Креативните принципи на Кандински и Малевич и во соочување со консумеризмот (2)

30.11.2019 01:22

Човекот е среќен кога има внатрешна духовна димензија, а несреќен кога е потполно понадворешен, што е типично за материјалистичката култура на консумеризмот. Ако вака поставениот проблем не можеме да го согледаме, тоа е така затоа што толку сме заталкале во негативната спирала на материјализмот, та повеќе не сме способни да ја препознаеме својата духовна криза. Оттука, проблемот може да се дефинира како криза во перцепцијата.Четириесет и две години откако Ерих Фром го постави прашањето: Да се има или да се биде?, денес е поактуелно од кога било. Со оваа едноставна формулација и во опсегот „внатре-надвор“ е скицирана состојбата на денешниот човек и неговиот однос кон уметноста, како и клучната одлука за промени.

Внатрешната нужност, креативниот принцип на Кандински, го турка човекот да ја спознае својата внатрешност, која според Малевич е космички пламен, духовна возбуда, убавина на духовното битие. Тоа ќе се случи со радикален пресврт во свеста на човекот. Човекот дојде до раб кадешто веќе нема друг избор освен да се разбуди. Низ едноставен но духовно полн живот и уживање во природата, како нов животен стил, човекот треба да го истисне консумеризмот, како истурена форма на еден веќе крајно заостанат и нехуман владеечки систем.

Тријумф на материјализмот под мотото задоволи ги сите свои желби

Енвиронменталната етика и енвиронменталната естетика, како и енвиронментализмот како рецентен развој на енвироменталната естетика, иако се востановуваат како (нај)значајни филозофски дисциплини на почетокот на овој век, и носат нов дух и свеж светоглед, за жал, не влијаат доволно да го истиснат консумеризмот кој сè уште е доминантна идеологија и светоглед. Тоа е така можеби затоа што, на некој начин, консумеризмот е современа психичка болест! Погледот главно е свртен нанадвор, кон екранот на телевизорот или смартфонот и многу малку кон глетките кон природата, и навнатре, кон сопствената внатрешност. Бидејќи, во погледот кон сопствената внатрешност, најпрво се соочуваме со застрашувачки хаотичен ум, потопен во секакви афекти, а природата е „досадна“ и „монотона“. Затоа хранењето со информации (попрецизно бомбардирањето) не смее да запре, инаку мораме да се соочиме со сопствената негативна енергија. Ни треба одредена доза „зрачење“ од екранот, за да „се смириме“ и „спокојно“ да спиеме (или да купиме барем нешто, што било). А таква потреба човекот има кога нема внатрешена димензија, па сопствената ништовност ја компензира со она да се има; има потреба да поседува предмети, информации, или што било друго, а слободното време да го троши во плитки забави. Древниот култ на обожување на златното теле доби современа форма и кулминира како тријумф на материјализмот под мотото задоволи ги сите свои желби! Нема ништо лошо во задоволување на желбите, но желбите се свеле на дразнење на сетилата во обожување на култните личности, култните предмети, култните идеи и секаквите други фетиши.

Во таа смисла, кога човекот е целосно понадворешен, така барајќи ја својата среќа во потребата што повеќе да поседува, односот кон уметноста е ист.

Космички пламен на духовната внатрешност

Во таква една „реалност“, беспредметноста и духовната возбуда на Малевич сè уште се многу далечни за нас, а внатрешната нужност** на Кандински ни одекнува како истрошена сентиментална сентенција. И покрај тоа што овие сликари денес ги славиме како големи уметници, не ја разбираме вистински нивната апстрактна и беспредметна уметност кога не живееме во склад со нивните принципи! Нивните дела ги претворивме во „предмети на слепо обожување“, токму спротивно од тоа што се.

Како да заживееме однатре, во космичкиот пламен на беспредметното? Секако, туркани од голема внатрешна нужност трагајќи кон нештата коишто носат мир, слобода, убавина, светлина, радост! Внатрешната димензија ги открива духовните квалитети што не се условени од надворешното. Се разбира, оваа констатација не се однесува на екстремни ситуации, кога основните егзистенцијални потреби не се задоволени. Но, пак, многу луѓе ги имаат сите најдобри животни услови, а се чувствуваат мизерни и несреќни. Од друга страна, скромниот живот во кој се задоволени основните потреби, може да биде среќен, доколку се живее во внатрешната димензија.

За мене уметноста е еден од начините како човекот може да се самоспознае и да се реализира како духовно себство. Во моето искуство две нешта се комплементарни и ми помагаат во процесот на самоспознание: сликарството и јогата. И во сликарството и во јогата методите за самоспознание се исти: развивање на способност за концентрација (и разлачување), контемплација и медитација. И во едното и во другото постојат специфични техники за преобразба на енергијата. Јога во превод значи единство со внатрешното возвишено – божественото. Истото се однесува за сликарството јас како што го разбирам. Најбитно во јогата не е вербата туку вистинољубивоста. Вербата најчесто е слепа, додека вистинољубивоста се засновува на самоспознанието. Мислам дека тоа е најдобриот начин како систематски да се дојде до тоа да се биде. Љубовта, исто така, нè центрира во она да се биде. Но таа како што доаѓа, така си оди. Како и да е, и до љубовта трајнo се доаѓа кога човекот ќе се самоспознае, значи кога ќе дојде до она да се биде.

Внатрешната нужност, креативниот принцип на Кандински, го турка човекот да ја спознае својата внатрешност, која според Малевич е космички пламен, духовна возбуда, убавина на духовното битие. Тоа ќе се случи со радикален пресврт во свеста на човекот. Човекот дојде до раб каде што веќе нема друг избор освен да се разбуди. Или будење (ќе) се случува или постепено а сигурно пропаѓање.
Седумте енергетски центри што ги има човекот, односно чакрите според јогата (секоја со свој елемент, боја и звук како семе-мантра), денес се „штимаат“ со одредена звучна фреквенција и низ зрачењето на соодветна чиста боја. Да се биде во духовната возбуда значи аурата на човекот да биде избалансирана и штелувана во добра вибрација. Тоа значи, според зборовите на Малевич, да се биде космички пламен на духовната внатрешност.

Возвишена убавина

Пламенот е симбол на чистота, возвишување. Реализираната душа е пламена убавина и е полнота. Сите квалитети ги содржи: радост, мир, светлина, добрина, чистота, нежност, тишина, хармонија... Тие квалитети може да се опфатат со тој еден збор – УБАВИНА. Тука поимот убавина добива значење на духовна полнота.

„Бидувајќи вредност, Убавото е... Па така, Убавото е вредност, едноствано, бидејќи е. И сè што има вредност, единствено на сметка на едноставниот факт дека неговото битие е убаво, е Убавото, е Убавото кое е, олицетворението на Убавото. Човекот твори нешто Убаво – во и низ Уметноста –едниствено, со цел да создаде нешто Убаво, односно, еднинствено, заради едноставниот факт дека битието на Убавото има вредност… Тоа е причината зашто сликарот слика, на пример. Тој создава слика, единствено, како би да се биде“ (Kojève според Florman, 2014: 153,154).

Според мене, искуството на вистината е естетско доживување и спознание. Во сликарството тоа искуство е светлината и е возвишена убавина. Возвишената убавина е внатрешната димензија на човекот, вреноста што е, во себе, за себе и од себе. Патот до неа е преку чувството.

Чувствата треба да се исчистат од негативните афекти и да се „штимаат“ во добра вибрација. Духовното себство на човекот е сето суптилни вибрации на емоции, во најфини бои за кои уште Ани Бесант кажа дека се „бои кои постојано се менуваат, бранови на блескави нијанси, како боите на виножитото во бисерната школка, етерични и неописиво сјајно светлечки, што се прелеваат и се испреплеткуваат во формите, така што секоја од нив претставува хармонија на треперливи, живи, светликави, нежни, бои, вклучувајќи и многу што не ѝ се познати на земјава“ (Besant според Ringbom во Tuchman (ed), 1985).

Силна провокација

„Чувството што гласно говори, порано или подоцна, уметникот, исто како и реципиентот, ќе го поведе во добра насока."

Василиј Кандински

Овој наизглед старомоден светоглед што се изложува тука се спротивставува на фактот што во фетиш-културата на консумеризмот телото (физичко) и менталот–како форма на умот кој се карактеризира со својот оригинален дискурс и уникатните желби со кои непрекинато се дразнат сетилата на физичкото телото, ги истиснаа категориите душа, битие и дух од употреба. Последниве категории просто не можат да опстојат заедно со материјалистичкиот кошмар што го живееме како „реалност“. Оти, како да се именува нешто непостојно? Тоа, пак, многу добро се вклопува во големата слика/идеја на консумеризмот. Или, можеби овие поими означуваат толку суптилни нешта што повеќе не можат да се пикнат во зборот, да се вербализираат? Исто како што не можат да се искажат искуствата што ни ги носи музиката? Воедно, едноставното чувство наполно е поклопено од хиперактивноста (и големата бучава) на менталот. Се срамиме отворено да зборуваме за чувствата или дури и се плашиме дека ако ги именуваме тие ќе исчезнат, толку се кревки! А, фетишот, секако, царува.

Песимизмот што полека завладува со интелигенцијата е голем проблем исто како и нивната наклонетост кон конформизмот. Нивната разединетост, малодушноста и потиштеноста, дефетизмот и цинизмот, подеднакво, ѝ одат во прилог на владеечката идеологија. Затоа денес, „...духовната криза во современата уметност е поголема од таа во времето на Кандински. Додека Кандински знаеше дека уметноста е во духовна криза, денешниот материјалистички уметник не регистрира никаква духовна криза. Единствено е важен материјалистичкиот успех“ (Kuspit, 2018).

Силна провокација е потребна! Проблемот е камуфлиран зад милион маски, макар што се сведува на неколкуте прости нагони. За да се победи материјализмот, односно консумеризмот, треба потполно да му се откаже послушност! И, токму тогаш тој ги покажува своите заби!

Многу денешни мислители причината за духовната криза ја гледаат во растечката секуларност на општеството. Таквата констатација не е новитет! И пионерите на апстракцијата, Кандински, Мондријан, Малевич, токму во материјалистичкото општество го гледале главниот непријател на прогресивните сили, т.е. на духовното. За уметниците на подоцнежната апстракција од њујоршката сцена главна грижа е спасување на душата во веќе наполно деградираниот човеков свет. Општеството и така не може да се поправи – владее длабоко разочарување, очај и песимизам после двете светски војни. Материјализмот, или попрецизно, консумеризмот, е општа карактеристика на денешното општество! Но, впрочем, кога општеството не било материјалистичко? Сепак, денешниот човек како навистина да се изгуби во лавиринтот на телесноста, а постојаната потреба од нови дразнења на сетилата не стивнува. Бидејќи овој свет е мал за да се остварат сите негови желби, мора да се освојува што повеќе за себе (следува развивање на вселенски туризам, освојување на други планети, Марс и слично), оттаму агресивноста и алчноста. Тоа е во суштината на кризата на современото општество. Како во тие услови да опстане духовното? Се чини дека сета креативност, која навистина е многу богата и сестрана, не покренува духовна енергија, и не вдахнува освежување што ќе поттикнува кон промени. На крајот на денот, делото (уметничко или животно) е апсорбирано од материјализмот и секогаш завршува во процесот на фетишизација и реификација. Дали „ни нема спас“ бидејќи се оддалечуваме од креативните принципи кои секогаш се блиску до изворот на животот, до самата духовна возбуда? Дали затоа човекот, односно уметникот, денес, за да се извлече од кризата има тројно потешка и пообемна работа?

Заклучни согледби

Физичарите, но и уметниците на почетокот на минатиот век, први ја констатираа кризата во перцепцијата и го иницираа процесот за промена на моделот во рецепцијата на реалноста/стварноста/нештата – владеечката парадигма не ги задоволува потребите за напредок на човекот, развивањето на неговата свест и социјалните односи, и го турка кон автодеструкција – за да почнат да се менуваат работите кон подобро дури во третата третина на минатиот век. Почнаа да се развиваат нови методи и методологии во научноистражувачката работа, коишто како главна цел си го поставуваат унапредувањето на животот, поттикнување на еволуцијата за влез во повисок статус, органско-холистичата парадигма ја заменува механицистичката концепција, процес што води кон длабински промени и во општествено-политичките структури. Веќе од седумдесетите години на минатиот век се забележуваат

„...фундаментални промени во светогледот на науката и општеството, разоткривањето на новата визија на реалноста и општествените импликации на оваа културна трансформација“ (Капра, 2012).

Во новата ера, која надоаѓа после постмодерната, клучно е еколошкото просветлување! Насушната потреба од зачувување на планетата не е само поради тоа што треба да се заштитат природните ресурси туку и поради нејзината убавина која ни носи естетско задоволство. Во девствената природа природните елемети се чисти, а кога тие интерферираат со фрекфенцијата на брановите на истите неизвалкани елементи внатре во енергетските центри на човекот (земја, вода, оган, воздух, етер, и би додала, светлина и вистина, кои одговараат на повисоките/духовните центри во индиго, виолетова, бела и златна боја), се возобновува и продуховува неговиот елан –витал.

Затоа можеби новата ера (на голема духовност) ќе се нарече еколошка ера: антропоцентризмот (или, попрецизно, андроцентризмот) ќе се замени со екоцентризам, или, дури, и со физиоцентризам. Заеднички став на радикалните екологии (длабока екологија, екофеминизам и социјална екологија) е дека треба да се случат длабоки промени во свеста на човекот, во неговиот светоглед и во уредувањето на општеството. Оттаму, некои запоставени вредности како грижата, сочувството, емпатијата, соработката (наспроти натпреварот), пријателството, топлината, разбирањето, конструктивниот пристап, растежот, интуицијата, едноставноста, суптилноста, скромноста, практичноста, довербата, добиваат сè поголемо значење.

Конечно, треба да се надмине консумеризмот, како истурена форма на еден веќе крајно заостанат и нехуман владеечки систем. Во него алчноста и агресивноста се најштетни нагони и треба да се сосечат во корен. Низ едноставен но духовно полн живот и уживање во природата, како нов животен стил, човекот ќе ја истисне потрошувачката хистерија. Во епохата на консумеризмот (оносно во епохата на неолиберализмот како систем што го стимулира консумеризмот) не се само идеалите на уметноста на распродажба туку и животот на човекот. Исто како во робовладетелското општество, кога човекот се продавал на пазарите како стока, така и денес се третира неговиот живот, или, што е уште пострашно, во голем дел воопшто не се третира.

Четириесет и две години откако Ерих Фром го постави прашањето: Да се има или да се биде?, денес е поактуелно од кога било. Со оваа едноставна формулација и во опсегот „внатре-надвор“ е скицирана состојбата на денешниот човек и неговиот однос кон уметноста, како и клучната одлука за промени.

А, промените се случуваат на повеќе планови. Пред сè и над сè, човекот се „штелува“ во резонанција со духовната внатрешна реалност. И бестселерот на Њујорк тајмс за 2016 година – Inner Engineering, од современиот мистик и јогин Јаги Васудев ( Jaggi Vasudev), го опишува и практично води токму кон тоа како човекот да се доведе до добра енергетска, психичка, ментална, физичка, и секаква друга форма, со помош на техниките на јогата. Човекот, конечно, се стреми да се доведе до повисоко енергетско ниво на духовната возбуда за да ја увиди разликата меѓу тоа што бил и тоа што може да биде. Тој нов енергетски образец се прелева во заедницата и комплетно се менува односот кон планетата. Човекот не може да го промени општеството, ниту да ја спаси планетата, ако најпрвин не ја трансформира сопствената енергија. Од него започнува сè.

**„Очигледно, хармонијата на боите мора да се засновува на соодветна вибрација во човековата душа; и тоа е водечкиот принцип на внатрешната нужност.“ (Vassiliy Kandinsky, Conserning the spiritual in Art, 2008, 62.)
___________________________________________
Текстот е објавен во Зборник на трудови од меѓународен научен собир со дебата Културата на распродажба: Консумеризмот и комерцијализацијата на културните продукти одржана во Институтот за македонска литература на 28-29 ноември 2018 година.

Цртежи: Татјана Миљовска, од ликовен дневник, септември-ноември, 2019.

Литература:

Кандинский, Василий. 1990. О духовном в искусстве. Ленинград: Фонд „Ленинградская галерия“.
Капра, Фритјоф. 2012. Скриените нишки на животот. Скопје: Табернакул.
Маљевич, Казимир. 1996. Бог није збачен. (прев. Петар Ћуковић). Подгорица: ALETHEIA.
Arya, Rina (ed.). 2013. Contemplations of the Spiritual in Art. Bern: Peter Lang AG, International Academic
Publishers.
Kandinsky, Vassiliy. 2008. Conserning the spiritual in Art. (trans. Michael T.D. Sadler). The floating Press.
Кojève, Аlexandre. 2014. „Тhe concrete paintings of Кandinsky“, во Lisa Florman Concerning The Spiritual
And The Concrete In Kandinsky’s Art , Stanford: Stanford University Press, California.
Kuspit Donald, „Reconsidering the Spiritual in Art“.
< https://blackbird.vcu.edu/v2n1/gallery/kuspit_d/reconsidering_text.htm > Пристап 20.10.2018.
Mijušković, Slobodan. 1998. Od samodovoljnosti do smrti slikarstva – Umetničke teorije (i prakse) ruske
avangarde. (Elektronsko izdanje autora), Beograd: Geopoetika. https://monoskop.org/images/e/e1/Mijuskovic_Slobodan_Od_samodovoljnosti_...
Ringbom, Sixten. 1985. “Transcending the visible: the generation of the abstract pioneers”, in The spiritual in
Art: Abstract painting 1890-1985. Maurice Tuchman(ed.). New York: LosAngeles Сountry Мuseum of Аrt
& Abbeville press/Publishers.