Кон радикалната еднаквост

16.11.2018 12:29

Мигрантските кризи со кои Европа се соочува првенствено се кризи на хуманитаризмот и праведноста. Со други зборови, тоа се кризи на нашите хуманитарни должности и нашите должности кон праведноста. Иако со оваа поделба нема да се согласат сите теоретичари, генерално е прифатено дека должностите кон праведноста се посилни од хуманитарните и дека и дека е можно да се наметнат со закон. Хуманитарните должности ни кажуваат што би било морално добро да направиме, ама никој нема право да не присили на такво дејствување, додека должностите кон праведноста ни кажуваат што треба да направиме и третата страна не смее да нѐ присили да го направиме тоа. Добар пример за таа разлика е донирањето во добротворни цели и плаќањето данок. Првото е хуманитарна должност, а второто е должност кон праведноста. Исто така, хуманитарната должност е и онаа што им ја должиме на луѓето како такви без оглед на (не)постоењето на некаква врска меѓу нас, додека праведноста бара определена форма на поврзаност меѓу луѓето. Поради колонијалното минато, современата глобална поврзаност, правилата во трговијата со природните ресурси, политичките и економските врски со разни режими во Африка и на Блискиот Исток, мигрантската криза не е, значи, само криза на хуманитаризмот туку и криза на праведноста на европските земји. Ставајќи боцливи живи и разни други пречки што мигрантите ги плаќаат со живот, европските земји се однесуваат неправедно и прават лошо, а не само недоволно добро.

Избегнувањето на доминацијата на една религија

Но, мигрантските кризи исто така покажаа и криза на поимањето на важни карактеристики на либералните демократии, а тоа е секуларизмот. Секуларизмот не е еднозначен поим и може да реферира на различни работи. Секуларизмот можеме да го сфатиме како нормативна или етичка доктрина, која вели дека смислата и целта на животот можат да бидат лишени од трансцендентното, односно, дека човек може да живее исполнет и смислен еден единствен живот на еден единствен свет, независно од Бог, боговите и какви било други светови. Вака сфатен, секуларизмот е, всушност, само една од концепциите за добар живот што постојат во плуралното општество заедно со религиските концепции за добар живот. Меѓутоа, кога зборуваме за секуларна држава, тогаш не зборуваме за вака сфатен секуларизам, туку за секуларизам како политичко начело. Политичкиот секуларизам не претпоставува ниту имплицира етички секуларизам. Во темелите на политичкиот секуларизам е идејата за неутрална држава и начелото за еднаквиот третман на сите граѓани, независно од нивните партикуларни концепции за добар живот на кои им се предадени.

Целта на политичкиот секуларизам е да се осигура политички поредок слободен од доминацијата на религијата, меѓурелигиска еднаквост, еднаквост помеѓу верниците и неверниците, и на определен вид заедничка припадност кон една политичка заедница, која е поширока од моралните заедници во кои луѓе влегуваат врз основа на зедничките уверувања за добар живот. Повикувајќи се на крилатицата од 1789 година, политичкиот секуларизам има за цел да осигура еднаквост, слобода и братство. Еднаквоста е реализирана така што законот се применува еднакво за сите и затоа мора да има предност над правилата на одделни религии што постојат во општеството; слободата е реализирана така што никој не се наоѓа во однос на (религиска) доминација; додека братството е реализирано преку тоа што сите припадници на една заедница што се наоѓа во простор надвор од разни партикуларни идентитети, а во таа политичка заедница сите се пред сѐ – граѓани. Политичкиот секуларизам не е ништо повеќе антирелигиски колку што е антиатеистички. Секуларната држава, всушност, избегнува да се подведе на страната било на теизмот било на атеизмот. Можеби е вистина дека на атеистите им е полесно да го избегнуваат реферирањето кон Бог отколку на религиозните граѓани, ама таа асиметрија не може да се избегне и не смее да се сфаќа како приближување на секуларизмот кон атеизмот. Историски гледано, секуларизмот не опстана толку долго и не стана главна одлика на повеќето демократски земји затоа што им одговарал на атеистите, кои во повеќето секуларни држави секогаш го сочинувале малцинството. Напротив, секуларизмот првенствено им одговарал на верниците зашто овозможувал државата да биде неутрална кон сите религии и така да избегне судири и доминација на една религија над друга.

Приватизација на религискиот идентитет

Важен аспект на секуларизмот е прифаќањето дека постои политички простор во кој се наоѓаме едни со други во својство на граѓани што имаат права, должности и одговорност за заедничките политички институции, па според тоа и одговорност за другите граѓани. Таков простор бара да биде лишен од доминација на каков било идентитет што не е заеднички и не може да биде заеднички во плуралното општество. Во контекст на секуларизмот, секако, зборуваме за религиските идентитети. Поентата на приватизацијата на религискиот идентитет, термин што е на лош глас и кај прогресивните теолози, и кај мултикултуралистите, еднакво како и кај конзервативните традиционалисти, е токму во тоа религискиот идентитет да го смести во приватната сфера со која поединци можат целосно да влегуваат во поширок општествен простор, ама не можат да бараат политичките институции да бидат обликувани врз темелите на тој идентитет.

Од граѓанско гледиште, личност може да ги менува идентитетите колку што сака, а тоа никако да не влијае на нејзиниот политички статус. Религискиот идентитет е во еден аспект поинаков од некои други идентитети зашто многу често подразбира предаденост кон трансцендентното и трансценденталниот поредок го поставува над земниот или политичкиот. Секуларизмот им дозволува на верниците да живеат во заедница, а да не се подредени на туѓото сфаќање на трансцендентното, ама исто така не дозволува наметнување на своето видување на трансцендентното врз другите. Сфаќањето на религијата, која легитимноста на политичкото уредување го условува со согласувањето со своите теолошки поставки тешко може во потполност да биде дел од секуларното плурално општество. Целта на секуларизмот не е да ги прифаќа сите начини на религискиот живот – некои едноставно не може, некои мора сомничаво да ги држи на око цело време, а некои има право и да ги забрани или на различни начини правно да ги регулира.

Европскиот умерен секуларизам?

Секако, едно е да се опишува секуларизмот како дел од политичката теорија, а друго е неговото функционирање во политичката пракса. Европскиот секуларизам никогаш не заживеа во потполност во склад со своите теориски поставки. Во разни форми европските држави секогаш го привилегирале христијанството во однос на другите религии и, иако нехристијанските граѓани имаат загарантирани права и слободи, не успеаја да постигнат темелна поставка на секуларизмот, а тоа е отсуство на меѓурелигиска доминација. Некои држави што според своите политики се секуларни имаат државни цркви (на пример, Велика Британија, каде што во Домот на лордови седат бискупи на aнгликанската црква); во голема мера државите ги финансираат христијанските школи, а не исламските; државните празници се во исто време и христијански празници; работното време е прилагодено на христијанските празници и обичаи; во некои држави (и религии како, на пример, во Елзас-Лотарингија во Франција) христијанскиот клер го плаќа државата, а политичките институции ги поставуваат бискупите. Неодамнешните масовни приливи на мигранти, кои се мнозински муслимани, повторно фрлија светло на овие факти за европскиот умерен секуларизам.

Одговорот на религискиот плурализам, кој е многу подлабок од оној на различните христијански деноминации, често е барање муслиманите да го прифатат секуларизмот и вредностите што стојат во темелот на тоа политичко начело. Но, тој одговор е проблематичен. Имено, бидејќи европските држави директно или индиректно ги поддржуваат христијанските верски институции, делува неправично да се бара од муслиманите да придонесат во одржувањето на идеалната секуларна држава ако таа е само мит, а не реалност. Тоа е форма на status quo на секуларизмот, која е комбинација од апстрактни вредности и нечувствителноста на реалноста на политичката пракса. Муслиманите, значи, би требало да ги прифатат оние идеали за одвоеноста на државата и религијата што самата држава не ги почитува во односот кон христијаните.

Големата закана кон секуларизмот, дури и status quo состојбата на секуларизмот, доаѓа од популистичките движења што секуларизмот ги злоупотребува за оправдување на отворените антиисламски ставови или се дури отворено антисекуларни. Унгарскиот премиер Виктор Орбан така ја бранеше боцливата жица, повикувајќи се на христијанскиот идентитет, благодарејќи им притоа и на православните браќа во Србија за спречувањето на бегалците; германската партија Алтернатива за Германија отворено се брендираше како антиисламска партија, тврдејќи дека Германија е христијански секуларна држава; француската политичарка Марин ле Пен во исто време бара дискриминација на исламската заедница и тврди дека е единствен бранител на секуларизмот; во Хрватска популистичките движења зборуваат за разликите во природата помеѓу муслиманите и католиците (иако тие се отворено антисекуларни). Јазикот на секуларизмот во популистичкиот дискурс доби јасна антиисламска нота и во потполност изгуби какво било втемелување во вредностите на кои е заснован. Но, тоа не е единственото место на кое се нишаат неговите темели – кон тоа придонесува и неговото неспроведување во законите и политиките, како што е случај со status quo секуларизмот.

Овде е особено интересен примерот на Националниот фронт на Ле Пен, партијата што дваесет години отворено го застапуваше католичкиот традиционализам и националниот католицизам, па ги напаѓаше поставките на секуларизмот во француската републиканска традиција, за сега да го преземе поимот секуларизам и да го користи за да исклучи определена заедница од републиката. Иако status quo секуларизмот не е успешен во создавањето меѓурелигиска еднаквост и интеграција на припадици на разни религии во една заедничка граѓанска заедница во која не постои системска доминација, популистичките движења го користат секуларизмот за јасно исклучување на оние групи, најчесто муслимани, што не им се вклопуваат во гледањето на националниот идентитет. Така што, можеме да зборуваме за создавање отворено антисекуларен секуларизам. Иако звучи парадоксално, тоа е нешто што треба да се очекува кога популистите почнуваат да го користат поимот секуларизам.

Антисекуларен секуларизам

Како што истакнува Јан Вернер Милер, главната одлика на популизмот не е демагогијата и неодговорното додворување на бирачите (тоа во некоја мера ги карактеризира сите политички партии), туку јасниот антиплурализам и барањето за морално претставување на народот. Воедно, популистичките движења обликуваат единствен и поедноставен идентитет на тој народ што е претставен како хомоген и најмногу од сѐ морален. Останатите што не се вклопуваат во таа слика се непријатели на народот и се морално дефектни. Популистите можат отворено да ги исклучуваат другите од заедницата затоа што тие ја претставуваат волјата на народот и имаат морално право да го бранат народот и неговата држава од непријателите. Исто така, популизмот сака јасен поредок. Затоа е важно колективната припадност да биде јасно определена – етничка, верска, родова. Плуралноста на индивидуалните идентитети ја расипува јасната слика на народот што морално се претставува. Популистите ги темелат своите политики на она што Амартја Сен го нарече две илузии на идентитетот – првата е дека е идентитетот сингуларен, а не плурален, и втората е дека тој се открива, а не дека се конституира.

Поединците, значи, треба да го откријат својот вистински идентитет, кој е определен од колективниот со припадноста и за кој потоа популистите имаат морално право да го претстават во политичкиот домен и да ги обликуваат државните институции во склад со него. Како што истакна Реџина Амихт Квин, тоа посебно се однесува на женските тела, кои се метафора за државата што создава ново потомство и затоа нив посебно треба да ги контролира. Од законот против абортусот, отежнувањето на разводот, па до забраната за покривањето на главите кај муслиманките, популистичките политики секогаш се посебно склони кон контролирање на она што се случува со женското тело. Но, популизмот е перверзна сенка на либералната демократија и затоа често се служи со нејзиниот јазик первертирајќи го вистинското значење на поимите што ги користи. Така поимот демократија ќе се спои со слободата на совеста за на другите со просто мнозинство да им се наметнат своите верски гледишта и да се занемари слободата на совеста кај другите; поимот плурализам ќе користи за да им се даде легитимност на своите политички цели, кои се стремат токму кон ограничување на плурализмот, а поимот секуларизам ќе користи за да се исклучат оние верски заедници што не се гледаат како дел од народот.

Религискиот идентитет за популистите е посебно важен затоа што религијата не е само работа на припадност како што е етничката припадност, туку воедно претставува и збир од морални правила, предаденост на крајно трајниот поредок, кој е над политичкиот поредок. Да се биде народ во морална смисла, а не само во описна, мора да содржи некои морални какрактеристики од идентитетот на тој народ. Религијата совршено ја исполнува таа функција. Затоа е потребно и останатите карактеристики на либералната демократија, од кои популистите не сакаат да се одречат, да се спојат со тој морален аспект. Исто така и секуларизмот. Христијанскиот секуларизам во термините на популистите (ако не се потполно отворени антисекуларни) е оној единствен морално вреден секуларизам, тој има свои поставки во нашата христијанска традиција. Но, верата е воедно и дел од нашиот културен идентитет, па по потреба може да биде лишена од својот метафизички аспект. Кога популистите, на пример, бараат да се стават распетија во јавните институции, како неодамна во Баварија, тогаш таа политика ја бранат тврдејќи дека тоа не е симбол на верата што како единствена вистинита ги исклучува другите вери, туку само симбол на културниот идентитет, кој како таков не е пречка за интеграцијата и плурализмот. Нешто како јазикот или народната носија. Верата за популистите може да ги менува своите улоги, од темелна морална норма, па до чиста културна карактеристика. Но, во сите аспекти има една иста цел – да се покаже кој не му припаѓа на народот и кој не го дели идентитетот на народот.

Колку и да го користат популистите јазикот на секуларизмот, нивното инсистирање на дефинирање на идентитетот на народот што треба да ги отсликува државните институции јасно оди против темелните поставки на секуларизмот. Еднаквоста меѓу граѓаните, без оглед на нивната верска припадност, не постои затоа што граѓанинот треба да биде определен со својот верски идентитет. Слободата во значајна смисла е ограничена зашто е јасна доминацијата на определениот верски идентитет, додека другите зависат од добрата волја на мнозинството. Братството е сериозно нарушено затоа што тоа првенствено постои само меѓу оние што го делат идентитетот, а не на ниво на целата политичка заедница. Значи, сите три вредности на кои се темели секуларизмот се поткопани со популистички политики.

Кон критичкиот секуларизам

Исто како што либералните демократии мора критички да ги испитаат и да ги менуваат своите економски и демократски институции за да опстанат и за да се спротивстават на популизмот, така е нужно критички да се испита и да се менува status quo секуларизмот. Чистата забрана како забраната за покривањето на телото кај жените или дури и одбивањето да ѝ се дадат граѓански права на покриената муслиманка затоа што јасно го покажува „радикалното верско гледиште“, како што се случува во Франција, мора да се испитаат токму од аспект на главната карактеристика на секуларизмот, а тоа е приватизацијата на религијата. Така, Сесил Лаборд за Франција предлага „фундаменталистички католички тест“ според кој секуларната држава не може да го негира граѓанството на жена што носи бурка и со тоа „претставува радикална форма на својата вера“ ако врз иста основа не ѝ го забрани граѓанството на католичката монахиња.

Потребен ни е критички секуларизам, кој може досегашните пракси на привилегиите или да ги укине или поради еднаквост, слобода и братство на сите верски заедници во политичката пракса да ги подигне на ниво на мнозински христијански заедници со еднакво финансирање на школите, клерот и останатите законски регулативи. Но, она што не смее да се сметне од умот е дека во основа на сите политики треба да биде поединецот, а не групата. Групниот идентитет не може пред политичките институции да го надвладее слободно избраниот идентитет на поединецот. Стремењето кон меѓурелигиска еднаквост не може да оди на штета на заштитата на поединецот во самата религиска група. Секуларната држава е таа што има јурисдикција да ја одреди границата на приватното и јавното и исто така има право да го одреди нивото на автономија на определена религиска група. Одвоеноста на државата од религијата може да биде сфатено на различни начини, а еден од начините е јавното прифаќање на определени религиски групи, одредено законско прилагодување на нејзините пракси и давање определена заштита од мнозинската религија.

Но, таа одвоеност никако не значи подредување на поединецот на верските групи. Најголемата замка на определени мултикултуралисти е инсистирањето на важноста на групните идентитети чија заштита се постигнува со давање потполна автономија на групата. Ако групата содржи пракси што ги кршат правата на поединецот, секуларната држава има право тие пракси да ги забрани независно од тоа колку се тие пракси значајни за верскиот идентитет на групата. Истакнувањето на групниот идентитет еднакво опасно доаѓаше од страна на левите мултикултуралисти во име на малцинските групи, или од страна на десните популисти во име на мнозинските групи. Значи, една работа е, на пример, да им го осигураш на муслиманите правото да не работат на своите верски празници, како вработени во јавните установи да ги истакнуваат своите верски симболи ако на тоа имаат право мнозинството христијани или, пак, да го усогласиш и да го изедначиш финансирањето на училиштата, а сосема друга работа е да им се дозволи на родителите да не ги школуваат своите женски деца, да ја казнуваат апостазата или хомосексуалноста, да им го порекнуваат на жените правото на сопственост, склопувањето детски бракови итн. Овој друг вид однесување не само што има право, туку има и должност да го санкционира. Исто така, поради давањето еднакви можности на сите граѓани, нема ништо проблематично во определени пракси на интеграција, како што се задолжителното граѓанско воспитание во верските училишта ако постојат, или школувањето на мнозинскиот јазик. Верските пракси што се проблематични, како што е дискриминацијата кон LGBT(IQ) популацијата или кон жените, било во исламот било во христијанството, може да се оправда само врз основа на слободата на здружување – значи, врз основа на тоа дека тие личности сами се согласиле да бидат дел од таква заедница односно да имаат можност да не бидат членови на таквите религиски заедници – ама државата има право да се погрижи, во легитимни ограничувања секако, низ задолжителна едукација, тоа здружување да биде, колку што може, слободно.

Исто така, ако постои дискриминација, верските заедници треба задолжително јасно да истакнат врз кои основи дискриминираат и таа пракса потоа може и треба јавно да се нарече дискриминација (можат секако да понудат и свое теолошко оправдание како католичката црква во врска со дискриминацијата на жената во замонашувањето), а секуларната држава има право да изрази несогласување со тие пракси (иако треба да ги толерира поради слободата на здружување) и на граѓаните да им даде заштита ако одлучат да истапат од верската заедница. Врзано за дискриминацијата, важно е да се заштити еднаквоста на можностите при вработувањето во јавните институции ако ги организираат верските заедници. На пример, во училиштата што ги организираат верските заедници, може да се дозволи професорите што предаваат верски предмети да не бидат членови на LGBT(IQ) популацијата ако е јасно истакнато дека таа верска заедница ги дискриминира граѓаните врз основа на сексуалната ориентација или родовиот идентитет, ама професорите од останатите предмети или административниот кадар не смее врз основа на тоа да бидат дискриминирани. Кога институцијата влегува во доменот на јавноста или се финансира од јавни пари, тогаш мораат за неа да важат истите правила како и и за другите институции.

Критичкото испитување на постоечкиот секуларизам би можело, значи, да дозволи некои пракси што постоечкиот секуларизам не ги практикува, ама исто така може и да направи построги некои пракси што се сметаат за вообичаени. Но, не треба од секуларизмот да се бара премногу. Секуларизмот не може да одговори на сите прашања врзани за верската пракса. Верските пракси не се само прашање на секуларната држава, туку и на државата втемелена на рамноправност, инклузивност и заштита на поединецот. Иако секуларизмот може да прифати, на пример, покривање на жените, постојат други темели на кои таа пракса може да се ограничи, како што се автономијата, рамноправноста на половите и борбата против патријархатот. Но, тогаш како причина треба да се истакне тоа, а не секуларизмот. Не влегувајќи овде во исправноста на таквите аргументи, сакам да истакнам дека повикувањето на домашната верска традиција исто така е подложно на испитување врз темелот на истите тие вредности. Определени верско-културни пракси на мигрантите од исламските земји што ги истакнуваат популистите навистина можат да бидат проблематични и не смее од нив да се трга погледот. Меѓутоа, треба исто така со ширум отворени очи да се испитуваат и верско-културните пракси на локалните традиции на кои популистите често се повикуваат.