Како разбрав дека жалното и смешното доаѓаат од исто место

05.11.2019 14:01
Како разбрав дека жалното и смешното доаѓаат од исто место

 

Беа тоа оние денови кога градот и целата негова околина тонат во жолтило. Жолта трева, подгорени лисја по дрвјата, неподвижен воздух во кој молчи вжештен писок. Нестварно празни улици со омарнина од која веќе нема што да испарува. Скопската жештина го топи градот како да е од олово и тој се претвора во призрак, речиси се дематеријализира. Ме привлекуваше таквиот град на привидот и затоа, кога моите заминаа на планина решив да не одам. Баба ми, мојата добра самовила, замина заедно со нив и јас останав со дедо ми – изумител на чудни направи и механизми заради кои избата беше преполна, а и во станот насекаде се меткаа разни дрангулии и алати, калеми со бакарни жици, „типои и прототипои“ што ѝ ги отежнуваа животот и движењата на баба ми.


Дедо ми не престануваше да му пишува писма на Тито. Убеден дека Тито не знае што му се прави зад грбот. Со неброени аргументи го предупредуваше за погрешниот правец со кој се поткопува татковината и кој може да доведе до пропаст. Имав чест да ги чукам неговите диктати на машина за пишување, а потоа уредно да ги здиплувам во плико и да ги испраќам по пошта. Кога умре Тито, продолжи да ѝ Пишува на Васка Дуганова, потоа на Стане Доланц, или обратно беше. Често, за да им даде тежина на тврдењата ги спомнуваше своите „беле косе“. А за крај, како цреша на шлагот ја нудеше својата беспоговорна, уникатна жртва. „Ако ово није истина, нека ме слободно обесе на Плоштаду Слобода, а не као неки што праве страшне грешке и не одговарају за ништа.“


Дедо ми, Трајко Чаушот, покрај тоа беше и кицош. Беспрекорно облечен, со златна игла вдената во вратоврската и со шапка ускладена со бојата на облеката, секогаш на готовс чекаше да го повикаат од Скупштината или Централниот Комитет за да оди подетално да објасни во што е работата. Додека со татко ми го правеа ултра модерниот мебел за новиот стан, радо го советуваше. „Треба да имаш најмалку седум такама (комплети). За секој ден по еден.“ На прашањето како сте, имаше само еден одговор – пушка! заради кој една од сосетките поцрвенуваше и после извесно време ѝ се довери на баба ми дека нејзиниот сопруг ѝ кажува недолични работи. Кога ќе ја симнеше шапката, белите коси му беа поинаку потстрижани од оние на другите дедовци. Над ушите беа значително подолги. Како два големи слапа од опаш на пајка, паѓаа зад нив. Таа необичност, под негови инструкции, ја реализираше берберот Шошол, кој дедо ми никогаш не го напушти.


Откако пронајде парно на струја и за тоа пишуваа весниците со текст покрај неговата фотографија - после што следеа и интервјуа на радио - со жар се фрлаше во нови откритија. Мали ќелии за „магнетизација“, модел за голем современ чушкопек, радио станица што би достигнувла до другиот континент, планови за штедење струја со речни турбини... Во времето за кое раскажувам актуелни беа релјефни површини излеани во некој вид светол каучук кои тој ги ставаше во длабока рамка, зад која беше вградена ламба. Драматично вклучуваше и тогаш во рамката засветуваа портретите на тројката: Маркс, Енгелс и Тито. Ефектот беше сличен на евтините католички икони на струја.
Иако беше во пензија, после појадокот редовно, дотеран, излегуваше од дома и се враќаше околу три попладне, за ручек. Кога ќе завршеше со ручекот сериозно ќе ѝ се обратеше на баба ми која наседнуваше: „Те молам, викни го амалот“. – „Зошто?“ –„Да ме однесе до кревет.“ Кога не излегуваше, на вратата се појавуваше неговиот камрад Доне – сосед од последниот влез од руската зграда во Карпош, во која живеевме. Беше среќен што има човек со кој може по цели ноќи, често последователни, да расправа за „статорот и роторот, овде ќе капе и таму ќе го пренесува“ додека заедно ја изумуваа неверојатната машина. Кога Доне ќе се појавеше на врата, со восклик го пречекуваше: „Доне, премијо моја!“ Така и го завикавме „Иде Доне Премија!“


Беше љубезен шегобиец и телефонот постојано ѕвонеше. Еднаш, иако имав четири години, ја кренав слушалката. Кога разбрав дека машкиот глас го бара дедо ми, се обидов да го имитирам неговиот стил додека објаснував дека не е дома, но ќе му пренесеме. Господинот од другата страна, живо заинтересиран, праша со кого разговара и јас, бидејќи се работи за дедо ми, сериозно го кажав името со кое тој ме ословуваше: „На телефон е Прднаут“. Името значеше космонаут кој лета на погон од прдење.


Кога беше расположен стануваше, ја креваше едната рака додека другата ја свиткуваше зад грбот. Почнуваше да игра и да пее нешто како „Ш`т`к`патурееее аљо т`к`бе т`к`меее“ вртејќи се околу својата оска. Кога ќе го прашавме што е тоа што го пее, свечено и загадочно одговараше: „Староарапски“. Обземен со своите пронајдоци и доживелици, не знаеше кое од децата има роденден, ниту колку полни. За нас внуците погрешно го нагаѓаше одделението. Во периодите кога одев кај нив како во прибежиште за да се изнаплачам, се прикрадуваше до мене и тивко оставаше некоја паричка. Почекуваше стоејќи да го кренам неутешниот поглед: „Зошто ова“? – „Да не плачеш бадијала“. Во тоа време ме измачуваа страшни главоболки. Неразбирливиот свет ме притискаше со огромна тежина. Кога ќе ме видеше со втренчениот поглед во плафонот ќе речеше: „Те боли глава? Шо не си ја смениш!?“ Ми требаше многу време за да сфатам колку добар совет ми давал.


Завршуваа шеесеттите. Денови исполнети со несебичната посветеност на баба ми, пронајдоците на дедо ми и звукот на виолината на мајка ми, која откако се врати од својата петгодишна специјализација во СССР, како и претходно продолжи со саати да вежба и целата зграда се нервираше од тактовите кои до бескрај се повторуваа.


Почнаа седумдесеттите и мајка ми ја запозна својата животна љубов. Тој на голема врата го донесе чувството за модерност во нашите животи. Најчесто носеше ролки или припиени кошули со долги крагни како испуштени јазици. Бакембардите, кои во тоа време беа долги и се ширеа кон крајот, горе му завршуваа околу рачките на темните коскени очила. Пристигна пред влезот со голема бела фијатка 1300 како да е елегантна лаѓа или уште подобро јахта, во времето кога улиците беа празни и овде-онде имаше само по некое фичо. Ги праша децата што играа ластик пред клупите (меѓу кои бев и јас) каде точно живее виолинистката таа и таа. Дотрчав пресретливо: „Јас ќе Ве однесам!“ Се качи по плитките скали на првиот кат. Без никаков претходен договор со неа, заѕвони на вратата. Мајка ми, која не очекуваше ништо, отвори. Имаше збунет поглед и кујнска престилка, што речиси никогаш не ја ставаше, зашто речиси никогаш и не се занимаваше со домаќински работи. Тој само шеретски ја погледна право во очи и без да се поздрави, со космичка самоувереност рече: „Ај спремај се, одиме!“ Видов како мајка ми, со рацете слични на лебеди, како под команда ја одврзува престилката и почнува да се подготвува. Беше совршена, како извајана скулптура што се движи. Ова се одвиваше еден месец откако се запознале. Тоа лето бев сè уште будна во изнајмената соба во Охрид и во темницата слушнав кога мајка ми се врати од концерт. Баба ми ја пречека кажувајќи ѝ дека спијам. Таа со шепот зборуваше дека запознала прекрасен човек „со очила“, но не можат да бидат заедно зашто бил претставен како „професорот со неговата голема љубов“. Имено, до него седела една русокоса пијанистка од Љубљана. Баба ми кротко прошепоти: „Сине, што е твое ќе си дојде“. Беше потребен точно еден месец во кој немаше ни глас, пред големиот филмскиот пресврт.


Така се преселивме во новиот удобен стан со гостинско веце и шпајз, во Градски ѕид. Мајка ми го доби како (тогаш изразот беше таков) заслужен граѓанин. Беше наградуван солист и концертмајстор на Македонската филхармонија. Од терасата на единаесеттиот кат Скопје личеше на велеград. Се чувствував како да живеам во луксузен хотел во Њујорк. Дење го гледавме неискажливото западно небо, а под нас се протегаше модерниот ГТЦ. Градот дишеше. Навечер портокаловите булеварски и виолетовите ситни светлини трепкаа обележувајќи го неговото долгнавесто тело.


Во новиот стан осознавме и нов, специјален начин за фрлање ѓубре. Во дното на кујната, во плакарот беше вграден отвор со вертикален канал кој водеше директно до просторијата за смет во приземјето. Луксузот се покажа непрактичен, делумно и поради некултурата на жителите. Наскоро го затворивме зашто станарите ги вознемируваше честиот звук на тркалање по каналот, а и потсмрднуваше.


Мајка ми и нејзината животна љубов ги претворија ѕидовите на шпајзот во убава библиотека и соба за вежбање на инструменти. На празните места што останаа лепеа прекрасни црно-бели фотографии и некакви чудни слики на јапонки изработени во минуциозна текника од нешто како сомот што се прелева во разни бои. Сигурно ги беше донела од некоја турнеја, зашто беа вистинска егзотика. Со моите другарки часови поминувавме таму и како маѓепсани ги студиравме необичните изработки што поттикнуваа бујна фантазија.


Не помалку интересна беше и дневната во која се чувствувавме како во вселенско летало. Дедо ми, кому му недостасуваа половинките од три прста на едната рака отсечени од тишлерска машина, заедно со животната љубов на мајка ми, направија прекрасен модернистички мебел. Моите другарки, чии станови се стремеа да потсеќаат на богатските американски од високата средна класа, уживаа да доаѓаат кај нас за да играме игри во кои си доделувавме улоги од научно-фантастичните стрипови Алина 99 и Алтар 99. На ѕидовите беа прикачени топкести ламби направени од плексиглас со обрачи од светлечки метал и видливи модернистички шрафови. Ни служеа како приемници за вселенски вести. На големиот ѕид, наместо везени гоблени со барокни рамки, кои во тоа време го преплавија градот, а домаќинките го поминуваа своето време сонувајќи дека со прецизните игли се доближуваат до височините на Да Винчи - имаше шарена модерна таписерија од влачена волна, направена од рацете на вљубените. Се сеќавам на изразите на жените што чистеа. Кога ќе влезеа во дневната тешко го криеја изразот на чудење и благ презир. Особено што недостасуваше телевизор (моите сметаа дека штетно влијае на младите животи), а на белата минималистичка комода осамено стоеше музичкиот систем. Покрај стотиците руски плочи со сериозна музика во врвна изведба, кои мајка ми секое доаѓање ги влечеше од Москва, се најдоа и тројниот албум на Вудсток, Мајлс Дејвис, Гато Барбиери и други волшепства од богатата ризница на новиот модерен татко. Со него дојдоа и неверојатните изданија кои ги прекрија четирите ѕида на новата библиотека.

Тоа жешко попладне со кое го почнав ова писание, со прекрасното чувство на моќ што ми го предизвикуваше тропкањето на клучевите во џебот и отсуството на родителите, се поздравив со дедо ми и тргнав во истражување на градот. Во тоа време сè уште немаше клима уреди и ГТЦ се чинеше како свежо прибежиште. Но горештината ги малаксуваше моите потфати и набрзо се прибрав да слушам музика во орканските височини на единаести. Жедно ја завртев славината во кујна, но таа не пушти ни капка вода. Тоа се случуваше во луксузните станови во кулите и ние моравме, често покрај заглавените лифтови, да се спуштаме пешки по скалите во старото маало до кулата, за во туби да полниме вода од пумпа. Ужасната, ги вртев славините во бања, во гостинското веце – ни капка! За утеха собрав неколку книги и се вратив кај дедо ми.


Бавно се влечеа деновите стежнати од горештината и моите разнолики мечтаења. Третиот ден злокобно заѕвони телефонот. Го слушнав вознемирениот глас на една комшивка од шестиот кат – снаа на подалечни роднини на баба ми. Кажуваше дека во нашиот стан имало поплава. Дека нè барале и не можеле никого да најдат. Викнале полиција која го провалила станот за да ги затвори чешмите. Ја спуштив слушалката премалена, смождена од чувството на вина. Повредена од чекорите со кои туѓи луѓе шпартале во станот. Излезе дека водата дошла и цели 12 часа течела без никој да забележи. Кога добро се впила, ја снемало до 18 часот следниот ден. Потоа пак, од сите четири чешми: двете од бања, едната од кујна и онаа од гостинското веце, течела наредните ден и половина. Во станот под нас, кој припаѓаше на прекрасните домаќини тетка Слободанка и саатчијата чичко Миле, чии подови беа прекриени со дебели персиски ќилими, а од чии плафони висеа кристални балски лустери специјално донесени од Турција, не можеле да забележат ништо зашто биле на одмор. И без тоа се срамев пред тетка Слободанка која еднаш ми ја беше побарала назад чинијата што претходно ја донесе со колачиња. Кога ѝ ја вратив, со благ тон ме прекори: „чинија празна не се враќа“. Под нив, на деветтиот кат, луѓето што не ги познавав и кои сигурно се подобри домаќини од нас, биле на море. На осмиот кат живееше еден колега на мајка ми, кој не ѝ посакуваше ништо добро. Уште потешко ми беше што ќе излезе дека со поплавата дотурив сол на рана. На седмиот кат – конечно забележале дека тече од таванот. Од единаести до седми! Згора на тоа мајка ми веќе најде стан во кој требаше да се преселиме – овој ѝ беше превисок. „Значи така, пред да си одат, убаво ни покажаа на сите“, како да им ги слушав мислите и зборовите на странарите.


Со тешко срце му кажав на дедо ми што се случи. Тој без збор ја остави својата работа и дојде со мене. Додека се движевме кон центарот, уништеноста на поплавените станови со сета тежина притискаше врз мене. Сè посилно, надополнета со огромното чувство на вина што и без тоа го имав заради погледите на комшиите пред кои се осеќав како чуден инсект. (Еднаш, додека чекав пред вратата, слушнав како мајка ѝ на другарка ми Анета ѝ рече: „Не сакам да се дружиш со неа. Таа е дете на разведени родители.“) Стасавме до кулата. Лифтот бавно се качуваше нагоре. Неговата врата се отвори и пред мене се покажа долгиот ходник, затрупан и потемнет. Задушен од многуте тела на насобраните луѓе, испокачени и по скалите што водеа кон 12-тиот кат. Нивните начичкани глави втренчено и со осуда ги вперија многубројните очи кон мене. Како да ме допираа со остри ножови кои, ако мрднам кон нив, ќе ми се збрцаат. Во дното на ходникот некои главчиња се помрднуваа, нивните сопственици се поткреваа на прсти за да можат подобро да го видат кривецот. Сцената беше како извлечена од хорор филмот “Станар“ на Роман Полански. Со исти такви подмолни, разрогачени од обвинување лица го гледаа `станарот`. (Тој утрото се разбуди со изваден заб што потоа го најде во дупката на ѕидот од заедничкиот ходник.) Штамата во ходникот беше неподнослива. Потоа некој од толпата прошепоти „Еве ја!“. Пробав да исчекекорам од лифтот. Тогаш целиот ужас на сите погубни погледи, осуди и навредливи мисли се струполи во мојата внатрешна провалија. Почнав да се грчам од напливи на неконтролирана смеа, која ме клекна на колена. „Срамота! Малку е што направила поплава, па уште се смее“, рече роднината на тетка Слободанка, која понекогаш доаѓаше кај нас да помага. Низ грчевите смеа, слушнав како дедо ми рече: „Остајте го девојчето на раат“. Не знам дали тоа беа точните зборови на дедо ми, но сигурно знам дека место да ме скара, ме заштити. Со некој заумен дел сфати дека во мојот ум се случи неоекуван клик. Неподносливата мачнина како со копче се преобрна во смеа, за да ме зачува од полудување. Тежината се зголемила толку многу што станала бесмислена. Се секој нов бран смеење, мачнината се намалуваше, а светот си го враќаше стариот, неизобличен облик.


Се сетив на другарка ми Светле, која раскажуваше како со нашиот пријател Вангел се криеле во некое мало собче за да ја задушат смеата, додека мртвиот татко на Вангел лежел оплакуван во дневната. Години подоцна, бев да ја посетам баба ми во болница. Таа ми се пожали дека час пее и се смее со солзи радосници, час се обвиткува во длабока жал. „Сигурно нервите за радост и тага се еден до друг и капката ми ги погодила двата“, ми објаснуваше правдајќи се. Но јас знаев дека таа се приближила до единственото место во кое од спротивни насоки се влеваат и жалното и смешното.

Слики: ANNA JENSEN
Извор: Приказни на тивок оган"; издавач: Или-или, 2019

ОкоБоли главаВицФото