Историја на тишината

Живеам во тивка куќа. Во зимските денови го слушам снегот како паѓа на прозорците и пламенот како мрмори во печката, гумите што шиштат по мократа улица, преметкувањето на моите мачки. Кога ќе се стопли, ги отворам прозорците и понекогаш до мене долетува делче од разговорите на минувачите. Тишината околу мене е огромно место низ кое моите мисли скитаат додека работам.

Понекогаш си помислувам дека таа ме поврзува со минатото, дека е вдовица што живеела во оваа куќа пред сто години, работела во тишината, наслушнувајќи ги звуците, некои слични на оние што и јас ги слушам, некои својствни на нејзиното време – од улицата, од дворот и блиската шума, од околните полиња. Но нејзината тишина суштински била различна од мојата: доволно е да притиснам копче и да го допрам екранот за да слушнам гласови што зборуваат или пејат. Тишината е променета од мојата свест за тоа дека можам да ја откажам.

Мојот лесен пристап до звук значи дека обемите на нејзиниот и на мојот свет се разликуваат. Вдовицата, од оваа куќа не можела да го слушне ниту најгласното викање на луѓето оддалечени надвор од дометот на гласот. Гледам низ истите прозорци како и таа, низ старите нерамни стакла. Но тоа го правам додека разговарам со пријателите што живеат во Њујорк или во околината на Бостон, со својот брат во Франција, со луѓето ширум светот без граници кој го дефинира мојот живот.

***
Луѓето кои првпат слушнале гласови одвоени од местото од кадешто доаѓаат сигурно се нашле во големо чудо. Психологот и ликовен критичар, Рудолф Арнхеим успеал да изрази нешто од тоа чудење и таа моќ. Тој се сеќава кога една вечер седел во кафеана блиску до пристаништето, во рибарско село на југот на Италија, во триесеттите години на 20. век. „Рибарите со рашиерни нозе, со рацете во џебовите, со грб завртени кон улицата, втренчено ги гледаа чамците што го носеа уловот. Беше многу тивко, а потоа одеднаш зад мене се слушна крчење и крцкање – некој вклучи радио“, пишува тој. Сопственикот на кафеаната во италијанското местенце, кое речиси не видело странци“ се надевал дека звуците на радиото – англиските спикери, германскиот хор ќе привлечат гости. „Рибарите се завртеа и слушаа, иако ништо не разбираа“, се сеќава Арнхеим. Беа маѓепсани, неподвижни.

Во рурална Америка од времето на економската криза, дејството на радиото било исто толку силно. На семејставата на фармерите што имале струја им олеснило кога можеле да ја прекинат тишината што била придружник на нивната изолираност. „Кога набавивме радио, го ставивме на прозорецот во кујната, го свртевме кон полињата и го пуштивме на најсилно“, се сеќава една жена од фарма. „Во првата недела сите се трудеа да бидат во дометот на неговиот звук“.

До триесеттите години на минатиот век, радиото веќе имаше поминато голем пат. Првите примероци настанати во втората половина на 19-от век главно беа користени за пренесување пораки ма Морзеова азбука. Првата вистинска радио програма била емитувана на Божиќ, 1906 година, кога канадскиот пронаоѓач Региналд Фесенден, кој се наоѓал на крајбрежјето на Масечусетс, на виолина ја исвирел „Света ноќ“ и го прочитал описот на Христовото раѓање од Евангелието по Лука. Но повеќето слушатели на Фесенден биле радио – оператори на бродовите во водите на Источниот брег на САД. Во 1910 година, кога друг иноватор, Ли де Форест, организирал пренос од Метрополитен операта, стотици њујорчани се собрале во центрите каде можеле да стават слушалки и да го слушнат напукнатиот, деформиран глас на на Енрико Карузо. Дури и првата комерцијална програма во Питсбург, на денот на претседателските избори во 1920 година, не стигнал до повеќе од илјада слушатели, кои наведнати над своите приемници ја слушнале веста за победата на Ворен Хардинг. Останатите морале да ги почекаат утринските весици за да ги прочитаат резултатите.

Во 1922 година, кога радио станицата на градот Њујорк ја емитувала првата позната реклама во која се величале предностите на становите на Хоторн Корт, во Џексон Хајт во Квинс, во целата земја имало триесетина радио станици. Но технологијата се развивала, делумно благодарение на иновациите во текот на Првата светска војна. По војната бројот на слушатели и бројот на емитувачи повеќекратно пораснал. Веќе во 1924 година имало повеќе од 500 станици; во 1930 година, членовите на 40 отсто на американските домаќинства го вклучувале радиото за да ги следат важните настани во реално време или слушале радио драми, вести, музика, временска прогноза или реклами. Една деценија подоцна имало 80 отсто такви домаќинства.

Како што му растеше популарноста, радиото стекнувало и критичари. Најгласен меѓу нив веројатно е швајцарскиот филозоф Макс Пикард, роден на крајот на 19-от век. Тој сметал дека тишината има сопствена реалност. „Тишината не е нешто негативно, не е едноставно отсуство на говор. Таа е позитивен, потполн свет...Тишината постоела пред нештата. Како шумата полека да израснала од неа...Птиците пејат во шумата, но тој звук не е вперен против тишината, тој е блескав поглед кој паѓа врз шумата,од окото на самата шума“, пишуваше тој.

Пикард особено го презирал радиото; го сметал за машина за „производство на апсолутна вербална бучава. Содржината е речиси неважна: предизвикувањето бучава е главната цел...Дури и кога радио апаратот е исклучен, неговата бучава како нечујно да продолжува“. Пакард бил особено вознемирен од идејата радиото да се сврти кон работниците во полето. Тој го идеализирал светот до кој не допира технолошкиот напредок и тишината во која работеле работниците на фармите: „Минатите генерации молкум му прават друштво на работникот“. Според него, модерниот живот со својот постојан џагор и клопот ја уништил тишината и ја претворил во „место во кое бучавата уште не стигнала“, во „обичен прекин на континуитетот на бучавата“. Во 1948 година изразил жалење што „тишината веќе не постои во вид на свет, туку само во фрагменти, како остатоци од светот. А бидејќи остатоците секогаш го плашат човекот, тој се плаши од остатоците на тишината...“

***
Во моето детство, додека растев на фармата во Масечусетс, радиото му даваше ритам на моето секојдневие. Денот, неделата и викендот беа поделени според непроменливите програмски шеми. Доцното вечерно слушање се разликуваше од утринското. Во дневната соба гледав телевизија, обично со родителите и со браќата и сестрата, но радиото беше само мое, се наоѓаше блиску до моето уво додека лежев во креветот. Антената беше свртена кон прозорецот за да ги фаќа бостонските станици. Кога ќе ја најдев WMEX, до мене допираше светот чијшто дел сакав да бидам: „The Boxer“ и „Someday Soon“ го надгласуваа татнењето на ветерот во боровите зад нашите полиња.

Радиото го насочило младиот борец за човекови права и конгресмен Џон Луис кон неговоата иднина. Кога тоа стигнало до него на семејната фарма во Алабама, во 50-тите години на минатиот век, му ја открило библијата на социјалниот бунт. „Едно неделно утро на почетокот на 1955 година, како секогаш ја слушав станицата WRMA во предградието на Монтгомери, кога до мене стигна гласот на проповедникот кој никогаш порано го немав слушнато, млад свештеник од Атланта“, пишува тој. „Неговото име го слушнав дури на крајотна проповедот, но гласот веднаш ме освои...Тој не говореше, туку како да пееше. Но уште повеќе од неговите зборови ме маѓепса неговата порака“.

Сепак радиото и го стеснуваше светот. Во неговите рани години, женските гласови не биле вообичаени, особено меѓу спикерите. Се сметало дека се иритантни, премногу лични за да можат да пренесат објективност. Во 1928 година, еден експерт за радио тврдел дека „ако каркатеристичниот говор на жените се претвори во електрични импулси, не се согласува со електричните карактеристики на денешната радио опрема“. Оддалеченоста на гласот во просторот веќе не било ограничување. Но тоа истовремено значело засилено отсуство на гласовите и намалување на моќта на обесправените – што е друг вид тишина. „Радиото е личност која зборува, а не слуша, додека сите други слушаат, а не можат да зборуваат“, забележал Арнхеим.

***
Во триесеттите години на 20-от век, Бертолт Брехт размислувал за радиото. „Радиото е еднострано, а би морало да биде двострано“, пишува тој. „Тоа едноставно е апарат за одвраќање на вниманието, за пренесување звук во една насока. Еве позитивен предлог: променете го апаратот така што нема да служи за дистрибуција, туку за комуникација. Радиото би бил најдобар апарат за комуникација во јавниот живот, огромна мрежа на гласни жици“. Кога радиото би можело „да му дозволи на слушателот да зборува а не само да слуша“, заклучува Брехт, би можело „да го вклучи во комуникацијата наместо да го изолира“.

Подоцна, тој многу поинтимно зборувал за радиото. Кога Хитлер дошол на власт, Брехт ја напуштил Германија и заминал во прогонство кое ќе потрае 15 години. Скитал низ Швајцарија и Франција, пред да застане во Данска. Светот на прогонетиот е своевидна тишина. Сепак, малиот радио апарат му овозможувал да прислушкува што се зборува на неговиот прв јазик – емиргрантите и прогонетите пред него не можеле да ја замислат таа невидлива врска. Во една песна за радиото, Брехт ја изразил својата приврзаност кон мајчиниот јазик, иако оние што говорат на тој јазик го протерале:

Мала кутијо, што во бегството те држев нежно покрај себе
за да не ти се скршат лампите,
носена од куќа до куќа до брод со едро до воз,
за да моите непријатели продолжат да ми зборуваат,
за да покрај мојот кревет продолжат да ѝ зборуваат на мојата болка,
пред да заспијам и штом се разбудам,
за своите победи и моите грижи,
вети ми дека нема одеднаш да замолчиш.

Меѓутоа, слушањето било само делумна утеха. Кога со семејството се сместил на островот Финен во Данска, почнал да работи во адаптирана штала. Иако во изгнанство со себе го имал радио апаратот, тој не можел да му го надокнади звукот на разговорот со пријателите и живиот берлински џагор во позадината. „Радиото е вклучено секоја вечер и контактот со светот е повторно воспоставен“, пишувал Брехт. „Но ми недостасуваат разговорите...“

***
Сакам да го замислувам Брехт и неговите пријатели во некоја берлинска кафеана, каде нивните гласови се мешаат со десетини други. Мноштвото истовремени разговори е своевидна музика. Во своите дваесетти години работев во пекарница и во кујната на ресторан во еден островски град. Туристите доаѓаа во лето, но ние бевме отворени целата година. Особено зиме, кога ќе поминеше времето за ручек, стоев на вратата од трпезаријата и ги слушав гласовите на гостите кои ги претресуваа своите проблеми и ја бистреа градската политика, зборуваа за финансиите и озборуваа и така создаваа сопствен псалм. Ми се допаѓаше таа мешавина на гласови кои се подигнуваат и спуштаат, музиката на паузата во работен ден. Уверувањето дека делумно таа музика и јас самата ја овозможувам ми помагаше да останам на таа работа.

Сега мислам дека звукот на тие гласови за мене беше силен и важен затоа што животот ми беше исполнет со тишина. Таа зима живеев сама, на петнаесетина километри од градот. Кога во облачна ноќ се враќав дома, а сум заборавила да оставам светло, не можев да видам ни прст пред око додека го преоѓав патот од автомобилот до влезната врата. Немав телевизор, а радиото фаќаше само неколку станици и притоа крчеше. Само што го завршив колеџот и уште не знаев кој сакам да бидам, што секако придонесуваше на мојот впечаток дека светот е неограничено голем.

Секое утро пред да одам на работа, читав или пишував песни во таа тивка куќа. Тишината можеше да се допре и беше добродушна, ми нудеше простор да ја замислувам не само работата што ме чекаше во тој час, туку и работата во иднината. Кога ќе ја подигнев главата од хартијата и ќе погледнев низ прозорецот, ќе ги видев јастребите во низок лет над сивите грмушки. Но ноќите беа поинакви. Бев сама во тишината што ја зголемуваше темнината. Пустошот на тоа место ми изгледаше огромен, а јас во него многу ситна. Самата тишина беше присуство, дури и кога имаше бура и силен ветер. Не успевав да се сосредоточам на ништо друго освен на својата осменост во тој непрегледен предел. Сега знам дека тогаш барав каква било котва. Секоја вечер ложев голем огин и ги гледав неговите променливи пламени; во најлошите ноќи ќе ги повлечев ќебињата од креветот и спиев покрај огинот, не заради топлината, туку зтоа што ме смируваше неговото живо присуство.

Како што денот стануваше подолг, ноќта сè помалку ме вознемируваше. Кога стигна април, седев на прагот, уживав во топлината на сончевите зраци и ги слушав невидливите бранови зад песочните гребени, од другата страна на патот. Понекогаш спиев со отворен прозорец, ветерот стануваше благ и ја слушав сирената што ги предупредуваше бродовите дека брегот е блиску.

Пред следната зима го напуштив островскиот живот и се преселив во град. Можев да одам на поетски вечери речиси секој ден; работев во книжарница и часови поминував во други книжрници. Сакав да бидам дел од тој свет. Се зачудив кога сфатив дека тешко се прилагодувам на бучавата на зимата во град. На островот, снежните бури ја засилуваа тишината. Во градот беше обратно. Моите соседи имаа лопати и справи за дување на снегот. Не ни чекаа да се смири времето, веднаш се фрлаа на работа.

***
Иако тишината може да биде застрашувачка, луѓето секогаш ја барале. Во третиот век, во време кое било многу потивко од нашето, пустинските мајки и татковци проповедале тишина; во шестиот век, свети Бенедикт од Нурсија го вовел молчењето во неговите правила на манастрискиот живот. Трапистичкиот свештеник Томас Мертон стапил во Гестиманската опатија во 1941 година, но пред тоа повремено живеел во Њујорк. „Градската атмосфера одеднаш стана стравично напната заради веста што пристигна од радиото“, се сеќава тој во „Седмокатната планина“. „Пред да слушнам за што се работи, почуствував напнатост. Одеднаш станав свесен дека тивкото посебно мрморење на многу радио апарати се стопило во силен, злокобен глас кој допираше до мене од различни насоки и ме следеше по улицата...Слушнав ‘Германија – Хитлер“.

Радиото беше една од работите кои Мертон со задоволство ги оставил зад себе кога отишол во манастир. Таму, својата најплодоносна тишина ја наоѓал во текот на ноќта. „Седам во темнината. Седам во човечката тишина. Потоа почнувам да ја слушам ноќта, ноќта на мокрите дрвја, додека месечината лизга преку црквата во маглата од влага и од жегата што се повлекува“, пишува тој.

Понекогаш дури и оние што присилно живеат во тишината ја откриваат нејзината сложеност. Во „Хроника на култот на личноста“, своите мемоари од затворот во времето на големите чистки на Сталин, Јевгенија Гинзбург ја опишува наметната тишина како еден вид измачување. Таа се прашува: „Колку тишина има во светот?“, Но во исто време вели дека во тишината „можела да ја набљудува виртуозноста што ја развива човечкото паметење изострено од самотија и целосна изолација од надворешни впечатоци. Со неверојатна точност човек се сеќава на сè што некогаш прочитал и може да повтори цели страници од книгите што одамна ги прочитал и навидум ги заборавил“.

***
Денес мислиме за тишината како за нешто што измолкнува и почнуваме да ја мериме. Во „Квадратниот инч на тишината“ од 2010 година, акстичниот еколог Гордон, Хемптон го опишува како „можеби најтивкото место во Америка“ – уточиштето во кое природата не ја расипуваат разни звуци што ги произведуваат луѓето. Почнавме да го мериме и уништувањето кое може да произлезе од нарушувањето на тишината. Во Големиот животински оркестар од 2013 година, музичарот и природонаучник, Берни Краус носи мерач на звук во шумата за да покаже дека претераната бучава ја прекинува песната на птиците.

Но се соочуваме и со бучава која мерачот на звук не може да ја регистрира. Неодамна патував со воз од Бостон во Њујорк. Седев во тивок вагон. Жената до мене на масичката држеше два отворени компјутери и таблет. Додека возот патуваше на запад и додека покрај нејзиниот прозорец проаѓаше јужниот брег на Нова Англија, нејзините палци скокаа по тастатурата и екраните додека брзаше нешто да скенира и да одговори на пораките. Сонцето на водата, брановите што го заплиснуваат брегот, нејзните раце што нечујно се движат помеѓу различните справи – нејзината френетична ревност ја убиваше тишината исто како што тоа би го направил гласниот разговор и сигурна сум дека мојот немир во текот на патувањето имаше врска со фактот што сум поблиску до таа жена, отколку до вдовицата што некогаш одамна живеела во мојата куќа. Јасно се сеќавам на денот кога ја поврзав машината на која пишувам со светот и се одреков од дел од приватноста на мојата работа.

Кога би добила прилика да живеам на некој оддалечен остров, мислам дека темнината и ветерот не би ме вознемирувале како некогаш; по онаа незаборавна зима, поминав многу време на пусти места и се чувствував пријатно. Меѓутоа, се прашувам дали би имала трпение долго да останам таму или да останам да живеам зашто се навикнав на отсуството на големо пространство чиешто намалување суштински го обележа мојот живот.

По повод објавувањето на книгата на авторката (Jane Brox) за социјалната историја на тишината.

Слики: øjeRum

Извор: The New Yorker