Осум наративни прошетки со фиќо или што научив за пишувањето од застава 750

24.01.2019 12:23
Осум наративни прошетки со фиќо или што научив за пишувањето од застава 750

Одвреме-навреме, без конкретен повод и причина, од споредните улички на сеќавањето во главната улица на сегашноста, среде густиот сообраќај се вклучува портокалово „фиќо“ со број на регистарски таблички SK 121 BJ. Застава 750 LE, произведено 1982 година, пет години пред да се родам. Портокаловото конзервиче што го управуваше татко ми, а во кое ми помина целото детство и почетокот на адолесценцијата, беше јунак на многу приказни, од кои на повеќето се сеќавам со радост.

Седум-осум години откако моето семејство достоинствено се раздели со фиќото, и самиот почнав да пишувам приказни, без некоја јасна поетичка свест околу тоа што точно правам и што сакам од книжевноста што ја читам и од она што го пишувам. Во годините што следуваа моите познавања од областа на литературата се прошируваа и се продлабочуваа, а фиќото и сеќавањата на него се поместуваа во некоја далечна, стара гаража за која едвај се сеќавате дека ја имате.

Додека читав разни книги и скицирав нови раскази, се обидував да си одговорам на прашањето: што е тоа добра литература? Какви се книгите што сакам да ги читам? Какви раскази би сакал да напишам? И тогаш, случајно наидов на техничкото упатство за застава 750 LE. Се насмеав кога се сетив дека техничките упатства за фиќовците несомнено се еден од најголемите југословенски бестселери, зашто се отпечатени најмалку во ист број примероци колку и произведените автомобили од овој модел - 923.487. Веројатно и нешто повеќе.

Не ги сакам книгите со назнака „бестселер“. Но овој, „Застава 750: техничко упатство“, отсекогаш ми бил особено драг. Го памтам уште од времето кога обожавав да читам книги што не ги разбирам (а денес читам книги што божем ги разбирам). Сфаќам дека барањата што ги имам од една книга за да ја прогласам за добра и денес не се многу различни: нека биде што помалку разбирлива, по можност магична, со понекоја илустрација; пожелно е да реферира на нешто што барем некако постои во стварноста, како што моделот застава 750 постоеше на улиците и паркинзите, а денес главно постои во сеќавањата.

Ненадејното откритие дека техничкото упатство за фиќото ми помогна да сфатам какви книги сакам водеше кон нови откритија: магичната лименка со име застава 750 може да ме научи некои нешта за пишувањето.

Немам просветителски амбиции, но со радост би ги повел читателите на осум наративни прошетки со застава 750, прошетки низ моето сеќавање и учење за читањето и пишувањето. Let's ride! – ќе речев ако учев од некој друг автомобил. Но, овде станува збор за фиќо, па затоа – турнете ме да кинисам.

* * *

1.

Некаде во 1990-тите, не се сеќавам точно која година, можеби веќе одев на училиште а можеби и не, се случуваше татко ми, професор во средното училиште ЕМУЦ „Никола Тесла“, да ме земе со себе на работа. Понекогаш присуствував на неговите часови, понекогаш седев во библиотеката, понекогаш ме чуваа неговите колеги и колешки, занимавајќи ме со разни нешта. Голем дел од игрите, разговорите и цртежите засекогаш исчезнаа од сеќавањето. Но, она што многу добро го паметам е анатомијата на едно фиќо, „соблечено“ до механичките делови, без каросерија и без деловите од ентериерот, користено како нагледно средство за учениците. Што е ова, прашав. Фиќо, како нашето, одговори татко ми. Отпрвин не му верував, зашто знаев како треба да изгледа едно фиќо - со препознатливите „очи“ напред, тркалезниот знак со хоризонтално поставен дијаметар на кој пишува ZASTAVA, решеткастиот капак на моторот со „носот“ кој прави фиќото да изгледа некако намуртено одзади... Немаше ништо од тоа. Кога побарав објаснување зошто ова фиќо изгледа сосема поинаку од нашето, добив одговор дека и нашето фиќо изгледа вака „одвнатре“. Ми требаше време да го прифатам одговорот како вистинит. Оттогаш, знам дека бев опседнат со внатрешноста на автомобилот, со неговата анатомија наместо со „фасадата“ и се обидував „рендгенски“ да продрам низ автомобилите. Повеќе не ме возбудуваше симпатичниот дизајн, туку во себе си го замислував механичкиот скелет на фиќовците. Фиќо - тоа е она соблечено купче железо, магичниот механизам издигнат на пиедестал во една училница; токму тоа фиќо, кое овозможуваше сите да видат од што е направено, ме привлекуваше повеќе од оние што се тркалаа по улиците или стоеја на паркинзите.

Понекогаш повозбудливи и помоќни се приказните што дозволуваат да ѕирнете од што се создадени, оние што ви ја откриваат својата анатомија, отколку оние што со магиски трикови создаваат завеса што го сокрива механизмот.

 

2.

Први мај, повторно некаде во 1990-тите. Секоја година, утрото на овој датум започнува исто: станување рано, возбуда поради краткото патување до некое од блиските скопски излетнички места, патување што, и покрај краткотрајноста, секогаш се доживува како мала авантура; замислување на игрите со братучедите и прошетките во природа што претстојат…

Мајка ми ја пакува подготвената храна, татко ми ја носи во фиќото заедно со пијалаците, јас и сестра ми веројатно носиме некаква топка или играчка. Сите четворица успеваме да се пикнеме во фиќото заедно со малото брдо храна, пластичните прибори за јадење и сите реквизити потребни за хедонистичко одбележување на Денот на трудот. Сѐ е подготвено за старт. Фиќото пали од прва и тргнуваме. По само десетина изминати метри, тоа застанува и не можеме да продолжиме. По којзнае кој пат во животот слушам дека „отишла спојката“; немам поим што е тоа, само знам дека ќе мора да интервенира мајстор, а од нашиот излет нема ништо.

Ги сакав првомајските излети, но морам да забележам дека сите беа прилично еднолични. Паметам некои разговори од излетите, паметам игри, се сеќавам на вкусот на газираните сокови и печеното месо, ми текнува и на некои кавги, но сето тоа е ставено во една кутија со налепница „Први мај“, во која сѐ е измешано. Никако не би можел да се сетам кое парче на кој излет и на која година припаѓа.

Сепак, меѓу сите сеќавања еден излет точно се издвојува - оној што остана само обид и траеше десетина метри на паркингот пред нашата зграда во Козле.

Понекогаш, најдобро се паметат приказните што се прекинати и недораскажани. Недопишаните.

 

3.

Татко ми никогаш не вгради радио во фиќото. Никој од нас не ни побара такво нешто. Но, кога се возевме во него, дури и на сосема куси релации, најчесто имаше музика - пеев заедно со сестра ми, додека моите се радуваа, многу повеќе отколку што би се радувале на која било музика од радио.

Понекогаш, треба да знаеш со што не смееш да ја оптовариш приказната. И таа ќе се претвори во музика.

 

4.

Лето е, некаде јули, а јас како ученик во основно училиште уживам во сите привилегии што ми ги нуди распустот. Се радувам што Скопје е град полн со прашина – тоа значи дека автомобилот побрзо се валка и почесто треба да се мие. Уживам во ритуалот на светнување на фиќото паркирано пред влезот на зградата, во разладувањето со цревото, во текот на пенливата вода, која си го наоѓа кривулестиот пат кон сливникот. Едвај чекам фиќото да се исуши и плодовите од мојата работа да бидат уште повидливи и недвосмислено јасни.

Но, овој ритуал не тече секогаш мазно. Однекаде се појавува татко ми. Не му се допаѓа редоследот по кој почнувам со миењето, ме советува прво да почнам овде, па да продолжам онде, па вака со цревото, па онака со сунѓерот, не знам веќе како со крпата... По неполни пет минути, жестоко се противам на неговото суфлирање и луто му се заканувам дека ако не ме остави да го мијам фиќото на раат, ќе мора сам да го мие. Тој обично попушта и исчезнува некаде зад зградата или се крие дома од горештината. Продолжувам со миењето и следува хепиенд.
Приказната не може да има двајца господари. Тоа секогаш донесува проблеми.

5.

Законот никогаш не пропишуваше ваква зимска опрема, но секој возач на фиќо и без тоа си знаеше: задолжително е да се има крпа („еленска кожа“ или каков било партал), совозач, а пожелно е да има уште некој патник одзади, сите задолжени за бришење на замаглените стакла. Фиќото беше познато по прегревањето на моторот, но никогаш по греењето на кабината. Постоеја отвори насочени кон предното ветробранско стакло, од кои никако не излегуваше толку очекуваниот топол воздух, кој треба да го одмагли. Прозорецот на возачката врата го бришеше татко ми, оној на совозачката врата – кој и да беше совозач во моментот, а задните прозорци и задната „шофершајбна“ некој од останатите патници, ако ги имаше. Татко ми очигледно не уживаше во возењето со замаглени или полузамаглени стакла, а такви беа речиси секогаш, зашто по бришењето веднаш се замаглуваа повторно. Зад новиот слој „магла“ остануваа видливи и замачканите траги од претходните обиди за бришење, што дополнително го нервираше возачот. Но, за мене, патникот, магливите прозорци беа леќи што ми овозможуваа една поинаква, специфично искривена слика на светот – мојата населба се претвораше во далечна планета, непознат град, простор што допрва треба да се истражи, можеби некаква колонија среде облаци.

Оттогаш, престанав да се задоволувам со приказни што просто ја отсликуваат стварноста каква што е. Се обидувам моето пишување да биде потрага по една таква леќа што замаглува и изместува, леќа што ќе ми овозможи поглед кон повозбудливи и, парадоксално, повистински светови.

 

6.

На скопските улици неретко можеа да се видат фиќовци што напред, наместо со знакот на застава, беа закитени со амблемите на мерцедес, БМВ, понекогаш фолксваген. Нивните сопственици во рембоовски дух правеа – додуша скромна – игра со идентитетот: фиќото, тоа е нешто друго. Оние што не можеа да си дозволат да возат поудобен, побезбеден, побрз, помоќен и поскап автомобил, кој истовремено значеше и престиж, можеа барем да си дозволат знак, симбол што можеби најсилно го означува нивниот копнеж по подобар автомобил.

И покрај тоа што во сѐ беа исти со останатите модели на застава 750, фиќовците со лажен знак, кои се обидуваа да станат нешто што не се, никогаш не ми беа симпатични како оние со вистинскиот знак напред. Нивните приказни за мене беа – лажни.

Да, застава 750 е лиценцирана верзија на фиат 600, сите го знаат тоа. Но, кога ќе се обиде да се претстави како мерцедес, фиќото делува одбивно и гротескно.

Приказната не треба да ги крие своите извори, но мора да остане автентична.

 

7.

„Пукна спојката.“ „Се скина спојката.“ „Пак спојката?!“ „Менував спојка.“ „Отиде спојката...“ Реченици што рефренски се повторуваа во моето детство. Сѐ додека татко ми не реши да се ослободи од фиќото, кое полека ја губеше својата функција, бледнеејќи покрај дојденецот рено 5. Личеше на некаква смешна икебана, полно со иглички од елката до која беше паркирано. Пред да биде продаден, некогашниот миленик беше „среден“ - фамозните и проблематични „спојки“ беа заменети со зглобови од Застава 101, лимаријата беше во добра состојба, беа заменети гуртните на кочниците... Се чини дека се разделивме кога беше во најдобра состојба.

Приказните треба да ги ослободиме, или ние да се ослободиме од приказните, кога се во најдобра состојба. И покрај тоа што сигурно ќе ни биде малку криво што сме ги пуштиле баш тогаш.

 

8.

Лето, 2017 година. Се шетам со тригодишниот син низ Железара. Додека одиме накај дома, тој бегло поминува со погледот преку низата паркирани автомобили на еден од паркинзите кај кулите на улица „Коце Металец“. Забележува фиќо, кое веројатно му наликува на играчка во споредба со останатите возила, потскокнува од возбуда, се насмевнува, се приближува и го бакнува во едно од предните крила.

Никогаш претходно нема видено таков автомобил, ниту сме зборувале за него. Се радувам на ова „препознавање“, на детската фасцинација со фиќото, иако не ми е јасно од каде точно доаѓа.

Секоја добра приказна мора да содржи барем мала доза мистерија. Или индикативно совпаѓање.

 

* * *

Наративните прошетки со застава 750 теоретски ми помогнаа да научам нешто за пишувањето, што никако не значи дека истото ќе знам и да го применам кога пишувам. Пишувањето е како возење со фиќо - знаете од каде тргнувате, знаете каде сакате да стигнете и во колку часот, но тоа воопшто не значи дека навистина ќе стигнете таму, или барем не по патот и во времето во кое сте планирале да стигнете. Па, сепак, го ставате клучот во бравата, свртувате и...


13 јануари 2019,
Скопје

Слични содржини

Книжевност
Книжевност / Култура / Музика
Прашалник за ... / Книжевност
Книжевност
Книжевност

ОкоБоли главаВицФото