Идејата за Европа (1)

Голема чест е повторно да се вратам во Институтот Nexus; ова не е моја прва посета. Тој завод стана еден од центрите на европскиот и трансатлантскиот дијалог и размена, на расправата за прашања кои далеку го надминуваат политичкото. Таа ги опфаќа филозофските, естетските, музичките, уметничките прашања. Овој институт денес зазема единствено место на картата на европската свест и од Тилбург направи она што актуелната и моќна француска изрека го нарекува lieu de la memoire, но многу повеќе и место на иднината, lieu de l'avenir. Навистина ми е чест да го одржам десеттото Нексусово предавање.

***

Громобраните мора да бидат заземјени. Дури и најапстрактните, најшпекулативни идеи мора да бидат усидрени во реалноста, во самата суштина на нештата. Па, што ќе правиме со „идејата за Европа“?

Европа се состои од кафеани, од кафеа. Тие се протегаат од омилената кафеана на Песоа во Лисабон, па до кафеата во Одеса, во кои се задржувале гангстерите на Исак Бабељ. Се протегаат од кафеаните во Копенхаген, покрај кои во своите прошетки поминувал Киркегор, па сè до тезгите со кафе во Палермо. Нема стари или значајни кафеа во Москва, која веќе е предградие на Азија. Во Англија има едвај неколку, по краткотрајната мода во 18 век. Ниедно во Северна Америка, надвор од галската истурена стража во Њу Орлеанс. Означете ја картата со кафеани и ќе добиете едно од значајните обележја на „идејата за Европа“.

Кафеаната е место за состанување и заговор, за интелектуална дискусија и озборување, за flaneur-от и поетот, или за метафизичарот наведнат над својот бележник. Отворена е за сите, а повторно е затворен клуб, масонерија на политичкото или уметничко-книжевно препознавање и програмска присутност. Шолјата кафе, чашата вино или чајот со рум обезбедуваат терен каде може да се работи, сонува, да се игра шах или едноставно да се биде на топло. Кафеаната е клуб на духот и poste restaurante за бездомници. Во Милано на Стендал, во Венеција на Казанова, во Париз на Бодлер кафеаната била дом на политичката опозиција, на тајниот либерализам. Трите главни кафеани во царска и меѓувоена Виена пружале агора, место за елоквенција и ривалитет за конкурентските школи за естетика и политичка економија, психоанализа и филозофија. Оние што сакале да ги запознаат Фројд или Карл Краус, Музил или Карнап, точно знаеле во кое кафè треба да навратат, на кој Stammtich треба да седнат. Дантон и Робеспјер последен пат се состанале кај Procope. Кога во Европа се изгаснале светлата, во август 1914 година, Жорес го убиле во кафеана. Во некое кафè во Цирих Ленин го пишувал својот трактат за емпириокритицизмот и играл шах со Троцки.

Внимавајте на онтолошките разлики. Некој англиски паб или ирски бар имаат сопствена аура и митологија. Што би била ирската книжевност без баровите во Даблин? Ако не постоела Museum Tavern, каде Д-р Вотсон ќе наидел на Шерлок Холмс? Но – тоа не се кафеани. Немаат маси за шах, ни бесплатни весници кои на дрвени рамки им висат на располагање на гостите. Во Британија кафето дури неодамна стана јавен обичај и и натаму го задржува својот италијански нимбус. Американскиот бар ја игра својата животна улога во американската книжевност и еротиката, во исконската харизма на Скот Фицџералд и Хемфри Богарт. Историјата на џезот е неодвоива од него. Но, американскиот бар е светилиште со пригушено светло, често и со темнина. Трепери од музиката, често заглушувачка. Неговата социологија, неговото психолошко ткаење е натопено со сексуалност, присутност на некоја очекувана, сонувана или реална жена. На масата во некој американски бар никој не пишува феноменолошки тетратки (види Сартр). Ако сакате да останете добредојдени мора постојано да нарачувате нова пијачка. Исто така, тука се и вун-исфрлачите, батките кои ги отстрануваат непожелните. Секоја од овие карактеристики одредува еден etos коренито различен од оној во виенската кафеана Central, во парискиот Deux Magots, или во венецискиот Florian. „Сè додека нè има нас просјаците, ќе има митологија“, рекол Валтер Бенјамин, страствениот познавач и посетител на кафеани. Сè додека постојат кафеани, „идејата за Европа“ ќе има некаква содржина.

Во Европа отсекогаш, а и денес, се пешачи, се чекори. Тоа е капитално. Картографијата на Европа се создава од способностите, од хоризонтите што ги откриваат човечките нозе. Европските мажи и жени чекорат по својата мапа од населба до населба, од село до село, од град до град. Најчесто тоа се оддалечености од човечки размери, оние што патникот може да ги совлада со нозе: патникот во Компостела, како и promeneur, без разлика дали е solitaire или во друштво. Постојат предели на пусто, непријатно земјиште; тоа се мочуриштата, планинските ланци. Но, нема Сахара, никакви Badlands или непроодни тундри. На планинските превои постојат засолништа, исто како што парковите имаат свои клупи. И низ најтемните шуми нè водат Holzwege на Хајдегер. Во Европа не постои ни Долина на смртта ни Амазонија, никаков крај „каде ѓаволот рекол добра ноќ“, недостапен за патникот.

Тој факт го одредува плодниот однос помеѓу европскиот хуманитет и неговиот пејзаж. Метафорички, но и конкретно, тој пејзаж бил хуманизиран со нозе и раце. Ниеден друг дел од глобусот, брег, поле, шума и рид од Европа, од Ла Коруња до Санкт Петербург, од Стокхолм до Месина, не бил обликуван толку со геолошкото, колку со човечко-историското време. На работ на глечерот седи Манфред. Шатобријан рецитира на карпест рт. Нашите ниви, под снег или под жолтото пладневно сонце, се оние што ги искусиле Бројгел или Моне или Ван Гог. Во најтемните шуми живеат нимфи или самовили, книжевни чудовишта или сликовити пустиници. Патникот никогаш не е сосема надвор од опсегот на црковното ѕвоно во соседното село. Реките од памтивек ги имаат своите газови (fords), па и за волови (oxen), своите „Оксфорди“, исто така и мостовите на кои радосно се танцува, како во Авињон. Убавините на Европа се сосема неодвоиви од патината на хуманизираното време.

Освен тоа, разликата од Северна Америка, да не споменуваме и голем дел од Африка и Австралија – е радикална. Од еден до друг американски град не се оди пешки. Пустините во австралиската внатрешност или американскиот југозапад, „големите прашуми“ во пацифичките држави или Алјаска се практично непроодни. Величественоста на Големиот Кањон или мочуриштата во Флорида, клисурата Ајерс во австралиската пустина, поседуваат тектонска, геолошка динамика, која е речиси заканувачки рамнодушна кон човекот. Оттука често е чувството на туристите кои од Новиот свет патуваат во Европа или „таму долу“, дека европските предели се „маникирани“, дека тие хоризонти задушуваат. Оттука и чувството дека американските, јужноафриканските или австралиските „големи неба“ се непознати во Европа. На американското око дури и европските облаци му се чинат припитомени. Толку се преполни со древни божества во костимите на Тиеполо.

Интегралните составни делови на европската мисла и сензибилитетот се во самиот корен на зборот пешачки, pedestrian. Нивните каденци и секвенци се оние на шетачите. Во грчката филозофија и реторика, перипатетици се буквално оние кои на нозе патуваат од полис до полис, нивното учење е во движење. Во западната метрика и поетските конвенции, „стапката“, „ударот со нога“ и enjambement, строфите помеѓу стиховите нè потсетуваат на интимноста помеѓу човечкото тело кое чекори по земја и сите вештини на имагинацијата. Голем дел од најважните теории е роден во самиот чин на одење. Секојдневниот Fußgang на Емануел Кант преку Кенигзберг стана легенда. Медитациите и забелешките на Русо му припаѓаат на еден promeneur. Скитањата на Киркгегор во Копенхаген и неговите предградија станале дури и јавен спектакл и предмет на карикатури. Но тие лутања и нивните беспаќа, со ненадејни промени на насоката и чекорот, нашле свој одраз во синкопите на неговата проза. Во модерната книжевност, онаа на Шарл Пеги, можеби најмногу пулсираат со ритамот на тапаните. Речениците несопирливо/немилосрдно му чекорат напред, нивните дочекувања удираат кон својата цел со основен удар на тешките цокули и пешадиските чизми, карактеристични за визијата на Пеги. Оттука и неспоредливата „химна-марш“ на неговиот аџилак во Шартр и одата што го слави.

Денес, во времето на Америка, времето на автомобилите и млазните авиони, едвај и можеме да ги замислиме раздалеченостите што за своите интелектуални и поетски цели ги поминувале европските мајстори. Хелдерлин оди пешки од Вестфалија до Бордо и назад. Младиот Вордсворт оди пешки од Кале до Бернер Оберланд во Швајцарија и назад. Колриџ, крупен човек со разни телесни проблеми, рутински оди дваесет до триесет милји per diem, преку тешки планински терени, патем пишувајќи поезија со замрсени теолошки аргументи. Да помислиме само на улогата на патниците скитници во некои од најголемите песни од нашата музика: на фантазиите и песните на Шуберт, на Малер. И повторно на ум ни паѓа загадочното пророштво на Бенјамин: низ целата европска алегорија и легенда, просјакот што ни паѓа на врата може да биде испратен од божество или демон, но доаѓа пешки.

Европската историја е историја на долги маршови. Војниците на Александар марширале, како што се вели „чекореле“ од грчкото копно па сè до границите на Индија или Либиската пустина. Anabasis на Ксенофонт останува класично дело за очајот на војникот-пешак, исцрпеноста и способноста за брзо закрепнување, за некако да го преживее засилениот чекор. Милјите што ги изминале легиите на Наполеон, од Португалија до Москва, се речиси неверојатни, токму како и способноста на Стендал да го преживее повлекувањето од Русија, газејќи бесконечни раздалечености. За време на Втората светска војна Вермахтот имал пешадиски единици кои оделе пешки сè до најоддалечените западни краишта на францускиот Атлантик па до Кавказот. Жилиен Бенда своите мемоари ги насловил Un Regulier dans le siecle, обичниот војник-пешак кој гази по трагичната мапа на модерната европска историја, mappe mundi која исто така е од европско време.

Улиците и плоштадите по кои чекорат европските мажи, жени и деца, во стотици примери се именуваат според државници, научници или филозофи. Тоа е мојот трет параметар. Моето детство во Париз ме затекна како во безброј прилики одам преку Rue Лафонтен, плоштадот Виктор Иго, мостот Анри Четврти, преку улицата Теофил Готје. Улиците околу Сорбона се именувани по големите мајстори на средновековната схоластика. Потоа се слават Декарт и Огис Конт. Ако Расин има своја улица, свои улици имаат и Корнеј, Молиер, Боало. Истото важи и за светот на германскиот јазик, за неброените Goetheplatze и Schillerstrassen, за плоштадите именувани по Моцарт или Бетовен. Малиот европски ученик, градските луѓе и жени, буквално ја населуваат комората за бруење на историските, интелектуалните, уметничките и научните достигнувања. Мошне често уличните натписи носат не само некое блескаво или посебно име туку и важни податоци со скратен опис. Градовите како Париз, Милано, Фиренца, Франкфурт, Вајмар, Виена, Прага или Санкт Петербург се живи хроники. Да се читаат плочите со имињата на нивните улици значи да се пролистува присутното минато. Таквата pietas никако не престанала. Плоштадот Сен-Жермен станал Плоштад Сартр-Бовоар. Франкфурт штотуку го именуваше Adornoplatz. Во Лондон, пак, многуте тркалезни сини плочи ги означуваат не само куќите во кои наводно живееле средновековните, ренесансните или викторијанските писатели, уметниците и природонаучниците, туку и оние поврзани со поимот Блумсбери и со модерните.

Сега да ја забележиме речиси драматичната разлика. Во Соединетите држави таквите memoranda ги има малку. Улиците во бескрај се викаат „Борова“, „Јаворова“, „Дабова“ или „Врбова“. Булеварите се Sunset (заоѓање на сонцето или самрак), најблагородната улица во Бостон е позната како „Светилничка“. Па дури и тоа е некаква попустливост за хуманото. Американските авении, патиштата и улиците едноставно се обројчени или, во најдобар случај, како во Вашингтон, се знаат според својата насоченост, каде на бројката ѝ следува „север“ или „запад“. Автомобилите едноставно немаат време да размислат каде е улицата Нервал или кружниот тек Коперник.

Меѓутоа во таквата сувереност на паметењето, во таквото самоодредување на Европа како Lieu de la memoire, постои и мрачна страна. Спомен-плочите прицврстени за многу европски куќи не зборуваат само за уметничката, книжевната, филозофската или државничката врвност. Тие исто така ги комеморираат и вековите колежи и страдање, омраза и човечки жртви. Во еден француски град спомен-плочата на Ламартин, најидиличниот од поетите, стои завртена со грбот кон другата страна на улицата со натпис кој го одбележува мачењето и убивањето на борците од движењето на отпорот во 1944. Европа е место на кое градината на Гете се граничи со Бухенвалд, каде куќата на Корнеј се надвива над плоштадот на кој одвратно била усмртена Јованка Орлеанка. Насекаде постојат споменици на убиства, поединечни и колективни. Таа мраморна прозивка на мртвите како често со број да ги надминува оние живите. Најпроблематични, пак, се одлуките и методите донесени заради реконструкција на уништените градови и уметничкото наследство. Нема сомнеж дека обновата на старите четврти во Варшава, милиметар по милиметар, според топографските слики од 18 век, е вистинско чудо на вештините и свесното паметење. Како што со обновата на Дрезден во голем дел е вратен неговиот стар сјај истото е постигнато и со новиот печат на многуте блескави нешта од некогашен Ленинград. Но, додека човек се шета низ тие материјални прикази, го совладува чувството на нешто непријатно, длабока тага. Во сета правилност се чувствува нешто погрешно. Како и длабоката перспектива да е само фасада. Мошне е тешко да им се даде топлина на зборовите, аура што автентичното време, времето како жив процес, ѝ го дарува на играта на светлата врз камењата, во дворовите, на покривите од куќите. Во „вештото“ на секоја од тие реконструкции светлината добива вкус на неон.

Секако, проблемот е многу подлабок. Дури и детето во Европа се наведнува под товарот на минатото, како што често се наведнува заради товарот на својата претрупана училишна торба. Многу пати, поминувајќи ја улицата Декарт или преминувајќи го Понт Векио, или чекорејќи покрај куќата на Рембрант во Амстердам, речиси физички ме совладало прашањето: „Зошто?“ Што може кој било од нас да ѝ додаде на неизмерната европска историја?“ Кога Пол Целан зачекорува во Сена за да изврши самоубиство тој го избира токму она место кое го слави големата балада на Аполинер, точка сместена токму под прозорецот на собата во која Марина Цветаева ја поминала својата последна ноќ пред враќањето во очај и смрт во Советскиот сојуз. Писмениот Европеец е фатен во пајаковата мрежа на постојаниот in memoriam, истовремено светлосен и загушувачки.

Северна Америка го одбива токму таквото ткаење. Нејзината идеологија е онаа за излегувањето на сонцето и иднината. Кога Хенри Форд изјавува дека „историјата е обична измислица“, тој дава лозинка за креативна амнезија, за моќта на заборавот која ја потпишува прагматичната потрага по утопија. Тука најелегантната модерна зграда има фактор на застарување од четириесет години. Виетнамската војна врз сè ја фрли речиси сенката на Стариот свет; датумот 11.9. низ американската душа испрати трепет, memento mori. Но тоа најверојатно се посебни и минливи мотиви. Најмоќното запаметување во американскиот сензибилитет и идиом е она на ветувањето, на договорот со отворени хоризонти, кои ги натерале да се движат кон Запад и набрзо кон планетарните патувања како кон нова рајска градина, нов Еден. Оттаму и сè поголемата непријатност од споменичкото обележување на Светскиот трговски центар (ќе биде краткотрајно). Во меѓувреме еден намерно брутален, по мое мислење погрешно насочен мавзолеј, ќе го претвори во гробишта централниот простор на Берлин. Колку само мажите и жените од Новиот свет ѝ се поверни на Исусовата: „Мртвите нека си ги закопаат своите мртви“.

Двосмислената тежина на „минатото време“ во идејата и битието на Европа потекнува од исконската двојност. Што, пак, е мојот четврти аксиом. Станува збор за двојното наследство: Атина и Ерусалим. Тој однос, истовремено конфликтен и синкретички, ја преокупирал европската теолошка, филозофска и политичка дискусија од црковните отци до Лев Шестов, од Паскал до Лео Штраус. Тој topos и денес е богат и повеќе од потребен како што бил отсекогаш. Да се биде Европеец, тоа значи да се обидеш морално, интелектуално и егзистенцијално да преговараш со два сопернички идеали, со praxis-от од Сократовиот град и оној на пророкот Исаија.

За авторот

Џорџ Стајнер (George Steiner, 1929) е американски литературен критичар, есеист, филозоф, романописец и педагог. Бил професор по англистика и книжевност на Женевскиот универзитет (1974–1994), професор по книжевност на Оксфордскиот универзитет (1994–1995) и професор по поезија на Харвардскиот универзитет (2001–2002).

Слики: Кафеански сцени - George Grosz
Превод: Алек Кузмановски
Извор: George Steiner, The Idea of Europe (2003)