Костадин Танчев - Динка, пионер на македонскиот графички дизајн: „Уште сум љубопитен“

24.04.2019 15:09

Костадин Танчев Динка во текот на својот повеќедецениски плоден творечки век остави значаен и силен белег како ликовен автор и како ликовен дизајнер. На полето на применетата графика се смета за водечки во Македонија, иноватор во дизајнот, бележит сценограф, врвен изработувач на плакати и дизајнер на публикации. Остави свој белег и преку своите графички и сликарски дела. Во Даут пашин амам се отвора неговата голема ретроспективна изложба што беше и поводот за овој разговор. Во услови кога во Македонија нема сериозна архива или литература за историјата на македонскиот графички дизајн, можноста да разговараме со Динка ја сметаме за вистинска привилегија.

Во моментот кога се отвора вашата изложба во Даут пашин амам, која ги има сите карактеристики на една голема ретроспектива, што за вас лично е клучната порака од сите овие дела што ќе ги види публиката? Што е заедничкиот содржател на вашите дела?
Тој заеднички содржател веројатно е мојот интерес и тоа што отсекогаш сум бил љубопитен. Никогаш не се посветив само на графиката или само на сликарството или пак само на дизајнот. Одев паралелно и кога ќе се заморев од едното преминував на другото и така го поминав креативниот живот – одејќи пешки без современи технологии. Се разбира, прво почнав со графичкиот дизајн од причина што завршив Академија за применета уметност и тргнав во таа насока затоа што имав и еден прекрасен професор, тој беше врвен дизајнер и графичар, Милош Ќириќ и таа насока ме натера повеќе да го засакам дизајнот отколку ликовната графика. Но и двете ги работев паралелно. Едноставно сакав да си играм и ден денес си играм, истражувам и денес сакам новости. Интересно ми е, јас сум вечен љубител на џамлијата и веројатно така живеам.

Со оглед дека сте еден од водечките македонски автори во областа на графичкиот дизајн како го оценувате нивото на кое е тој денес? Дали напредуваме, дали во дизајнот има помлади графичари кои следат што се случува во светот?
Да, мислам дека младата генерација добро го следи она што се случува во светот. Имаме доста добри млади дизајнери, само во последните неколку години се појавија прекрасни млади имиња, што многу ме радува затоа што во изминатиот период дизајнот воопшто немаше еднаков третман со други видови творештво, како што е денес. Очигледно дека напредната технологија успеа да придонесе младите да можат брзо да добиваат информации, да се вклопат во принципот на работење онлајн итн. Технологијата ги натера да си наоѓаат место под сонцето и гледам дека нивниот број се зголемува. Се разбира, за сите што денес се занимаваат со дизајн, на некој начин авторството е загубено, бидејќи се работи во рамки на маркетинг агенции и токму тоа е проблемот – го изгубивме авторството. За жал, многу е ретко да ги знаеме имињата на авторите, а знаеме дека направиле врвни дизајни.

Имате поминато многу години како професор по графички дизајн на ФЛУ. Сте обликувале и образувале повеќе генерации дизајнери. Дали сте задоволен од она што сте го создале како кадар?
Многу сум задоволен, некои од моите поранешни студенти денес се врвни сликари, добри педагози, одлични дизајнери. Од класите што ги водев излегоа 5 и пол генерации.

Да се вратиме во времето на вашето поактивно работење. За денешните дизајнери е незамисливо да не користат Фотошоп и другите слични програми. Па какви техники користевте тогаш, во тоа пред дигитално време?
Имавме боја, четка, рајсфедер, перце, линијар и слободно цртање – тоа беше сè, друго немавме. Тогаш дури и немавте можност тоа да го реализирате во боја. Ќе ви кажам еден пример: во образовниот систем, во училиштето за применета уметност кадешто завршив, предаваше професорот Љубодраг Маринковиќ Пенкин, имавме многу интересни задачи. Заради техничката немоќ или поверојатно заради посистематско учење, во прва година изработувавме решенија во црно бело, па во втора година ви даваа во две бои, во трета година три бои и во четврта година во четири бои и тоа сè беше мануелно одвојување, да ви кажам и една мала разлика меѓу тогаш и сега: до некаде во шеесетите години, на пример, за да одвоите еден колан за печатење беа потребни најмалку 4 до 5 часови. Денес, уште во истиот момент може да проверите што сте направиле. Или еве на пример, како се работеше едно лого? Откако ќе дојдевте до идејното решение до конечната реализација, мене ми требаше минимум една недела. Јас одев на системот прво цртеж, потоа во црно бело, и моја среќа што се занимавав и со сито печат па ќе го преведев, ќе го овојам во бои, па ќе го испечатам, ќе го каширам и залепам...значи еден проект. За само едно решение за лого ви беа потребни минимум седум дена и тоа без размислувањето, зборуваме само за техничкиот дел. Неодамна правев една проба. Не сум голем познавач на новите технологии, работам со неколку подзастарени програми, но истиот овој процес, со многу проверки и примероци и корекции, јас со мојата бавност и неверзирано знаење, помало од она што го имаат младите, сето тоа успеав да го направам за неполн час.

Што е тоа што еден плакат и воопшто дизајн го прави успешен или неуспешен? Говорите за авторство, за идеја, за техничка реализација, па што е најважно?
Плакатот спаѓа во сферата на дизајнот, но тој е дисциплина сама по себе. И во образовниот систем плакатот се изучува како посебна дисциплина. Визуелна комуникација е еден дел, опрема на книга е друг дел, а плакатот е посебен предмет, слично како и логото за чија изработка процесот е сличен. Но, според мене плакатот е чиста ликовна креација, при неговата изработка се употребува типографијата (наслов, намена), но вредностите се чисто ликовни. Во основа плакатот е идеја. Се разбира потребно е и ликовно знаење и искуство.

Од каде и од кого учевте во тоа време? Дали имаше литература на македонски јазик?
Не, во тоа време немаше никакви книги, можевме да научиме нешто од она што го затекнавме од нашите повозрасни колеги, тие се јавуваа како креатори на корица на книга или некој плакат и во тоа време тие под влијание на Кун и на соцреализмот. Меѓутоа во подоцнежниот период, кога заминав во Белград имаше само една информација и тоа беше списанието „Графис“ кое излегуваше еднаш месечно Ние, кои се занимававме со графички дизајн едноставно брзавме кој попрво ќе го добие новиот број или ако имавте можност да патувате некаде во странство. Во тоа време и Академијата издаваше и свое списание „Домос“ од областа на архитектурата и тоа беа единствените информации. Со текот на времето почна да се појавува и друга литература и тоа што можевме да го добиеме на факултетот или лично ако патувате некаде и тоа беше максимум информации. Но да не заборавам да спомнам дека во времето на моето образование на Академијата имав извонредни професори: Милош Ќириќ беше врвен мајстор, потоа веќе контактите се проширија. Дизајнот повеќе беше развиен во Словенија и Хрватска, се дружевме и разменувавме информации и можевме малку побрзо да напредуваме во областа на дизајнот, се разбира тие што сакаа да напредуваат. Така, кога се вратив во Скопје, во седумдесеттите години бев првиот што почна да го напушта соцреалистичкиот концепт. Бев упорен, никогаш не носев кај нарачателите повеќе од едно решение, редовно учествував на конкурси и многу често добивав на конкурсите со што почна да се појавува еден посовремен дизајн.
Во Македонија дизајнот не се сметаше за некоја голема ликовна култура, туку се ставаше на периферија како да беше од второстепено значење. Јас пак бев упорен и се обидов да се наметнам со дизајнот, потоа ме прифатија повеќе и работев за театрите, а ми олесни и тоа што доаѓаа штафетите кои во тоа време веќе имаа посовремен дизајн и тоа ми олесни да се подигне свеста за дизајнот. По мене се појави и Владимир Боројевиќ кој исто така го унапреди дизајнот. Интересно е тоа што јас сум повеќе во визуелната комуникација, а Владо направи пробив во дизајнот и некако добивме место под сонцето.

Во едно поранешно интервју велите дека е исчезната архивата на графички дизајн, која порано постоела во НУБ. Дали нешто се промени во таа смисла, бидејќи постојано се зборува за заштита на она што е културно и уметничко наследство.
Не знам што се случи. Многу го почитував Насо Беќаров кој беше вработен во Универзитетска библиотека заедно со Михаел Ренџов, кои беа толку вредни и секој примерок задолжително им го носевме во Библиотеката (најчесто плакати). Но неодамна кога отидов да побарам материјали за оваа завршна изложба таму немаше ништо. Потоа побарав и во другите институции, ништо не најдов. Единствено коректно се однесува Кинотеката.Таму може речиси сè да најдете.

Имате ли фаворити меѓу делата што сте ги создале, особено во сферата на графичкиот дизајн, зашто, се чини ако е успешен дизајнот се одвојува од авторот и живее сопствен живот?
Не би рекол дека имам фаворит, но имам некои што ми се драги. Сега од оваа дистанца, можеби тоа би било поинаку. Меѓутоа не гледам голема разлика помеѓу она што денес се случува имајќи предвид дека сè уште функционираат некои од логоата што см ги направил, тоа го мислат и некои колеги со кои сум разговарал, тие се знаци што уште живеат, не ја изгубиле од актуелноста, дека се вонвременски. Се разбира, тоа е нивно мислење што мене ми годи.

Пред неколку месеци познатиот графички дизајнер Мирко Илиќ, на Твитер објави слика со стари логоа на неколку познати модни марки заедно со нивните нови логоа. Тој напиша: „Интересните логоа се заменуваат со здодевни. Вака луѓето ја уништуваат почитта за графичкиот дизајн". Што мислите за оваа изјава?
Сосема се согласувам со тоа што го напишал Илиќ затоа што мислам дека современата технологија создава трендови или мода. Тоа е нешто што поминува. Мислам дека со тоа се прави голема штета на графичкиот дизајн. Но тој ќе опстане. Видете сега што се случува, во тренд е ретро дизајнот, а тој сепак се повикува на нешто од минатото. Современите технологии влијаат врз промените, но како и во модата се враќаат трендовите и во графичкиот дизајн, се разбира не во истата форма, туку во нова креативна реинкарнација. Меѓутоа треба да е јасно дека тоа што е квалитет, тоа ќе остане. Компаниите ги редизајнираат логоата за да го следат времето. Многу решенија се отидени напред во времето, добро се обновени, меѓутоа има многу решенија изгубиле само заради помодарството.

Имате исклучително богат творечки опус. Чувствувате ли дека сѐ уште има неистражени простори кои ве возбудуваат? Дали имате креативна љубопитност? Дали правите редизајни на вашите постари дела?
Во делот на графичкиот дизајн, не. А последно што го работев е во однос на графика, слика. И тука се виде дека всушност јас постојано сакам да експериментирам. Во еден период ја напуштив хартијата, многу ме налути затоа што доживеав многу графики да се уништат во поплава, се изгубија многу плакати, па почнав болно да ја чувствувам хартијата. Но, еве сега во последно време повторно се вратив на хартијата, а паралелно се враќам и на новата технологија која го олеснува обликувањето и таа ми е провокација како нов медиум и нов израз.

Студиравте во Белград, какво е вашето искуство со соработката меѓу дизајнерите од другите републики од Југославија, дали имаше соработка дали работевте на заеднички проекти?
Слободно може да кажам дека тој период беше златното време за графичкиот дизајн. Тоа беше во седумдесеттите и осумдесеттите години. Многу се ценеше дизајнот, како и авторите. Се бараше авторски дизајн. Јас имав една среќна околност што кога се основаше Самостојната филмска работна заедница во Белград почнав со нив поинтензивно да соработувам во делот на филмскиот плакат. Работев уште како студент, некаде во 1967 година работев плакат за филмот на Миќа Поповиќ „Хасанагиница“, потоа со Кокан Ракоњац, Џорџ Скригин... Работев повеќе проекти: плакати, анимации, шпици на повеќе филмови, потоа неколку години задолжителните паноа на филмскиот фестивал, па потоа во Белград работев на краткометражен филм. Имав среќа да продолжам да работам на југословенскиот Радио фестивал што се одржуваше во Охрид и заради сите тие можности уште повеќе го засакав дизајнот.

Колку имавте слобода како графички дизајнер во тоа време? Дали беа почитувани вашите идеи?
Да, мора да признаам дека бев почитуван, само еднаш ми се случи кога во седумдесеттите години го забранија „Фокус“ осмицата, имаше една таква цензура, ни рекоа дека сме згрешиле, макар јас и сега тврдам дека ништо не сме згрешиле. Но во принцип немав никаков притисок. Имав целосна слобода. Се разбира постеа работи што не можеше да се одбегнат, на пример ако е срп и чекан, тогаш тоа е тоа, но ако сте вешт мајстор тогаш ќе знаете како добро ликовно да го обликувате. Имам чувство дека денес некако има повеќе притисок. Повеќе работиме според нечии вкусови. Во дизајнот не е толку тешко да најдете добар автор, проблемот во дизајнот е во оној кој го избира, што го одобрува, нарачателот е проблемот. Дали тој навистина знае да го избере вистинското решение. Затоа денес е отидено до таму да се прваат до стотина решенија или најмалку 20 – 30 што претпоставува само брзина во работењето без анализа на тоа што е направено. Веројатно во прашање се профити, интереси...Но јас како автор немав никакви притисоци, имав целосна слобода и тоа е најубавото што ми се случило во оваа работа.

На промоцијата на вашата монографија, Кирил Темков спомна дека ваша идеја и дизајн беа големите коцки со димензии 3х3 или 4х4 метри „расфрлани“ низ Скопје, целта беше рекламна, кој ги поседуваше коцките, помнам дека се рекламираше Скопскиот саем, една коцка имаше и на плоштад, пред книжарницата на Култура, за што се работеше?
Тоа беше сценографија, интервенција во простор, тоа пак е дизајн, само што ве обврзува да го направите монументално и тоа е дизајн заедно со архитектура. Во тоа време многу манифестации беа финансирани од Градот, како и неколку институции, меѓу кои и Културно – информативниот центар каде што работев во тоа време и се правеа навистина големи манифестации. Првично тие коцки беа за доаѓањето на Штафетата кога на сцената ставив деца, а за политичарите наредивме столици. А бидејќи тие коцки беа направени од метал останаа подолго и се користеа во различни приказни, најчесто во рекламни цели, како што денеска се билбордите. Една анегдотата од тоа време беше дека во неколку написи пишуваше дека сум ја ставил партијата на коцка...

Создадовте речиси цело ново писмо за плакатот за филмот „Хасанагиница“ во 1967 година, колку време ви требаше, како се инспириравте?
Во тоа време сите текстови, сите азбуки ги пишувавме рачно. Имав основни знаења за писмо и врз база на тој ослободен начин на пишување на босанските стеќци, тоа ми беше инспирација и ми помогна да го преземам тој серифен знак, со тоа што од седум „ступца“ продолжив на девет „ступца“ со што добив една елеганција и знаците да не бидат строги туку отворени, текстот мора да биде сив за да биде вистински. Нема математички определено растојание помеѓу знаците, тоа мора да го визуелизирате. Сакав низ таа азбука да ја направам таа визуелизација според потребите на текстот. А неодамна младата дизајнерка Марија Ветерова го дигитализираше сето тоа.

Кога ќе споредите како било во минатото и како е сега можете ли да ни кажете како ја добивавте работата, на конкурси или со директни нарачки? Колку логоа нудевте на клентите? Кој го избираше најдоброто?
Во тоа време многу често учествував на конкурси и ја добивав работата, веќе бев поафирмиран дизајнер. Меѓутоа, не се сеќавам некогаш нарачателот да ми наложил или да побарал нешто да променам. Или го прифаќа дизајнот или не. Не се сеќавам да сум бил одбиен, но и никогаш не ми се мешаа, оставаа онака како што јас сум мислел дека треба да го направам. За разлика од тоа време, сега има многу силна продукција па како да нема време до крај да се изработи сè. Втора работа што мене ми пречи, а можеби така треба: сакам тимска работа, но ние мора да ја издвоиме индивидуалната креативност. Мене ми пречи зошто младите луѓе не можат да се формираат како индивидуа. Прават свој, индивидуален дизајн, а тој му припаѓа на некоја компанија, или групација или на маркетинг куќите каде што нив им припаѓа авторството. И кога е само еден автор, пак зад тоа стои агенцијата, не можеме да ги издвоиме авторите. Има неколку луѓе, добри дизајнери кои се борат сами, но веројатно тоа е логиката или политиката на бизнисот и на профитот. Во времето во кое живееме сè се гледа преку профитот и не се истрајува до крај кога станува збор за квалитетот. Единствено повеќе се обрнува внимание на квалитетот кога има некои фестивали и тогаш се работи поквалитетно во креативниот дел. Мислам дека денес нарачателот ја има главната улога, ама не во позитивна, туку во негативна смисла. Се избира според личните вкусови, не според квалитетот. Денес личните вкусови се повлијателни отколку науката, знаењето и квалитетот. Порано имаше еден убав принцип: јавен конкурс, или конкурс каде се повикуваат десетина автори. Во отворените конкурси имаше прва, втора, трета награда и не беа задолжителни, за да не мора да ја дадат првата, на пример, ако нема вистински квалитет. Но најинтересно беше што конкурсните комисии беа составени од ликовни уметници, автори, стручњаци. Сега нема такви конкурси. Исто така наградите во тоа време беа солидни, секогаш барем во висина на три четири плати.

Што би им препорачале на младите кои сакаат да се занимаваат со дизајн и со уметност воопшто?
Да изберат солидно образование, сериозно да се посветат и да не стануваа дизајнери само заради тоа што дома ги имаат алатите. Да не се служат со банки на податоци, со готови работи туку пред себе да стават хартија и линејка, а компјутерот да биде само алатка со која побрзо ќе го провериш своето знаење.

Изложбата на Костадин Танчев - Динка ќе се одржи на 24ти Април во Националната Галерија на Република Северна Македонија - Даут Пашин Амам со отварање од 20:30 часот.