Солидарноста како политички проект

18.09.2019 00:21

Кога некој поим со кој се занимаваме, како што е солидарноста, ќе излезе од вообичаените, па и колоквијалните рамки и ќе влезе во светот на науката кој е дефиниран и богат со разни теоретски аспекти, тогаш тој поим неминовно добива некоја нова димензија. Антропологот д-р Јелена Васиљевиќ, научна соработничка од Институтот за филозофија и општествена теорија, која во своите досегашни истражувања се занимавала со многу теми, а некои од нив се проблемите на граѓанството и државјанството, дебати за културата и правото, политиката на сеќавањето и паметењето, медиумските наративи во контекст на распадот на Југославија и војните во деведесеттите, во средиштето на своите актуелни интереси и изучувања ја постави и солидарноста. Пред сѐ, проблемите на политичката димензија на солидарноста.

Да почнеме од основата. Кога зборуваме за солидарноста како научна категорија, како би гласела дефиницијата на тој поим?

За жал, не можам да дадам директен одговор, затоа што она што го изучувам е токму тоа прашање - како ја дефинираме солидарноста и што претставува таа со оглед на нејзината истакнувана политичка димензија. Во тој контекст мене ме интересираат неколку прашања. Првенствено, дали солидарноста е политички корисен поим, дали таа може да конституира политички заедници, како би изгледала некоја нормативна теорија за политичката заедница заснована на солидарноста. Исто така, ме интересира како ја разликуваме солидарноста од другите просоцијални однесувања и емпатиските чувства. Како се разликува од алтруизмот, филантропијата и како е способна понатаму да ги менува односите на моќта во општеството и да воспоставува нови односи. Исто така, ме интересира нејзиниот реторички потенцијал, односно како се мобилизираат луѓето за некои политички цели, притоа повикувајќи се на солидарноста. Зашто, солидарноста како моќна реторичка фигура може да се користи за легитимизација на многу различни политички проекти.

Навистина, кои се најјасните разграничувања помеѓу алтруизмот, филантропијата, солидарноста?

Кога ќе помогнете некому, вие дејствувате како поединец, а солидарноста нѐ подразбира како заедница, подразбира „ние“ и вредностите на тоа „ние“. За разлика од другите наведени поими солидарноста ги подразбира вредностите на заедницата, па поединецот, или групата, во име на тие вредности е солидарен со другите кои можат да бидат помалку привилегирани членови на општеството, можат да бидат припадници на некое друго општество. Во таа смисла, солидарноста подразбира еднаквост, порамнување. Алтруизмот или филантропското однесување често подразбираат дејствување во рамки на хиерархиски модел - оние кои имаат повеќе им даваат на оние кои имаат помалку - и тие нивни акти, меѓу другото, го нормализираат и оправдуваат таквиот хиерархиски поредок на нештата. Солидарноста би требало да ја доведува во прашање хиерархијата и да дејствува во правец дека сите сме еднакви. Со самото тоа солидарноста не подразбира само давање, туку понекогаш и откажување од нешто. Откажување од одредени сопствени привилегии за да се истакне дека оние кои се помалку привилегирани се подеднакво вредни членови на општеството.

Меѓутоа, еден од проблемите во теоријата е дали за вистинска дефиниција на солидарноста е важна големината на групата. Дали станува збор за ист феномен кога зборуваме за солидарноста во некоја мала локална заедница, на пример, кога жителите на едно село се солидарни едни со други. Тогаш што е солидарноста на ниво на нација, држава? Што значи кога таа се институционализира, како во државите со благосостојба, кога се бесплатни здравството и образованието, дали тогаш се работи за друг феномен? И трето, што е со солидарноста на глобално ниво, кога сте солидарни со жртвите од поплави, земјотреси на некој друг крај од светот и одвојувате помош за нив? Прашањето со кое се занимава теоријата гласи - дали тоа е ист феномен, дали носи иста политичка порака, дали има иста политичка тежина. Кога се обидувам да ја дефинирам солидарноста, инсиситрам дека таа ја подразбира идејата за еднаквоста, дека имаме исти „права на правата“, подразбира „ние“ и заедница, подразбира етичка димензија, дејствување во склад со одредени вредности, вклучувајќи ги политичките вредности во смисла каква заедница сакаме.

Посматрајќи го пресекот на нашето општество, како изгледа тоа во однос на солидарноста?

Гледано на прва, имаме општество во кое се случува комплетна ерозија на солидарноста. Многу ни е тешко да се ангажираме за да си помогнеме едни на други, а од друга страна, сепак имавме акции кои покажуваат дека има солидарност. Да се сетиме на поплавите од мај 2014 година кога луѓето беа многу солидарни и кога таа солидарност ги надминуваше границите на поранешна Југославија; или на пример, случаите, што е особено застапено во Босна и Србија, кога се испраќаат смс пораки за болни деца со што се собираат пари за нивно лекување. Од една страна, тоа покажува дека луѓето се подготвени да си помогнат едни на други, но исто така го покажува и пропаѓањето на институциите кои впрочем не ја работат својата работа. Тогаш граѓаните со своите солидарни акции ја пополнуваат настанатата празнина заради таквото пропаѓање на институциите. Тогаш се поставува едно многу интересно прашање - дали таа солидарност е добра или не? Зашто, таквиот вид солидарност станува соучесник во нормализацијата на состојбите во кои се повлекуваат институциите. Значи, прашањето е дали тоа постои во нас, она што сака да им помогне на другите, дали тоа може да се стави во некој политички наратив, дали од тоа може да се направи нешто што е политички вредно.

Да ги земеме како пример акциите кои во последно време ги прави Здружената акција Покрив над главата, преку кои навистина успеаја да мобилизираат одреден број луѓе да излезат на улиците и да ги спречат извршителите да ги иселат станарите. Секако, луѓето кои се собираат не се доволни, но мошне важно е тоа што се случува и што постои таа инфузија на солидарност. И тоа не го читаме само како ад хок помош која ќе се случи во даден момент, туку како импулс на желба за солидарно општество. За општество во кое институциите исто така ќе успеат да ја канализираат солидарноста, а не ние со секојдневно организирање да ја проведуваме на дело.

Во истражувањето на НСПМ презентирано на почетокот од проектот „Државата и солидарноста“, резултатите покажаа дека испитаниците во огромно мнозинство сметаат дека претходно, во ерата на социјализмот, имаше поголема солидарност. Дали тогашните доминантни пароли кои практично ја промовираа солидарноста, како „братство-единство“ или во образовниот систем доминантното учење за еднаквоста на сите луѓе, сите нации, сите социјални слоеви, придонесоа да има навистина поголема солидарност или се работи само за впечаток?

Кога во некое општество постои проект за градење на солидарноста, тогаш се создаваат институции кои го поддржуваат тоа и се создаваат идеологии кои исто така го поддржуваат тоа. Идеологијата на братството и единството беше носечка идеологија на солидарноста во социјалистичкото време. Институциите ја промовираа солидарноста на секојдневно ниво, на пример, со организирање работни акции или служење војска, што по правило се случуваше во друга република а не во онаа во која сте родени, при што се запознаваа луѓе од различни краишта на Југославија, што исто така требаше да значи дека се работи на солидарноста. Постоеше и федерален солидарен фонд чија функција беше средствата од подобро развиените региони да ги рапсредели во послабо развиените региони. Здравството и образованието им беа достапни на сите и просто ја одржуваа идејата за солидарноста. Тоа не беше само специфичност на Југославија, туку воопшто на државите со благосостојба во повоениот период.

Меѓутоа, секој носечки наратив, како што беше братството-единството, има и контра наративи кои го поткопуваат и кои пледираат за некој друг вид солидарност. Така и во Југославија, наспроти идејата за братството и единството, постоеја и поинакви наративи за тоа со кого и како треба да се биде солидарен. Една од темите на Хрватската пролет беше и зошто парите заработени од туризмот во Хрватска не остануваат тука, туку одат во послабо развиените региони. Или, да речеме, српскиот националистички дискурс од осумдесеттите повикува на солидарност со наводно загрозените Срби од другите републики. И таквите контра наративи со поинаква визија за солидарноста прво правеа потреси, а потоа и ја однесоа победата.

Што се случи потоа во деведесеттите?

Социјалистичкиот режим на државјанство беше заменет со етноцентричната визија за државјанството според која наместо „братството-единството“ носител на солидарноста станува солидарноста со нашите „ко-етнички браќа“. Преку тоа може да се согледа дека дискурзивната моќ на солидарноста е важна како легитимирачка рамка за различни политички проекти.

Тогаш се поставува прашањето колку тој повеќедецениски државен проект за зголемување на солидарноста воопшто имал потраен ефект?

Моќта на идеологијата и идеолошките наративи е огромна. Кога има војна, кога со идеологија можете да ги убедите луѓето дека се загрозени нивните интереси, кога се распаѓаат институциите кои биле носител на дотогашната идеологија за солидарноста, тогаш е мошне тешко да очекувате од поединецот сам да продолжи да ја носи идејата за солидарноста. Читав неколку интересни истражувања кои беа објавени релативно неодамна и кои покажуваат дека ставовите за солидарноста, да речеме за прифаќањето на мигрантите или луѓето кои доаѓаат од други држави, се попозитивни во оние држави каде институциите се перцепираат како стабилни. Подготвеноста да бидете солидарни е поголема во оние држави каде институциите кои ја поддржуваат идејата за солидарноста се посилни и тоа ни кажува дека поединците своите ставови, преференции и своите политички, идеолошки размислувања не ги развиваат и не ги одржуваат независно од државата и општеството во кое живеат.

Дали во таа приказна можеби е пресуден економскиот фактор? Од една страна, стабилните институции повеќе им одговараат на поразвиените, побогатите општества, а од друга, пак, изгледа поприродно луѓето од посиромашните општества да бидат поемпатични, посолидарни.

Економскиот фактор секогаш дејствува во комбинација со некои други фактори и него не можеме да го земеме изолирано кога ја објаснуваме солидарноста. Познат е примерот на Куба која е мошне сиромашна држава, а има многу развиена транснационална солидарност. Кубанските лекари, хуманитарците, активни се насекаде во светот, што е феномен кој е вреден за истражување. Неодамна се правеше едно истражување, споредбена анализа на Шведска и Данска, две општества кои имаат релативно сличен животен стандард, силни институции на државата на благосостојбата кои последниве години опаѓаат, но некако и натаму се држат по инерција, а ставовите на Швеѓаните и Данците за мигрантите сепак се разликуваат. Швеѓаните се многу поотворени во однос на мигрантите од Данците, кај кои се поприсутни ксенофобните чувства. Понуденото објаснување гласи - традиционалното разбирање во однос на тоа каде лежи стабилноста на општеството во овие две земји е различно. Во Данска е доминантна перцепцијата дека социјалната кохезија се темели на самото општество, а во Шведска на институциите. Истражувањата покажуваат дека кога државата и нејзините институции се перцепираат како фер, стабилни и генерираат солидарност, тогаш и луѓето се поподготвени да ги вклучат другите во своето општество. Во Данска, пак, акцентот е на самото општество, можеби повеќе на културните идеи на тоа општество, па тоа се зема како причина зошто Данците се позатворени во однос на мигрантите.

Во книгата што ја објавивте пред две години, и која впрочем е ваш докторски труд, меѓу другото се занимавате и со специфично проживеаните искуства на луѓето во постјугословенскиот простор. Во поглавјето „Животни приказни за граѓанството и припадноста после Југославија“ има наслов „Кафкијански ситуации“. На што точно се однесува тоа?

Станува збор за третиот дел од истражувањето, конкретно за тоа дека промените во режимот на државјанството во постјугословенскиот простор создаваа разни, па и кафкијански ситуации за поединците. Југословенскиот режим на државјанство подразбираше дека поединецот симултано има државјанство од Југославија и државјанство од републиката во која е роден. По распадот на Југославија новосоздадените држави ги дефинираа своите режими за државјанството, па така многумина се најдоа со „погрешно државјанство“ и не можеа да ги регулираат своите статуси. Најеклатантен пример за тоа се избришаните во Словенија, по што неколку десетици илјади луѓе одеднаш немаа никакви документи, не постоеја, ниту можеа да остварат некое право. Кафкијанските ситуации се создаваа кога документите зборуваат едно, а животното искуство на луѓето друго, а неможноста идејата за заедницата на која ѝ припаѓаат и со која имаат контакти и врски да ја ускладат со документите што ги имаат ги доведуваше во сосема бизарни ситуации. Еден пример е едно младо момче родено во Приштина кое живеело во Сараево. Тоа сакало да аплицира за државјанство во Босна, за тоа ги исполнувало сите услови, освен еден - документ дека не е осудуван. Потврдата морал да ја добие единствено од Министерството за внатрешни во градот каде бил роден, значи Приштина. А во Србија единствениот документ што можел да го добие е оној дека не е осудуван на територијата на Србија. Но, во Босна инсистирале документот да биде од Приштина, а бидејќи српската полиција таму веќе не е присутна, тогаш никако не можел да добие официјален документ од српската полиција дека не е осудуван на Косово. Направен е голем карамбол, кој во овој случај е разрешен со дискрециона административна одлука на човекот кој сакал да му излезе во пресрет. Такви случаи има многу, за среќа оваа има добар крај, но истовремено има и многу трагични приказни во кои луѓето не можеле да дојдат до својот документ, основните права или својот имот.

Дали денес воочувате некои насоки во кои држави, да речеме, преку законите или преку некое однесување се создаваат модели кои ја јакнат солидарноста? Како пример, потсетувам дека од врвот на државата беше прокламиран мошне солидарен однос кон мигрантите од Истокот.

Државата испраќа мошне контрадикторни пораки кога станува збор за солидарноста. Таков е и случајот со мигрантите. Прво слушнавме дека Србија ќе биде отворена за нив, но подоцна се покажа дека не се води грижа за мигрантите и дека нивното искуство за поминување низ Србија не е најдобро со оглед на однесувањето на институциите кон нив. Кога е во прашање државата, мислам дека не постои јасен наратив за тоа кои се формите на солидарност кои сакаме да ги негуваме во ова општество. Ми се чини дека кога штрајкуваа работниците во Фиат, можеше дури да се слушне пораката дека работниците треба да бидат солидарни со државата, треба да разберат во каква ситуација се наоѓа државата со инвеститорите. Иста беше ситуацијата со намалувањето на платите и пензиите во јавниот сектор. Се очекуваше граѓаните да се помират со намалувањето на својот животен стандард за да бидат солидарни со својата држава која мора да ги „среди финансиите“. Ми се чини дека тоа е первертирање на изреката на Кенеди „не прашувај што може државата да направи за тебе, туку што можеш ти да направиш за државата“. Тоа е пример за реторичка злоупотреба на поимот солидарност и тоа се тие контрадикторни пораки кои се движат од државата кон граѓаните.

А самите граѓани?

Нивната реакција е видлива кога навистина ќе се здружат и ќе дејствуваат солидарно како во времето на поплавите, доаѓањето на мигрантите, или како во случајот со одбраната на станарите кои треба да бидат иселени. Но, впрочем, прашањето кое најмногу ме интересира е дали граѓаните имаат волја, дали постои потенцијал солидарноста да се вгради во некој политички проект. Во нешто што би станало барање - „Ние сакаме да ги решаваме акутните проблеми не само со солидарност, ние сакаме да изградиме институции кои ќе ги одбранат идеите за солидарно општество“. А не секогаш да мора одново да се организирате, да правите некакви акции за да насочите еден дел од јавноста кон некој проблем.

Ме интересира и дали политичките актери во Србија, моменталните или оние во создавање, ќе имаат желба да формулираат таква политика, дали тоа граѓаните ќе го видат како приоритет, дали тоа воопшто се препознава како прашање меѓу гласачите.

Дали може нешто да се заклучи за блискоста на поимот солидарност со нашето граѓанство врз основа на владејачката политичка култура, културата на говорот, степенот на нетолеранција на дневно ниво, дека не одиме многу подалеку?

Би било обесхрабрувачки ако само кажеме дека нашето општество е несолидарно и нетолерантно, но мора да се каже дека ако тоа е такво навистина, тогаш е така заради одредени социјални, економски, структурни фактори. Не е такво затоа што е таков менталитетот на луѓето, секогаш сакам да ги избегнам менталитетските објаснувања, причина за тоа секогаш се некои општествени структури кои треба да се променат ако сакаме поинакво општество. Затоа е и многу важно да градиме нова политичка култура, во тоа да се вклучат многу повеќе луѓе и најпосле да почнеме да размислуваме како се однесуваме едни кон други. Како се однесуваме кон малцинските заедници, кон Ромите, кон ЛГБТ популацијата, кон сиромашните кои веќе не се ни малцинство во ова општество зашто дефинициите за сиромаштијата се мошне растегливи. Важно е да почнеме да размислуваме за тоа, не со морализаторски термини, дали сме добри или лоши како луѓе, како општествена заедница, туку во смисла на достоинствен живот. Што е достоинствен живот кој го сакаме за себеси и другите?

Токму затоа треба да се работи на вреднување на поимот солидарност. Би сакала кога тој би станал централна вредност во политичките движења, кога би се излегло од колоквијалното разбирање на солидарноста. Односно, кога би се развила идејата дека да се гради солидарно општество не значи само да се покажува подготвеност одвреме навреме да се помогне некому, туку дека солидарно општество значи градење институции кои можат континуирано да ја бранат идејата за солидарноста. Но, пред сѐ, тоа подразбира дека граѓаните имаат желба да живеат во солидарно општество, дека имаат идеја за тоа што е солидарно општество. Од друга страна, проблемот на политичките партии и од власта и од опозицијата е како ги формулираат и спроведуваат своите политички идеи. Политичкиот говор многу лесно се контаминира со темите кои се појавуваат на дневно ниво, но тие ретко се вградуваат во долгорочната идеја за општеството во кое сакаме да живееме. Општество во кое, меѓу другото, ќе бидеме солидарни.