Зошто се тука?

 Филмовите „за вонземјаните“, да го употребам колоквијалниот термин, се подвид на филмовите од жанрот научна или спекулативна фантастика. Она што е фантастично во овој жанр тргнува од фактот дека немало средби на луѓе со интелигентни облици на живот вон планетата Земја, и следствено, такви облици на живот и нема. Дека немало средби со вонземјани, во тоа поклониците на одреден вид теории на завера не веруваат. Меѓутоа, независно од радикалниот „емпиризам“ и од конспиролошката вера, нема силна причина да се верува или претпостави дека човечките суштества се единствениот (интелигентен) облик на живот кој постои во космосот. Фантастиката во жанрот научна фантастика, значи, лежи на чистата случајност што до средба на луѓето и вонземјаните уште не дошло. Оттаму остварувањата на овој жанр се вид рационална антиципација или предвидувања како таа средба би изгледала, односно како би изгледале екстратерестријалните суштества.

„Вистинските“ филмови од овој профил не прикажуваат соживот на видовите, туку се фокусирани на тој клучен момент на прв контакт на човечките суштества со суштествата кои доаѓаат од друга галаксија. Тоа значи дека серијал како Ѕвездени патеки би претставувал „фантазија“ а не спекулативна фантастика, бидејќи неговата фабула е врзана за зрелата фаза на коегзистенција на Земјаните и вонземјаните а проекцијата на тој соживот, како и заедничката иднина во космосот, се темели, повеќе или помалку, на чиста фантазија. Навистина, ниту кај „вистинските“ репрезенти на жанрот спекулативна фантастика не недостасува фантазија, посебно кога се замислуваат/измислуваат изгледот и особините на вонземјаните. Сепак, кај овие филмски остварувања фокусот е на иницијалната точка: вонземјаните „дошле“, се појавиле во одреден материјален облик, тие и нивното „превозно средство“. Се остварила рационална претпоставка, не сме сами во космосот, што кај луѓето произвело голема фобија од непознатото и отпор како од психолошка, така и од одбранбена природа. Токму вториот момент, самоодбрана пред можната опасност, овој подвид на СФ го приближува до воениот и акциониот филм, но еднакво и до филмост на “стравот и ужасот“, бидејќи директно буди инстинктивен страв за егзистенцијален опстанок. Оттаму доаѓа основното прашање на филмовите во овој жанр, иако не е единствено ниту најважно, дали вонземјаните доаѓаат во мир или се непријателски настроени. Тоа спаѓа под прашањата за намерите на вселенските намерници, и се поставува пред прашањата кои се или што се тие, со која технологија располагаат или во каков вид заедница живеат. Стравот кој раѓа и одржува напнатост воедно е и критериум за повлекување крупни разлики кај филмовите од овој вид.

Класичното книжевно дело од овој жанр, Војна на световите од Херберт Џорџ Велс (H. G. Wells), уште од 1987 година, е еклатантен пример за експлоатација на стравот од непознатото и потенцијално радикалното поинакво. Вонземјаните се исклучително непријателски настроени и нивната основна цел е да ја збришат човечката раса од лицето на Земјата. Тоа е „одговор“ кој предизвикува паника, која не изостала ниту во 1938 година, при емитувањето на радиското поставување на Велсовото дело, кое го извел другиот Велс (Welles, Orson), славниот глумец од Граѓанинот Кејн. Во Спилберговата „екранизација“ на Велсовиот роман поентата е иста. Нагласена е и визуелна фасцинација со деструкцијата, како во филмовите на катастрофа (на што ли се тие подвид: хорор или мелодрама?). Нема модификации на Велсовите претпоставки. Вонземјаните се супстанцијални други. Со нив е невозможна комуникација ниту пак ја посакуваат. Со нив раководи чиста желба за деструкција. Сличен одговор за намерите на „туѓинците“ дал и Стивен Хокинг пред крајот на животот. Ова решение е едноставно и „хомогено“ и носи јасна идеолошка порака за големата загрозеност на човековиот вид, кој тогаш, се разбира, треба да се предупреди со сите средства, односно да се припреми за одбрана од големите опасности од вселената. Настрана оваа хомогенизација поради пружање отпор на малигниот освојувач од длабочините на космосот (alien е непријател!), ваквите филмови не се премногу податливи за анализа, бидејќи по правило се спој на спектаклот, грозата и баналноста. Ми паѓа на памет дека улогата на вонземјаните е иста како улогата на ајкулите во Спилберговиот филм Jaws од 1975 година, како што ја опиша Славој Жижек во „херменевтичкиот“ филм Водич за перверзни низ идеологијата од 2012 година, кој како режисерка го потпишува Софи Финс (Sophie Fiennes). Жижек, толкувајќи го овој филм вкрстил повеќе интерпретации: за едни ајкулата е метафора на „странската закана“ (foreign threat) која го загрозува американскиот начин на живот, односно метафора на природна катастрофа, олуја или имигранти; за Фидел Кастро ајкулата во овој филм била метафора за бруталната експлоатација која капитализмот ја спроведува над обичниот работник. Бидејќи обичните луѓе имаат различни стравови во животот, улогата на ајкулата, вели Жижек, е да ги соедини сите тие стравови во еден симбол, слично како што нацизмот опасноста од Евреите ја претставувал преку метафората на стаорец.

Вториот вид филмови со кои овде ќе се бавиме, се оние во кои за време на поголемиот дел од филмот не знаеме што е причината за доаѓањето на вонземјаните, па за филмскиот наратив нѐ држи судир на злокобно насетување и љубопитност. А штом се јави љубопитност, во рецепцијата на филмот е вклучен и интелектот. Такви се двата понови филмови вредни за споменување: Пристигнување (Arrival) на Денис Вилнев (Denis Villeneuve) од 2016 и Збришување (Annihilation) на Алекс Гарлан (Alex Garland) од 2018 година. Се разбира, штом на хоризонтот се појави застрашувачко тело, неизбежно е присутна војска, но бидејќи не треба да се брани туку да воспостави контакт, таа останува во втор план (скраја да е, а и за да ги исполни кадрите со додатен драматичен набој). Во овие филмови комуникацијата со вонземјаните е во прв план а улогата на акционите херои ја преземаат научниците: во првиот лингвистката и теоретска физичарка, во вториот цел тим во кој се издвојува биологинка. Но, нема да бидат на одмет ниту воените вештини, па во филмот Збришување протагонистиките се научнички кои се во воена служба или минале воена обука. Веќе на примерот на овие два филма, гледаме дека alien поджанрот на СФ-жанрот може да има две гранки: една „шаховска“, каде проблемите се разрешуваат интелектуално и другата „мануелна“, каде за решавање на проблемите сепак е потребно и наоружување и боречки вештини.

Кога е веќе споменат alien, овој во српскиот јазик веќе некое време има креативен превод – туѓин (tuđin), кој не е без мани, бидејќи туѓин-ец е синоним на странец, па тоа ксенофобијата како вообичаена заслада на национализмот ја крева на највисоко ниво за кое сѐ уште не постои термин: тоа би била ксенофобија кон нечовечкиот или вонземски вид. Би важело и повратното: туѓинец етимолошки станува близок на туѓинот, „оној кој не е наш“ добива контури на застрашувачко и потенцијално крволочно суштество од вселената. Но, кога се работи за „омиленото“ суштество на Ридли Скот, кој во 1980-тите било наречено „едноставно“ осми патник а не туѓ, се работи исто така за вонземјанин, но оној од посебен тип. Нему човечките суштества му се потребни како своевидни инкубатори или мајчинска постелка, родна утроба од која ќе се „излегне“ или породи единката, која по раѓањето е инстантно спремна за убивање. Таквите alien-и се посебен вид интрудери и бодиснечери, односно крадачи на тела со кои никаков контакт не е возможен. Се работи за исклучително инвазивен и агресивен но примитивен вид на вонземски суштества кои персонифицираат биолошки чиста опасност (поттикнувајќи со своето размножување и некои породилни фобии). Против таквите alien-и претстои драстична борба за живот и смрт. Не чуди „ликовното“ решение на овие вонземјани, кое е суштински блиско до првиот тип alien-и во филмовите за вонземјаните. Таквите вонземјани се по правило инсектоидни или рептилоидни. Тоа е еден од трите основни типа на изглед на вонземјаните, покрај анторопоморфниот и атипичниот. Ова решение е компатибилно со нивната неинтелигибилност или нагласена анималност, која е повторно во директна врска со човековите примални стравови од инсекти и влекачи. Таквиот изглед ги сугерира и нивните одлики: брзина, начин на движење во просторот, размножување, исклучива фокусираност на примални инстинкти, во кои спаѓа и оној „воениот“.

Антропоморфните претстави на вонземјаните по правило сугерираат суштества спремни на комуникација со луѓето, односно суштества кои се суштински сродни на човечките, со извесни разлики (џуџест раст, крупни црни очи и крушколика глава со груба зеленкасто-сивкаста кожа е решение кои речиси претставува визуелна конвенција на овие суштества). Вонземјаните со таков облик покриваат широк сектар филмски жанрови, од остварувања за деца, каков што е иконичниот Спилбергов E.T., до духовити пародии како Paul од 2011 на Грег Мотолa (Greg Mottola). Од друга страна, може да се каже дека нивниот изглед потсеќа на суштества кои лесно можат да се посвојат како домашни миленици, како еден Алфа, на пример, настрана неговото крзно, носот на мравојад, огромните уши и гастрономската склоност кон мачки. Се разбира, не се такви сите вонземјани регрутирани во филмски комедии, за што сведочи филмот кој стана франшиза: Луѓе во црно, кој дава многу забавен одговор на нашето основно прашање за „блиските средби од трет вид“. Според овој филм, кој ги заинтригирал и браќата Коен да му се посветат во едно продолжените, втиснувајќи печат со своите духовити бизарности, вонземјаните одамна се меѓу нас. Тие се повеќе преправени во човечки суштеста отколку што се бодиснечери. Меѓутоа, постои утешна поента: некој бдее над нашата безбедност. Специјаните тајни единици задолжени за овие суштества непрестано се грижат да одржат ред меѓу нив а луѓето да ги задржат во блажено незнаење, што го постигнуваат со блиц(криг) ламба за бришење сеќавања. Единствено незнаењето за постоењето на вонземјаните е сигурен контрапункт на глобалната паника.

Кај „сериозните“ СФ остварувања, допуштам да речам и претенциозни, но кои несомнено постигнуваат поголем успех како филмски остварувања (намерно ја избегнувам ситагмата уметнички квалитет), нештата стојат вака. Во прв план е комуникацијата. Во филмот Пристигнување фокусот е на настојувањето да се осознае јазикот, или поточно писмото, со кое се служат вонземјаните, за да се разберат пораките кои тие ги праќаат. Тоа писмо е замислено така што содржи круговидни изрази кои не претставуваат букви туку реченици, односно заокружени (не е каламбур) синтаксички целини. Сѐ е необично во врска со тие вонземјани. Патуваат во некои лебдечки полуконвексни издолжени форми, како кога некоја особено испапчена пура би се пресекла на половина по должина, иако мене, по бојата или „текстурата“ на материјалот, тие „бродови“ или летечки средства, повеќе ме потсеќаат на некои издолжени каменчиња или заоблени ковчези, кои летаат без звук, не користејќи мотори или нешто слично. И изгледот на вонземјаните е необичен и во некоја рака неочекуван. Отпрвин личат на „хептаподи“ т.е. суштества со седум краци или полипи, од кои испуштаат нешто налик мастило кое пред очите на луѓето се згуснува во круголики реченици. Мене ме потсетија на некое стебло од дрво чие корење е видливо и подвижно. Меѓутоа, кога на главната хероина, линвистката, ќе ѝ дозволат да се „качи“ на нивниот „брод“, ќе видиме дека изгледот на вонземјаните е сосем поинаков. Луѓето кои комуницирале со нив го виделе само нивниот „приземен“ дел, додека тие сепак се антропоморфни, со тело-труп без раце и „глава“ која потсеќа на глава на камена статуа. За волја на вистината, сето тоа, и превозното средство и изгледот на вонземјаните се ирелевантни, би рекол и сосем произволни, наспроти причините за нивното доаѓање и начинот на кој тие комуницираат со Земјаните. И овие вонземјани, како и обично, припаѓаат на понапредна цивилизација. Меѓутоа и тие познаваат „процес на смрт“ (не се бесмртни) и на нивната цивилизација ѝ се заканува опасност (нивната заедница и култура не се неранливи). Елем, во Земјаните виделе средство за себеси да си помогнат, за три илјади години. Значи, причината за нивното доаѓање е целосно утилитарна: треба да ги опремат своите идни спасители со знаења кои ќе им бидат неопходни во реализацијата на таа цел. Од друга страна, нивното„слетување“ на Земјата е изведено тактички ризично, но, ќе се покаже дека ја постигнало својата цел. Онаа стара теза дека преку жанровските филмови се испишуваат геополитички пораки и овде важи, но не е во прв план. Сеедно, главната потенцијална неприлика доаѓа не од Русите, иако и тие се вклучени, туку од Кинезите и водачот на нивната армија. Вонземјаните со својот настап сакаат да ги мотивираат Земјаните да сфатат дека само обединети можат да ја решат загатката на комплицираната вонземска граматика. Иако филмот бил конципиран да има одредена атмосфера (добил Оскар за звук), во расплетот станува некако инфантилен, иако е неспорно хуманистички настроен. Елем, на Земјата и Земјаните во ниту еден миг не им се заканувала опасност од посетителите одозгора. Единствената опасност била Земјаните самите да предизикаат меѓународни или меѓудржавни инциденти по повод мистериозната опасност која буквално се надвиснала над нив.

Друга поента на не-арт филмот, или поп-култ филмот, колку и да се разминува со на пример, спилберговските и ридлискотовските продукции, е дека жанрот ја детерминира смислата на филмот. Кај Пристигнување тензијата постои цело време, но нема насилни сцени или сцени на судир, па сѐ хармонично се слева во оптимистична поента. Па добивме и речник на хептаподите и извртено поимање на времето, варијанти на патување низ времето или вкрстувања на иднината со современоста. Елем, хероината се сеќава на она што ќе се случи – па вие тоа поимете го „as you like it“, одноно поимете го таман како завршеток на филмот Interstellar (2014) на Кристофер Нолан, каде главниот лик, космонаут, упаѓајќи во некоја n-та димензија, која потсеќа на мултиплициран кадар на една иста ситуација, од иднината себеси во сегашноста си праќа пораки извлекувајќи книги одзади од полицата, од зад ѕидот, така што извлечените книги асоцираат на порака пратена по некој вид „адаптирана“ Морзеова азбука.

Во филмот Збришување нештата се злокобни и такви остануваат до крај. Овде надвладеала потескобната варијанта на жанрот, што се гледа веќе по тоа што научниците користат свое наоружување во борбата со мутираните животни на кои наидуваат при својот воено-истражувачки потфат. Имено, во извесен крај на американската земја, покрај морето, се исчитуваат неприродни промени, кои се или последица на ударот на радиоактивен метеорит или влијание на вонземски фактори, што ние, се разбира, само ги насетуваме. Силата која е присутна дефинитивно потекнува надвор од Земјата, но таа не само што не е антропоморфна, таа не е воопшто „морфна“, значи нема ниеден одреден облик.

Она што е карактеристично за делувањето на таа сила (всушност нејасно е дали треба да ја означиме сила, енергија, битие или како веќе) е дека таа ја доведува до промена генетската структура на на живиот свет на земјата. Тие промени се патогени или мутациони. Алигаторот добива неколку реда заби, концентрично поредени во неговата челуст, а мечката проговорува со гласот на човечката жртва која ја убил. Билки растат во човечки облик, додека по неживата материја: ѕидовите на куќата или војничкиот хангар, расцветува разнобојна флора. Уште повеќе, и тука е сместена кулминацијата на филмот, таа сила/енергија/суштество е во состојба да мултиплицира само човечко суштество. Така главната хероина, биологинка-војник, го среќава тоа мултиплицирано суштество физички идентично на нејзиниот сопруг, но кое не е тој. Во некој миг во филмот визуелно е предочен изгледот на таа сила, што потсеќа на триповите на корисниците на ЛСД. Филмот Збришување нѐ држи во напнатост до крајот. Најпрво со енигмата за потеклото на туѓата сила и природата на тоа што се случува, за на крајот да остави некои прашања неразрешени. Таа надворешна сила била инвазивна, се ширела наоколу и ја менувала генетската структура на природата, но не била пан-деструктивна во велсовска смисла на зборот. Патолошките промени кои ги предизвикала на живиот свет на Земјата како да биле дел од нејзината игра или израз на нејзиниот креативен потенцијал, а не желба за доминација или, наспроти својот наслов, настојување за анихилација на живиот свет. Во некоја рака, иако потенцијално несовладлива со конвенционално човечко наоружување, се повлекла пред една фосфорна бомба, со што и овде наивноста на жанрот триумфира – наивноста на оптимистичен крај, се разбира.

Љубителите на жанрот, во кои баш и не би се пофалил дека спаѓам, ќе почувствуваат макар во атмосферата и главното решение на филмот Збришување по нешто од елементите на Соларис на Станислав Лем и Андреј Тарковски. Таа постапокалиптична атмосфера на разорена и распадната цивилизација и некаква заканувачка тензија која се чувствува „во воздухот“, тоа неименливо, неопипливо, можеби и непостоечко „нешто“ што влијаело на умовите на истражувачите и војниците водејќи ги во лудило. Навистина, во Соларис тоа нешто е симболичка загатка а не „реална“ материјализирана надворешна сила или alien како зол гостин од космосот.

Значи, филмовите за вонземјани се многу повеќе од само подвид на СФ жанрот. Тие се, во некоја рака, футуролошка инвестиција и фантастика на можното, а од друга страна потсетуваат на кревкоста на земјанската самозаљубеност и наивност на верата во сопствената исклучителност. Било да се забавни и смирувачки, бесмислено крвожедни, како добар број хорор филмови, необични и злокобни, поттикнуваат на размислување. За нашата неизбежна иднина во космосот.

Саша Ќириќ (Пирот, 1975), завршил Филолошки факултет во Белград, во групата за српска, јуѓнословенска и светска книжевност. Објавува книжевна критика, повремено и други литерарни видови/жанрови, во книжевна периодика. Уредник во книжевно-пропагандниот комплет „Бетон“. Работи како новинар-водител на Радио Белград 2 во програмата за култура и уметност.

Саша Ќириќ ќе биде гостин на фестивалот Друга приказна (5-8 септември во МКЦ, Скопје).