди по неа ноќе, во тажните и очајничките моменти, да бара отпечатоци од стапалата, бидејќи патот завршува, не води никаде, никој нема никаде да се приближи по него, никој нема да ја носи светлината, светлината е затворена во факел и гори за тебе на недостижно растојание.

Таа не заспива долго време, но ниту една од нас веќе не се преправа дека е будна.

Така. Тука. Сега. Јас останав. Тебе те нема. Зошто токму сега? Зошто денеска? Не верувам дека веќе не си овде. Чувствувам дека наскоро ќе се вратиш дома, ќе ја ставиш јакната на закачалката, ќе ги собуеш чевлите, ќе испиеш половина литар млеко во кујната и ќе легнеш до мене, гласно ’рчејќи ноќе и ќе бидеш жив.

Таа го чувствува Адам до себе, се свртува на другата страна за да го прегрне, но таму гледа сосема поинаква личност – нејзината ќерка во безгрижен сон.

Таа не ја одбива мајка си. Следната ноќ таа е повторно таму и лежи до неа. И така, две недели тие не заспиваат веднаш, секоја за себе размислува за постоењето, минатото и сегашноста. Постоењето. Што е постоењето? Сè е непостоење. И како да постои постоењето? Две недели се преправав дека спијам пред мајка ми и се преправав дека сум Адам, Прометеј, сè што беше потребно за да има утеха.

Слики: Dario Maglionico

 Превод: Василка Пемова

Извор: „Утеха за Адамовото дрво“, издание Готен 2017.