Идејата за Европа (2)

28.09.2018 16:42
Идејата за Европа (2)

Ние сме суштества со две нозе способни за неискажлив садизам, територијална суровост, алчност, вулгарност и секаква гадост. Нашата наклонетост кон колеж, празноверие, материјализам и месождерска себичност едвај да се променила во текот на кратката историја на нашиот престој на земјата. Сепак, бедниот и опасен цицач создал три настојувања, три лојалности или игри кои имаат сосема трансцендентно достоинство. Тоа се музиката, математиката и шпекулативната мисла (во која ја вбројувам и поезијата, која најдобро можеме да ја дефинираме како музика на мислата). Блескаво бескорисни, често длабоко контраинтуитивни, трите дејности се единствени за мажите и жените и во најголема мера се приближуваат до метафоричкото насетување дека навистина сме биле создадени како божја слика и прилика.

Музиката е недвосмислено планетарна. Не ни е позната ниедна етничка заедница, колку и да е рудиментарна, која не практикува некаков музички облик. Токму тука е вредно да се размисли за прашањето дали и еден од тие повеќекратни музички конструкти или изведбени облици со себе го повлекува и она чудо на смисла од смислата што ни ја соопштуваат Бах, Моцарт, Бетовен или Шуберт. Само малобројни воневропски средишта значајно придонеле за математиката; пред сè Индија, а за краток период и Исламот. Но епиката на математичката претпоставка и доказот, хипотезата која во основа е отаде материјалната очигледност или здраворазумското сфаќање, впрочем ѝ припаѓа на Европа и со директно пренесување - на Северна Америка. Можеби потрагата по чиста математика, од аксиоматските согледувања на Еуклид па до претпоставките на Рајман, од теоремите на Питагора па сè до неодамнешниот доказ за Последната теорема на Ферма, се посебно и најголемо поглавје, големото пладне во човечкото постоење. Тоа, пак, е во значаен однос со нематеријалното, со заиграната сериозност на метафизичкото преиспитување. Секако, постојат филозофски моменти и системи и надвор од територијата на Европа. Но суверената струја на претпоставките и доказите, особено во логиката и епистемологијата, тече како некоја таинствена волја од предсократовците до Витгенштајн, Бергсон и Хајдегер, од Плотин до Спиноза и Кант. Нашето онтолошко наследство, на што толку инсистираше Хајдегер, е наследство на преиспитувањето. А повремено, загадочни како прим-броеви кои посегнуваат сè до непознатото, овие три кардинални акти се здружуваат. Математиката создава музика, во големата филозофија постојат каденци и аксиоматски редослед. Како што насетувале некои мистици и логичари, кога Бог разговара со себеси, тој пее со алгебрата.

Guillaume Lethiere, Хомер ја пее Илијада на портите пред Атина, 1811


Токму тука е очигледна клучната улога на Елада. Трите митови, меѓу најдревните во нашата култура, зборуваат за изворите и мистеријата на музиката. Нè маѓепсува нејзината перцепција во архајска Грција, преку приказните за Орфеј, Сирените, за убиствениот натпревар помеѓу Аполон и Марсија, за елементите на музиката отаде разумната човечност, за нејзината моќ да го излуди или уништи човекот. Нашата математика била „грчка“, барем до предлогот на не-еуклидовските геометрии и кризата на аксиоматиката, имплицитни во доказот за недоследноста на Гедел. Да се размислува или сонува математички, значи да се следи трагата на Еуклид и Архимед, првите заклучоци за парадоксалната нерешливост кај Зенон. Платон не дозволувал во неговата академија да влегува човек кој не бил геометричар. Меѓутоа, самиот тој го насочил западниот ум кон универзалните прашања на смислата, моралноста, правото и политиката. Како што вели познатата изрека на А. Н. Вајтхед, целата западна филозофија е само „фуснота“ од Платон, а би ги додале Аристотел и Плотин, Парменид и Хераклит. Идеалот на Сократ за преиспитаниот живот, потрагата на Аристотел за испитување на проблематичните односи меѓу зборовите и светот, го отворија патот по кој поминаа Тома Аквински и Декарт, Кант и Хајдегер. Така што, трите најеминентни достоинства на човечкиот ум и обликувања на сензибилитетот – музиката, математиката, метафизиката – го поддржуваат тврдењето на Шели дека „сите сме Грци“.

 

Но, наследството на Атина се протега многу подалеку. Речникот на нашите политички и општествени теории и конфликти, нашата атлетика и нашата архитектура, нашите естетски примери и природни науки, останува заситен со грчките корени, во двете смисли на зборот. „Физика“, „генетика“, „биологија“, „астрономија“, „геологија“, „зоологија“, „антропологија“ – тоа се поими директно изведени од класичниот грчки јазик. За возврат, токму како и самата „логика“, овие називи со себе носат и конкретна визија, посебно картографирање на реалноста и нејзините отворени хоризонти. Можеби е претерување, но мошне сугестивно претерување, кога Хајдегер вели дека погрешниот превод на грчките зборови „битие“ или „бивство“ на цицероновиот латински ја одредил судбината на Европа.

Paul Jourdy, Хомер рецитира свои стихови, 1834


Меѓутоа, воопшто нема да претераме ако кажеме дека таквата судбина потекнува и од наследството на Ерусалим. Едвај и да постои некој витален јазол во ткаењето на западниот живот и постоењето, во свеста и самосвеста на Западот (значи и на Америка), а да не го допрело хебрејското наследство. Тоа подеднакво важи за позитивистите, за теистите, за агностиците како и за верниците. Монотестичкиот предизвик, одредувањето на нашата човечност во разговор со вонземското, замислата за највозвишена Книга, поимот за правото неодвоиво од моралната заповед, самото наше чувство на историјата како смислено време, имаат свое потекло во загадочната единственост и распршеност на Израел. Веќе е клише да се наведуваат Маркс, Фројд и Ајнштајн (би го додал и Пруст) како зачетници на модернитетот, како мајстори на нашата тековна состојба. Но под тоа клише лежи страшно сложена ситуација: онаа на световниот јудаизам и пренесувањето на секуларните поими и вредности на дамнешните јудаистички предци и претходници. Гневот на Маркс околу социјалната правда и неговиот месијански историцизам директно се совпаѓа со оној на Амос или Еремија. Необичната претпоставка на Фројд за изворното злодело – убиството на таткото – пластично се рефлектира во сценариото на Адамовиот пад. Во верата на Ајнштајн во една уредена вселена, во неговото упорно одбивање на хаосот, постои чудесна блискост со ветувањето на Псалмите и со Мајмонид. Јудаизмот и двете негови главни „фусноти“, христијанството и утопискиот социјализам, се деца на Синај, дури и таму каде Евреите не биле ништо друго освен презрен и прогонет грст луѓе.*

*Јас и мојата сопруга имавме чест на вечера да нè повика Надин Гордимер, во својот убав дом во Кејптаун, но тоа беше во лошите моменти пред ослободувањето. Ги повика и водачите од АНЦ, Националното движење на отпорот, заедно со воените водачи. Надвор беше паркиран полициски автомобил, го запишуваа секој што бил повикан, но Надин не ја чепкаа. Бевме сосема безбедни. Едноставно ги попишуваа сите што доаѓаа на вечерата. Цел живот, мојата главнадарба беше космичката нетактичност – признавам дека сум виновен. Така, најпосле, ги прашав тројцата главни водачи: „Видете, окупацијата на Вафен СС била нешто лошо, но тие мошне добро се разбирале во работата на окупацијата. Меѓутоа, сепак, повремено некој би убил некој од тие гадови. Вие, пак, не сте го ни допреле белиот човек. Ниеден бел човек. Во Јоханесбург бројките се 13 наспроти 1. На улица, пак, ви е потребно само да ги стегнете тупаниците и да задавите некој белец. Не ви треба ни оружје. 13 наспроти 1. Што се случува по ѓаволите?“ Еден од водачите на АНЦ рече: „Можам да ви одговорам. Христијаните имаат евангелија, вие Евреите го имате Талмуд, Стариот завет, Мишна, моите комунистички другари на масава пак, го имаат Капиталот. Ние црнците немаме никакви книги.“ За мене тоа беше еден голем момент. Наследството на Атина и Ерусалим значи дека ние имаме книга, неколку книги. Тоа беше победнички тажен и уверлив говор. „Ние немаме никакви книги.“

Тие односи никогаш не биле лесни. Напнатоста помеѓу Евреите и Грците го опседнува Павловото пронаоѓање на христијанството. Црковните отци ја покажуваат тегобната будност над двојниот магнетизам на паганска Атина и еврејскиот Ерусалим. Како Исусовата вистина да се вгради во ненадоместливото наследство на класичната Грција? Тоа наследство уште повеќе вознемирува со својот пренос во арапскиот и муслиманскиот свет. Секогаш и одново, спротивностите се заоструваат. Во филозофијата и естетиката на фирентинската ренесанса постои свесен неопаганизам. Пуританизмот од 17 век може може приближно да се одреди како обид за обнова на Сион. Романтичарскиот еленизам често се артикулира во поимите на острата критика на хебрејско-назаретските вредности. Уште почесто, европскиот хуманизам, од Еразмо до Хегел, бара разни облици на компромис помеѓу атичките и хебрејските идеали. Но после цел живот мошне совесно испитување, Лео Штраус, подеднакво задлабочен во Талмудот и Аристотел, во Сократ и Мајмонид, заклучил дека не може да се постигне некое задоволувачко разбирање меѓу врвните императиви на филозофско-научниот ум како што се поставени во нашето грчко наследство и императивите на верата и откровенијата објавени во Тората. Синкретизмот, колку и да е ингениозен, секогаш ќе има пукнатини. „Идејата за Европа“ на тој начин е навистина „Приказна за два града“.

Auguste Leloir, Хомер, 1841


Мојот петти критериум е есхатолошката самосвест, која мислам дека веројатно е единствената особина на европската свест. Далеку пред препознавањето на „смртта на цивилизацијата“ на Валери или апокалиптичната дијагноза на Шпенглер, европската мисла и сензибилитет предвидувале, помалку или повеќе, некаква трагична конечност. Христијанството никогаш сосема не го напуштило очекувањето за крајот на нашиот свет, кое толку длабоко ги обележало неговите рани, синоптички денови. Долго после појавата која историчарите ја нарекоа „паника на илјадитите години“, европската народна мечта ја преплавуваат пророштва за есхатолошка пропаст, како и разни нумерологии кои сакаат да го утврдат тој датум. Но таквите очекувања не владееле само меѓу необразованите луѓе. Преокупирале и умови не послаби од Њутн. Во секуларизиран, интелектуализиран формат, „чувството на крај“ е изразено и во теоријата за историјата на Хегел, како и во важната формулација на ентропијата на Карнот, за неизбежното уништување на целата енергија. Или, да помислиме само на панорамските слики на европските градови во пламен или под беснеењето на поплавите, кои се толку необичен аспект на уметноста на романтизмот. Како Европа, за разлика од другите цивилизации, да насетувала дека еден ден ќе се скрши под парадоксалната тежина на своите достигнувања и неспоредливото богатство и комплицираност на својата историја.

 

Двете светски војни, кои впрочем беа европски граѓански војни, таквото насетување го доведоа до грозница. Оттука и модерната апокалипса на еден Карл Краус во Последните денови на човештвото. Помеѓу август 1914 и мај 1945, од Мадрид до Волга, од поларниот круг до Сицилија, приближно 100 милиони мажи, жени и деца исчезнале во војна, глад, депортации и етнички колежи. Западна Европа и западна Русија станале Куќа на смртта, прикази на дотогаш невидено ѕверство, без разлика дали се случувало во Аушвиц или Гулаг. Неодамна, геноцидот и мачењето повторно се вратија на Балканот. Во светлото – или би било подобро да се каже „во мракот“? – на овие факти, мислата за докрајченоста на некаква идеја за Европа и на сите нејзини човечки пресојувалишта станува речиси морално обврзувачка. Со кое право би требало да ја надживееме нашата самоубиствена нечовечност?

 

Пет аксиоми за да се дефинира Европа: кафеана, предел прооден и пријателски за човек, улици и плоштади наречени по државници, научници, уметници и писатели од минатото – во Даблин дури и автобуските станици ве насочуваат кон домовите на поетите – нашето двојно потекло од Атина и Ерусалим и најпосле насетувањето на завршното поглавје, познатиот самрак на Хегел, кој ја засени идејата и самото битие на Европа, дури и во нејзините светли попладневни часови.

Што понатаму?

(продолжува)

Jean-Pierre Saint-Ours, Хомер ја рецитира Одисеја, околу 1801

Слични содржини

Европа / Теорија / Историја
Европа / Книжевност / Теорија
Европа / Теорија / Историја
Општество / Европа / Теорија / Историја
Општество / Европа / Став / Теорија
Европа / Свет / Теорија

ОкоБоли главаВицФото