Среќа од пластика

(Зошто сите пишуваме кратка проза)

Во познатата документарна ТВ серија „Табу“ (Taboo) која се прикажува од 2002 на каналот National geographic и има фокус на најразновидни презрени и неприфатени отстапки во поведенијата, дејностите, работните места, заложбите, секојдневијата и улогите на луѓето во општеството воопшто, опфатени се недоброј потресни животни приказни на обични луѓе, растргнати од своите болки или голтнати од своите бездни. Втората епизода од седмата сезона, премиерно емитувана 2011 година е посветена на млада жена која никако не може да се помири со фактот дека не може да забремени, а не може ниту да го замисли својот живот без дете, пa нарачува специјална кукла и откако таа пристигнува во нивниот дом, жената и нејзиниот партнер се пресреќни.

Нивната среќа од пластика станува точно тоа по што копнееле – парчето што недостасувало во нивното зацртано Цело. Си ја гледаат куклата, ја оставаат на чување кај бабите и дедовците кога излегуваат. Нивниот живот продолжува да тече на начин каков што самите сакаат, не чекајќи реалноста да го „реши“ (или не!) тоа.

Во расказот „Ќерка“ од збирката „И сѐ стана месечина“ на Георги Господинов, објавена на македонски јазик во Или-или 2017 година во превод на Душко Крстевски, еден снеможен господин влегува во купе со кукла в раце облечена како дете. Тој и се однесува со неа како да му е дете, а во возот, всушност, очекува да најде човек кому ќе му го остави на чување своето чувствително „дете“ додека тој е на операција. Раскажувачот е единствениот којшто го прифаќа неговиот „поглед на светот“ како нормален, како реален, како разбирливо можен и кутриот човек нему му ја остава својата ќерка. Раскажувачот ја презема туѓата среќа како своја, туѓата пластика како свое месо, го чува девојчето за време на операцијата на таткото, но и подоцна, бидејќи таткото починува. Раскажувајќи ни ја приказната, две години по случката во возот, раскажувачот вели дека додека тој пишува, девојчето, веќе пораснато, си игра во собата. Со ваков крај, раскажувачот не само што ја разбира туѓата среќа од пластика, туку ја прифаќа и како своја. (Дали среќата од пластика е високо инфективна?) Емпатијата оди чекор понатаму (кон идентификација?) каде што чувството за другиот станало чувство и за самиот себе; брзата среќа брзо станала и наша брза среќа...

Во кусиот расказ „Њена беба“ („Нејзиното бебе“) од збирката кратки раскази на српската поетеса Радмила Лазиќ – „Угризи живот“ (Лагуна, Белград 2017)1., јас-раскажувачката седнува на клупа до жена со бебе. Жената е превозрасна за мајка, за да има свое бебе, но по расчистувањето дека, сепак не ѝ е внуче, туку дете, јас-раскажувачката забележува дека среќата на жената е од пластика, бебето е кукла. Како и во расказот на Господинов, се прави дека тоа е сосем нормално, дури и ја зема куклата-бебе в раце, додека мајката го јаде сладоледот што го побарала куклата, а сепак не сакала да го изеде. Па, за да не се стопи... Емпатијата и овојпат оди чекор понатаму, но кај Радмила Лазиќ чувството за другиот не станува трајно чувство и за самиот себе (како кај Господинов), туку е транзиторно. Јас-раскажувачката само го чува бебето додека неговата мајка го изеде сладоледот, не го носи дома за да продолжи да... му купува сладолед кога ќе побара. Во тоа е клучната разлика помеѓу расказите на Господинов и на Лазиќ на ниво на творечки коментар, на ниво на целта до која се носи приказната. Другата разлика е единствено во формата што во овој контекст е помалку важно. Расказот на Господинов е класичен новински расказ; на Радмила Лазиќ е куса проза.

Трите случаја, документаристичкиот ТВ-случај (значи, од реалноста) и двата книжевни (значи, од фикцијата), сметам дека се сосем јасни за она што сакам да го извлечам како синхроницитет на две различни нивоа. Речиси никогаш, речиси ни најмалку не ме интересирале расправите за оригиналност, за плагијат, за епигонство, за тоа кој прв напишал нешто, кој пред кого, кој од кого видел или презел; кој од кого се инспирирал, дури ни кој кого инспирирал. Дури ни интертекстуалноста не ме засега во ваков контекст, затоа што овде станува збор за истовременост или за недоволна временска дистанца за меѓусебна рецепција.

Интертекстуалноста бара временска сукцесија што овде ја нема. Станува збор речиси за симултаност, затоа и е синхроницитет, а не што и да е друго. Во 21 век треба и нас и книжевноста да нѐ интересираат сосем други работи.

Со децении се обидувам да ја следам таа трага на „мора“ во креацијата, „мора“-трагата надвор од мене и „мора“-трагата длабоко во мене. Што е тоа што „мора“ да го следам; што е тоа што „мора“ да го следиме. Што „мора“ да се следи. Луѓето како маса и човекот како поединец. Кога светот околу нас вртејќи се и дробејќи нѐ ќе подзапре од некој преголем залак, или само за да здивне, тоа го препознаваме, го чувствуваме сите. Тој заеднички миг, таа заедничка помисла или само лет на нешто блиско за сите и близу до сите е уловен знак во невидливата мрежа на потрагата по смислата. Уловен знак вбризган во капсулата на конкретно време и конкретен простор, или на сосем друго ниво, на неконкретен простор и неконкретно време. Знакот и неговата капсула се она од што се создадени синхроницитетите. Тематските, жанровските, секаквите. Најверојатно во позадината на секоја стилска формација, на секој правец, одделна школа, групно стојалиште, (не)формална творечка група,.. лежи некаков синхроницитет кој довел до заедничкото „мора“, до императивот на обединетите простор, време, интерес, чувства и којзнае што уште. Среќата од пластика е исто така синхроницитет кој нѐ повлекол сите или се вовлекол во творештвата на различни автори, во секојдневијата на различни луѓе.

Синхроницитетот не ги заобиколува обичните луѓе, барајќи ги уметниците. Апсолутно не. Разликата е единствено и само во тоа што обичните луѓе не ја одвиткуваат подадената траба на синхроницитетот, туку зачудени ја преземаат во своите раце, немајќи никаква идеја дека ако ја одвиткаат, ќе добијат материјал (текстил, штоф, платно, шајак, свила...) со кој можат да ја сошијат смисла за себе, но и за светот. Трабата подударности, необјаснети повторувања и творечки вртлози, преплетени исти идеи, исти (по)мисли во не-исти сфери се само различни пакувања на синхроницитетот.

Ерата на пластиката е ера на брзина. Задоволување на потребите на брз, евтин начин. Карикирано кажано, грубо и површно, појавувањето на пластиката во почетокот на 20 век, вистинската синтетичка пластика што ја измислил Лео Бакеланд (Leo Baekeland) во Њујорк 1907 година (и која во негова чест, епонимиски, се вика бакелит), го поедноставило секојдневието на луѓето, но отворило и недоброј полиња за истиснување на комплицираното и ризичното. Впрочем, и етимологијата на самиот збор пластика оди во насока на брза промена, имплицитно го содржи времето. Зборот потекнува од грчкото πλαστικός (plastikos) што значи „имање способност за промена на формата“. Придавката изведена од пластика (пластично) значи и нешто сосем друго во книжевноста, но во овој контекст тоа не е предмет на интерес. Овде и сега нѐ интересира моментот кога сребрената скапоцена лажица, на пример, која мора редовно да се чисти, трие и полира, набрзина се заменува со пластична, макар и за еднократна употреба, со која супата, лекот, отровот... сепак можат веднаш да се исркаат. На крајот од краиштата, пластичната лажица е подостапна секому, и на оној што има сребрен есцајг, и на оној што никогаш нема да го има или не му се ни допаѓа.

Во тој контекст, од сферата на материјалното, пластиката полека навлегува во сферата на метафоричното и гломазната и тешко досеглива среќа почнува да се нуди во брза пластична варијанта. (Дете? Не може да се има? Се купува кукла!) Емоциите на луѓето треба да бидат дојдени до одредена точка, за да можат да посегнат по среќата од пластика. Нашето време совршено нѐ турка токму во таа точка.

Синхроницитот кој доведува до сродни теми и интереси, доведува и до промена или до повторување на формите. Имено, одеднаш сите поети, прозаисти, романсиери... пишуваме кратка проза. Таа стана синхроницитетен пишувачки жанр на нашето време насекаде. Кратката проза е брзопотезна нарација, жанр од пластика, миговна книжевна среќа. Сепак, таа не нѐ одделува од нашата примарна пишувачка практика (поезија, проза), туку само ни се претвора во огледалче во задното џепче на секојдневието за брза проверка на состојбата на нашиот творечки лик. Не велам дека кратката проза не може да биде примарен жанр. Напротив! Сметам дека е уште поопасна од тоа да биде примарен жанр. Може да голтне песни и песни, романи и романи и пак да е ненаситна, да не може да се допише, да не може да се доизнапише.

Радмила Лазиќ е одлична поетеса, „Угризи живот“ е нејзина прва книга кратка проза. Георги Господинов е одличен поет, раскажувач, романсиер, но, и неговата последна книга „Всичките наши тела“ (Жанет 45, Софија 2018) која сѐ уште не е објавена на македонски јазик е кратка проза. Не станува збор за никаква помодност, туку за императив на обединетите простор, време, интерес, чувства и којзнае што уште. Најподатливата форма и за пишување и за читање. Вистински книжевен сладолед што го побарал кој било, а потоа не сакал да го изеде, па мора да го изеде кој било автор... За да не се стопи.

1) Збирката кратки раскази „Угризи живот“ не е преведена на македонски јазик целосно, туку само како тематски избор објавен во книжето „Идентитети“ во едицијата „Друга приказна“ на Темплум. Изборот и преводот на македонски јазик се на Никола Гелевски. Расказот „Њена беба“ не е застапен во „Идентитети“.

Слики: Jocelyn Tsaih