Апорофобија - болест на новото доба? (1)

11.09.2019 00:42

Шпанската филозофка Адела Кортина привлече големо внимание кај научната, но и широката јавност, објаснувајќи нов феномен и вид фобија која стана карактеристична појава на нашето време. Живеејќи во време на големи миграции, зголемена ксенофобија и обнова на најрадикалните националистички идеи и најконзервативните теории, Кортина суштински заклучува дека во сржта на сите тие појави е едноставниот факт дека „не се отфрла странецот, туку сиромавиот“, зашто во основата на тоа се наоѓа апорофобијата или стравот од сиромашните. Стравот од сиромаштија „се создава“ и кај оние кои се плашат да не влезат во оваа категорија.

Адела Кортина и концептот на апорофобијата

Кортина е професор емеритус по Етика и политичка филозофија на Универзитетот во Валенсија. Новиот поим апорофобија го означува и дефинира отфрлањето на сиромашниот. Таа го поставува прашањето: дали навистина ни пречат странците или она што навистина ни пречи е - „сиромашниот човек“, без разлика дали тој е странец или „домашен“ (или како што вели таа „сиромав од нашата сопствена куќа“)? Нејзиниот одговор е дека во суштината на отфрлањето на овие луѓе е аверзијата кон нивната сиромаштија, што имплицира дека ни на најзатворените ксенофобни средини не им пречат „богатите“, без разлика од каде доаѓаат.

Кортина е вистинска мајка на овој неологизам, новосоздаден поим до кој доаѓа 2017 година кога зборот апорофобија влегува во Dicionario De La Real Academia Espanola. По влегувањето на поимот во Речникот на Шпанската Кралска Академија тој се универзализира и полека влегува во сите светски јазици и денес е општоприфатен. Станува збор за фобија која ги има карактеристиките на сите останати фобии.

Секако дека изворот е една друга фобија: ксенофобијата, која е тесно поврзана со апорофобијата, во смисла дека сакаме да бидеме само со оние „кои се како нас“. Некои објаснуваат дека се работи за своевиден колективен психолошки атавизам зашто човекот низ историјата секогаш бил дел од некоја затворена група која стоела наспроти другата непријателска, конкурентна затворена група (племе и слично).

Но, за да ја објасни својата теорија Кортина воведува една нова синтагма. Имено, според неа луѓето се „заемни животни“ („animales reciprocadores"). Односно, луѓето се специфични битија кои функционираат врз основа на односот „давање и примање“. Таквиот однос претпоставува постоење одреден договор. Пишан или непишан. Оваа теорија има долга традиција. Почетоците можеме да ги најдеме уште кај старите грчки софисти, но таа посебно се дефинира во 17 и 18 век во делата на Хобс, Лок и Русо. Затоа и Кортина смета дека „договорноста“ ("contractualismo") е изворот на нашето општество.

Според неа поединецот е подготвен да ги исполни своите должности доколку државата ги исполнува своите обврски кон него, односно ги штити неговите права. Токму тоа е односот „давам - примам“ и тоа е суштината на општеството, размените и договорите. Таа извлекува логично прашање од сето тоа: А што со оние кои немаат ништо да ни дадат за размена? Кои се тие кои не можат ништо да ни дадат за размена? Како се викаат тие? Се викаат сиромашни, одговара Кортина. Затоа кон нив постои одбивен однос или фобија, страв, отфрлање, неприфаќање кое во современите општества се манифестира и како насилство над нив.

Поимот е комбинација на два грчки зборови: áporos, кој значи сиромашен и зборот phobos кој значи страв, паника и слично. Тој „страв од сиромашните“, смета авторката, има „церебрална база“ и затоа е универзален. Имено, се плашиме од оние кои не можат да ни дадат ништо за возврат и затоа, во најдобар случај, се обидуваме да ги избегнеме и се држиме настрана. Секако, човечкиот мозок може да се „обработи“ и моделира (што е во основата на секоја пропаганда, идеологија, создавање стереотипи, обрасци на однесување, социјализација итн).

Бидејќи Кортина смета дека апорофобијата се наоѓа од другата страна или наспроти човечкото достоинство истакнува дека образованието е најефикасниот начин за постигнување на целта за менување на однесувањето на луѓето кон подобро. Како што мошне флексибилниот човечки мозок може да се моделира и „програмира“ во негативен правец, тој со образованието може да се менува во позитивна насока. Затоа образованието е најефикасниот начин за менување на однесувањето кое е под човечкото достоинство, а кое може да биде, меѓу другото, и последица на апорофобијата.

Исклучивоста како темел на апорофобијата

За жал, современото општество сѐ повеќе се карактеризира со исклучивоста која е сѐ повидлива кај проблемите за третирање на бегалците. Секојдневно се соочуваме со оваа трагична вистина. Токму деновиве и некои од најугледните информативни куќи (Би Би Си) го проблематизираат нехуманото однесување на хрватската полиција кон бегалците на источните граници од земјата. Исто така за американскиот претседател Доналд Трамп веќе се зборува како за човек кој отвора „концентрациони логори за децата“ кои ги одвојуваат од своите родители (латиноамериканските бегалци) и ги изолираат во посебни кампови со нехумани услови.

Унгарскиот премиер Орбан станува ѕвезда на ксенофобната европска десница, во Италија тоа е уште поекстремно, итн. Секако дека која била исклучивост стои наспроти демократијата, зашто демократијата, eo ipso, мора да биде вклучувачка. Една од темелните карактеристики на демократијата е нужно - вклучивоста. Затоа Кортина и нагласува дека суштината на апорофобијата е токму силно нагласената исклучивост.

Но и самите сме сведоци дека и во нашиот општествен амбиент секоја различност станува проблематична: без разлика дали е национална, верска, полова, идејна итн. За сиромаштијата како дискриминирачки фактор воопшто и не размислуваме. А моќните општествени институции сѐ поагресивно промовираат таков начин на однесување, светоглед и идеали, иако нивната мисија би требало да биде сосема поинаква, обратна.

Секако, логично е дека не може да постои општество кое истовремено е и апорофобно и демократско. Кортина заклучува дека „сите општества кои ги познава се апорофобни“. Важноста на филозофското образование, образованието за основните човечки вредности во случајов мора да играат улога. Во времето на големите приказни за „курикуларната реформа“ навистина мораме да се запрашаме кој вид образование сме го одредиле за нашите млади генерации - зашто одговорот на тоа прашање во голема мера ќе ја одреди насоката на нашата заедничка иднина. Туризмот го прогласивме за наш спас, иако да се зависи единствено од туризмот значи веднаш да се потпише дека сме земја која ја чека извесна економска нестабилност и несигурност.

Драги ни се богатите странци, а за странците кои трагедијата на војните, неволјите и бедата ги натерале на бегалска судбина речиси и не размислуваме како за човечки битија - иако нивната трагична судбина во голем дел е само последица на неодговорните империјални европски политики, особено северноамериканските империјални политики од 20 век.

Што се бедата и сиромаштијата?

Ако некого означиме како „сиромашен“ тој во нашата идеологизирана свест се идентификува со „парзаит“ зашто од нас, од нашето општество, нашата држава - добива одредени бенефиции, а за возврат „не ни дава ама баш ништо“. Не ни е грижа зошто тој човек (маж, жена, дете) е сведен на статусот и трагедијата на бегалец или мигрант кој е принуден да се бори за гол живот и кој е изместен од својата заедница, од своето општество. Тие едноставно се надвор од нашиот концепт, надвор од прифатената практика на „играта на заемност“ која во нашите глави е темел на нашата заедница.

Гледајќи ја нивната беда и ние во однос на нив се „чувствуваме како богати“ (иако можеби во рамки на конкретната општествена структура можеби сме мошне ниско позиционирани) па со самото тоа и подобри. Апорофобијата, од која можеби боледуваме не знаејќи, нѐ насочува кон заклучокот дека немаштијата на сиромашните бегалци и мигранти го загрозува нашето богатство (без разлика колку тоа е релативно во реалноста). Резултатот од таквото доживување нѐ доведува до категоријата „исклучени“ во која ги трупаме сите тие луѓе како аморфна, обесчовечена, заканувачка маса која надоаѓа.

Што е сиромаштијата? Таа не е само економско прашање. Индискиот добитник на Нобелова награда за економија Амартја Сен ја дефинира сиромаштијата како лишување од стекнување темелни способности, а не само како недостаток на одредени приходи. Лишувањето од стекнување способности (од сето тоа што некој би можел да биде) е многу поширок поим кој вклучува и лишување од адекватна можност за образование и стекнување одредени знаења и вештини.

Секако, тука спаѓа и исклучувањето голем број луѓе од системот за здравствена заштита па така и од очекуваната должина на животот, а да не се споменува лишувањето од елементарните предуслови за живот како храната, водата за пиење, домувањето... Покрај сето ова учествувањето во политичките процеси, одлучувањето и слично, навистина се доживува како чиста апстракција или научна фантастика.

Без оглед што на човекот како човечко битие во законите, како апстрактен поим, сето тоа му е загарантирано - во практиката, во конкретниот живот каде некој постои како конкретна единка, понекогаш не му е признаено ама баш ништо. Младиот Маркс таа дихотомија помеѓу човекот како апстрактно и конкретно битие би ја нарекол „хомо дуплекс“. Сен смета дека развојот е предуслов за слобода бидејќи сиромаштијата и недостатокот на економски можности го условуваат недостатокот од остварување на фундаменталните човечки слободи. Затоа патот кон неслободата е поплочен со лишување на голем дел од човештвото од предусловите за достоинствен живот. Колку за тоа придонел и колку за таквата состојба и натаму придонесува овој развиен, богат дел од светот е важно прашање кое не можеме да го занемариме доколку сакаме да ги сфатиме актуелните глобални случувања.

Генералниот секретар неодамна изјави дека „искоренувањето на сиромаштијата не е прашање на милосрдие туку правда“. А еден голем дел од светот е лишен од правдата. Генералната декларација за човековите права прифатена на заседанието на Генералното собрание на ОН на 10 декември 1948 година во првата реченица од својата преамбула изрично вели дека „признавањето на вроденото достоинство и еднаквите и неотуѓиви права на сите членови на човечкото семејство е темел на слободата, правдата и мирот во светот“.

Да се запрашаме во колкава мера овие („загарантирани“) апстрактни човечки права се признаени и во конкретниот живот на секое човечко битие, во конкретната човечка заедница? Можеби ќе дојдеме до поразителен одговор. Неодамна беа објавени официјални податоци на Меѓународната организација на трудот за 2019 година според кои во моментов 700 милиони луѓе живеат со 3,20 американски долари дневно (околу 2,8 евра). Особено е важно што притоа токму младите се најзагрозена група.

Во Њујорк штотуку заврши заседанието на Политичкиот форум на високо ниво на кое беше објавен податокот дека младите (16-24 години) имаат трипати поголеми шанси да не најдат работа од постарите. Така стапката на невработеност кај младите во 2018 година беше 12 проценти во однос на стапката на невработеност кај возрасните од 4 проценти.

Жените се најзагрозени во оваа група невработени зашто кај нив процентот изнесува 5,4, во однос на стапката на невработеност кај мажите која е 4,7 проценти. Минатата година, дури 30 проценти од младите не биле опфатени со процесот на образование или работа додека опфатот кај постарите е 13 проценти. Кога станува збор за платите, мажите во просек имаат 12 проценти повисока плата од жените (на исто работно место), а кога станува збор за раководните работи тогаш жените се во огромно малцинство и помалку се платени дури за 20 проценти во однос на мажите.

Новите технологии и сиромаштијата

Затоа дистрибуцијата на незадоволството не е рамномерна. Незадоволството се концентрира во неразвиените делови кои имаат најбавен развој, но и во одредени генерациски, полови, етнички групи. Нов феномен е што и најразвиените средини се на удар но, за апсурдот да биде поголем, и заради брзиот технолошки напредок, односно новите галопирачки технолошки иновации.

Така професорката од Кембриџ, Џиалун Фу, директорка и основач на Technology and Management Centre for Development (TMCD) неодамна во Њујорк рече дека „новите технологии се оружје со две острици“ нагласувајќи дека „речиси 50 проценти од занимањата во развиените земји и две третини од занимањата и работите во државите кои на патот на развојот ќе доживеат своевиден удар заради технолошкиот развој“, па заклучува дека „само лицата со големи способности и државите со моќна инфраструктура ќе имаат корист од технолошките иновации“.

Постојаното, континуирано образование станува нужност за да се избегнат лошите последици од брзиот технолошки развој кои во блиска иднина можат да бидат причина за сиромаштија и кај оние делови од општествата кои моментално не се загрозени. Без постојано образование нема економски раст, нема продуктивност, а за неоспособените ќе има сѐ помалку пристојни работни места, а заради тоа и помалку предуслови за пристоен живот.

Филозофот Џон Ечеменди, неодамнешен ректор на Универзитетот Стенфорд затоа предупреди дека „технологијата располага со огромен потенцијал за нанесување штета“. Дарја Исаксон, директорка на Шведската Организација за Иновации (VINNOVA) тврди дека развојот на технологијата води кон исчезнување на некои занимања, но и создавање нови. Според неа „повеќето занимања ќе постојат уште низа години, но ќе ги променат своите задачи“, што подразбира континуирано „формирање“ нови знаења, „постојан тренинг“ зашто она „што го знаеме денес... не е доволно засекогаш“, а иднината на светот и Земјата се сѐ позагрозени и економскиот раст е под знак прашалник.

Планетата „мораме да ја сочуваме за идните генерации“ што подразбира и нови еколошки политики (најбогатите „владејачи во светот“ не водат сметка за тоа) но и „циркуларна економија“, „кружна сопственост“ која нема да се темели на исклучивоста туку на вклучивоста. Но, како што вели холандскиот есеист Роб Римен, проблемот е во тоа што „елитите не се заинтересирани да го менуваат општеството“. Светските квази елити го концентрираат богатството на неколку пунктови и во малку раце, па незадоволствата и прашалната иднина на човештвото се сѐ поизвесни.