Идејата за Европа (3)

На нашиот пат би можеле да ни помогнат два гласа.

Во Минхен, во очајничката зима 1918-1919, Макс Вебер го одржал своето предавање за ученоста и науката (Wissenschaft) како професија, вокација. Иако нецелосно запишано, неговото обраќање до јавноста набрзо станало класично. Европа лежела во урнатини. Нејзината цивилизација, нејзината интелектуална совршеност, за која токму германското високо образование било значајна гаранција, се покажала немоќна во соочувањето со политичкото лудило. Како некој може да го обнови угледот и чесноста на вокацијата научник, мислител и учител? Како некаков пророк, Вебер ја предвидел американизацијата, сведувањето на „менаџерска“ бирократија на интелектуалниот живот во Европа. Како одново да се обедини уката со научното истражување, со спекулативниот интелект од прв ред? Одвратната рубрика „политичка коректност“ сè уште не била смислена. Но, Вебер го гледал и утврдил важното: „Демократијата треба да се практикува таму каде што тоа е соодветно. Научното образование, меѓутоа (...), подразбира постоење своевиен вид интелектуална аристократија.“ Пред Жилиен Бенда, Вебер го утврдил строгиот идеал за вистински учена заедница: „Кому му недостасува способноста себеси да си стави коњски очила (...) и да се увери дека токму неговото посебно толкување на некој извадок од некој ракопис е правилно, тој секогаш ќе биде туѓинец во науката и ученоста.“ Луѓето кои се нечувствителни за она што Платон го нарекувал mania, на опседнатоста на нивното битие со потрагата по често мачно апстрактните, некорисни вистини, треба да се занимаваат со нешто друго. За генијот на Европа значајни се научниците, зналците, уметниците; како што и Вебер бара, оние што му се посветени на пожртвуваваниот идеал, стар како предсократовците.

Во еден не помалку трагичен момент, недолго пред својата осаменичка смрт, Едмунд Хусерл го одржал своето познато предавање за „Филозофијата и кризата на европскиот човек“. Европа, објавува Хусерл, „означува единство на спиритуалниот живот и творечката дејност“. Таа творечка духовност има свое родно место. „Филозофијата-наука“ како што малку невешто ја нарекува Хусерл, има извори во древна Грција. Токму атичко чудо е како Грците успеале да разберат дека идеите „на чудесно нов начин самите од себе лачат случајни бесконечности“. Таквите погледи подразбираат нова и формативна историчност. И други култури и заедници дошле до научни и интелектуални откритија. Но само во стара Грција се развива негувањето на теоријата, некорумпираната спекулативна мисла во светлината на бесконечните можности. Згора на сè, само во класична Грција и нејзиното европско наследство, теоретското се применува на практичното во руво на универзална критика на сè постоечко и на неговите цели. Помеѓу таа феноменологија и „митопрактичното“ ткаење на далекуисточните или индиските примери треба да се повлече остра црта на разлика. Клучниот чин на чудење и запрашаност, thaumazein, потоа теоретско-логичкиот развој од него, во сржта е платоновски и аристотеловски. Оттаму најпосле се случува и надоаѓањето на Европа, а потоа и на американската наука и технологија над сите други култури. Таквиот сеопшт процес е процес на идеализација, во кој дури и поимот Бог е речиси „логицизиран, па и тој станува носител на апсолутниот логос“. Европа заборава на себе кога заборава дека е родена од идејата на разумот и духот на филозофијата. Опасност е „големиот замор“, заклучува Хусерл.*

*Треба да се запомни колку работи треба да се памтат. Херодот се запрашал за следново: „Секоја година испраќаме бродови, со голема цена и ризик по живот, до Африка, за таму да се прашуваме: ’кои сте вие? Какви ви се законите? Каков ви е јазикот?’ Тие, меѓутоа, никогаш не праќаат бродови истото да нè запрашаат нас.“ Никаква политичка коректност на помодниот либерализам не може да го поништи прашањево.

Токму додека Хусерл го зборувал тоа, варварството повторно ја проголтало Европа, како што и продолжило, од Сараево до Сараево. Цитирањето на гордата надеж на Вебер и Хусерл е речиси залудно. Дали тоа значи дека на „идејата за Европа“ ѝ поминало времето, дека таа веќе нема некаква важна иднина? Секако, тоа е јасна можност. Тоа би ѝ одговарало на логиката за смртноста на цивилизацијата и на идеологијата, на што веќе укажав. Или, дали можеби постојат и дргуи пристапи за надеж, кои сè уште можат да се испитаат?

Не станува збор само за релевантни фактори на сложеност и разновидност. Не се само нашите предвидувања речиси смешно кратковиди (ние секогаш ги конструираме во ретровизор). Надвор од мојот дофат е компетенцијата во областите како што се економијата и монетарната политика, демографијата, правото, индустриските односи и теоријата на информациите, а сите тие многукратно се проткајуваат. Ако некој толку ограничен се обиде да се држи до дневниот ред на некаква можна европска преродба – тоа би се граничело со дрскост. Во најдобар случај тоа би предизвикало импресионистички насетувања; во најлош случај, пак, излитените обрасци на реториката и патосот кои до заморување веќе ни се познати од неброените колоквиуми, предавања, публикации и манифести за la question d'Europe. За што секако би требало да речам благодарам и да седнам.

Она малку, пак, што сепак би можел да го кажам е помислата дека можеби поставуваме погрешни прашања. Дека привидно доминантните фактори што ги споменав, во конечната анализа не се целосни, па дури ни начелно одредувачки. Можно е, ако „идејата за Европа“ има иднина, помалку отколку што нè убедуваат да зависи од централното банкарство и дотациите во земјоделството, од вложувањата во технологијата или заедничките тарифи. Можеби ОЕЦД или НАТО и понатамошното ширење на евробирократијата и парламентарното чиновништво според моделот на Луксембург и не се онаа примарна движечка динамика на визијата за Европа. Или, ако навистина се, таа визија едвај дека ќе ја придвижи душата на луѓето.

Затоа, дозволете ми, несомнено аматерски и провизорно, да укажам на неколкуте можности или десидерати вредни за настојување, ако „идејата за Европа“ веќе не треба да потоне во големиот музеј на минатите сништа што го нарекуваме историја.

***

Етничката омраза, шовинистичкиот национализам, посегнувањето по покраините – останаа ноќна мора во Европа. Етничкото чистење и обидот за геноцид на Балканот се само најсвежи примери за епидемијата која се шири од Северна Ирска до земјата на Баскијците, до поделбата помеѓу Фламанците и Валонците. Сосема легитимно, глобалното ширење на англо-американскиот јазик, технолошката стандардизација на секојдневниот живот, универзалноста на Интернетот, се земаат како големи чекори кон укинување на границите и древната омраза. Безброј организации, правни, владини, воени и научни, тежнеат кон сè поголем степен на европска соработка, а најпосле и унија. Фантастичниот успех на американскиот модел, неговиот федерализам преку неизмерните оддалачености и различните поднебја, како да предизвикува отпор. Европа никогаш повеќе не смее да подлегне на меѓусебна истребувачка војна.

Тој едногласен идеал не може да се негира. Тој вдахнува важни елементи во европската мисла и државништвото, уште од Карло Велики. Но, помислувам дека тоа е само една страна на сликата.

Генијот на Европа е она што Вилијам Блејк го нарекуваше „светост на секоја и најмала поединост“. Тоа е генијот на јазичната, културалната, социјалната разновидност, раскошен мозаик кој често оддалеченоста од дваесетина километри прави да биде поделба меѓу световите. За разлика од застрашувачката едноличност, која се протега од западен Њу Џерси па до планинските ланци во Калифорнија, за разлика од истиот таков копнеж по идентичност, кој е и снага и испразност на многу нешта во американскиот живот, расцепканата, често апсурдно поделена карта на европскиот дух и наследството се покажа како неисцрпливо плодна. Ѕвонливата изрека на Шекспир: „дај ми го твоето живеалиште и името“, го идентификува и мојот одредувачки карактер. Не постојат „мали јазици“. Секој јазик содржи, артикулира и пренесува не само жив набој на проживеаното сеќавање туку и развојна енергија од своето „идно време“, својот потенцијал за утрешнината. Смртта на некој јазик е непоправлива, таа ја намалува можноста на човекот. Европа не ја загрозува ништо порадикално – „во коренот“ – од детергентската, експоненцијална плима на англо-американскиот јазик, од еднообразните вредности и еднообразните слики на светот, која го носи со себе уништувачкиот есперанто. Компјутерите, културата на популизмот и масовниот пазар, зборуваат англо-американски, од ноќните клубови во Португалија до штандовите со брза храна во Владивосток. Европа навистина ќе пропадне ако не се бори за своите јазици, за локалните традиции и општествената автономија. Ако заборави дека „драгиот Бог е во деталите“.

Но, како да се урамнотежи барањето за политичко-економска унификација наспроти творечката особеност? Како да се одвои спасоносното богатство на разликите од долгата историја на взаемен презир? Не го знам одговорот. Мора да го најдат само помудрите од мене, а часот покажува доцна доба.

„Идејата за Европа“ е испреплетена со доктрините и историјата на западното христијанство. Нашата архитектура, музиката, уметноста, книжевноста и филозофската мисла се натопени со христијански вредности и референци. Европската писменост израсна од христијанската ученост. Верските војни меѓу католиците и протестантите ја обликуваа европската судбина и политичката карта на континентот. И останатите фактори недвосмислено ја одиграа својата улога, но сосема неодвоиво од европскиот пад во нечовечност: христијанското обележување на Евреите како убијци на бога и директни наследници на Јуда оди сè до Шоа. Во име на светата одмазда за Голготата, првите погроми пламтат над рајнската област, на почетокот од средниот век. Од тие колежи па сè до холокаустот, линијата секако е сложена, повремено подземна, но и сосема очигледна. Поделбите, прогонот, општественото и политичко понижување на Евреите е составен дел од христијанското присуство, речиси правило во големината и изопаченоста на Европа. Логорите на смртта се европска појава, со некаква чудовишна интуиција сместени во најкатоличката од европските нации. Распетијата му се подбиваат на периметарот на Аушвиц.

Имало храбри протести против омразата кон Евреите, како во католицизмот така и во разни гранки на протестантизмот. Во најново време се огласија козметичките извинувања и се поправаа некои од грозните литургиски текстови. Но, сето тоа е многу малку. Бруталната вистина гласи дека Европа, сè досега, одбиваше да признае, да анализира, а да не речеме и да ја отповика повеќекратната улога на христијанството во полноќта на историјата. Едноставно ја занемаруваше или конвенционално ја бришеше вкоренетоста на својот антисемитизам во евангелијата, во Павловото отфрлање на сопствениот народ, во неброени теолошки и идеолошки текстови, од него па натаму (на почетокот од 1520-те години Лутер вреска да се запалат сите Евреи). Сè додека Европа не се соочи со отровот на омразата кон Евреите во сопствениот крвоток, сè додека не излезе на крај со долгата предисторија на гасните комори, многу ѕвезди на нашето европско и натаму ќе останат жолти.

Денес христијанството е сила која избледнува. Во многу делови од Европа црквите остануваат празни. Во самото срце на папска Европа, во Италија, стапките на наталитет опаѓаат. Околу 1600 англикански цркви се регистрирани како излишни. Кој голем теолошко-христијански глас денес сè уште зборува за образована Европа? Агностичкиот плимен бран, ако но веќе и атеистичкиот бран, иницираат длабока промена во илјадагодишната еволуција на Европа. Тоа менување, постепено какво што е, претпоставува можност за сè уште невидена толеранција, со подбивна рамнодушност кон застарените митови за одмазда и освета. Од сенките на религиските прогони би можела да се воздигне постхристијанска Европа, иако полека и на начини кои е тешко да се предвидат. Во еден свет кој денес е во канџите на убиствениот фундаментализам, без разлика дали е од американскиот среден запад или од југот, или оној на Исламот, Европа би можела да има императивна привилегија да го создаде и озакони светскиот хуманизам. Ако самата се исчисти од своето мрачно наследство, соочувајќи го своето наследство без отстапки, Европа на Монтењ и Еразмо, Волтер и Имануел Кант би можела еднаш повторно да понуди водство.

Таквата задача е задача на духот и интелектот. Бесмислено е да се претпоставува дека Европа би можела да се спротиставува на владината, воената и технолошката надмоќ на Соединетите Држави. Веќе и Азија, а особено Кина, настојуваат да ја надминат Европа во однос на демографската, индустриската и најпосле во однос на геополитичката важност. Деновите на европскиот империјализам и дипломатската хегемонија веќе одамна се одброени, како и световите на Ришеље, Палмерстон и Бизмарк. Задачите и можностите пред кои стоиме денес се токму истите кои го посведочиле изгревањето на Европа низ грчката мисла и еврејската моралност. Од особена важност е Европа повторно да ги потврди сопствените уверувања и смелоста на душата, која американизацијата на планетата – со сета свои корисности и великодушност – ја затемни. Дозволете ми накратко тоа и да го формулирам.

Достоинството на хомо сапиенсот е токму тоа: остварување на мудроста, потрага по некорумпирано знаење, создавање убавина. Заработувањето пари, преплавувањето на нашите животи со сè повеќе материјални добра, е длабоко вулгарна, исцрпувачка страст. Можеби Европа, на некој начин, кој сè уште е тешко да се сфати, ќе изроди противиндустриска револуција, како што сама ја создаде и индустриската. Особените идеали за безделништвото, приватноста, анархичниот индивидуализам, се идеали кои се речиси изгаснати со упадливата потрошувачка и со еднообразноста на американските и азиско-американските модели, и тие идеали можат да имаат природна функција во европскиот контекст, дури и ако тој контекст со себе повлекува одредена мера материјално ограничување. Оние што ја познавале источна Европа во текот на оловните децении, или Британија во воената неволја, ќе знаат што можат од релативна сиромаштија да изродат човечката солидарност и креативноста. Она што нè убива не е политичката цензура: тоа е деспотизмот на масовниот пазар и наградите на комерцијализираниот систем на „славните“.

Можеби ова се непростливо наивни соништа. Но, постојат и практични цели кон кои треба да се тежнее. Очајнички е потребно да се запре, колку што е можно, одливот на нашите најдобри млади научни (а и хуманистички) мозоци од Европа, кој се движи кон рајските понуди од Соединетите држави. Ако нашите најдобри научници, нашите најдобри млади архитекти, музичари и ученици ја напуштаат Европа, ако не се премости јазот помеѓу американските и европските плати, како и можностите за кариера, за истражување и соработнички откритија, тогаш навистина сме осудени на јаловост и второкласност. Во клучните области ситуацијата е речиси очајна. Но убеден сум дека економската и психолошката корекција не е надвор од нашите реални можности. Ако младите Англичани го стават фудбалерот Дејвид Бекам високо над Шекспир и Дарвин на својот попис на национални скапоцености, ако образовните установи, книжарите, концертните сали и театрите се борат за да преживеат во една Европа која во суштина е богата и каде богатството никогаш не било погласно, тогаш, едноставно, грешката е наша. Неа можат да ја исправат пренасочувањето на медиумите и средното образование. Со крахот на марксизмот, кој заврши во варварска тиранија и владејачка ништошност, се изгуби големиот сон што го прогласуваше Троцки, сонот на обичниот човек по трагите на Платон и Гете. Слободен од пропаднати идеологии, тој сон може и мора да се сонува одново. Основа можеби може да му пружи само Европа, со потребните темели на писменоста, со чувството на трагична ранливост на она што се нарекува condition humaine. Можеби само со често изморените, поделени и изгубени деца од Атина и Ерусалим можеме да се вратиме кон сведоштвото дека „непреиспитаниот живот“ навистина не вреди да се живее.

Веројатно ова се некои глупави зборови, можеби веќе е и предоцна. Се надевам дека не е, бидејќи ги изговарам во Холандија. Таму каде што живеел и размислувал Барух Спиноза.

За мене тоа беше голем момент. Наследството на Атина и Ерусалим значи дека ние имаме книга, неколку книги. Тоа беше совладувачки тажен и уверлив одговор: „Ние немаме никаква книга“.

За авторот
Џорџ Стајнер (George Steiner, 1929) е американски литературен критичар, есеист, филозоф, романописец и педагог. Бил професор по англистика и книжевност на Женевскиот универзитет (1974–1994), професор по книжевност на Оксфордскиот универзитет (1994–1995) и професор по поезија на Харвардскиот универзитет (2001–2002).

Слики: Микеланџело, Сикстинска капела
Превод: Алек Кузмановски
Извор: George Steiner, The Idea of Europe (2003)