Сократ во карантин

Едно умирање ќе се покаже како исклучително траорно за Западната политика и филозофија, и политичка филозофија, и ќе остави траен траг врз животот во градот (polis). Смртта на Сократ, изобилува со зачетоци на различни филозофски, политички и етички теми, силни впечатоци за многу расправи и силни увиди во два комплекси кои се забележуваат во својата неспокојна сеприсутност од антика до денес: заедничкото живеење (или постоењето на заедницата) и поединечното живеење (или сингуларното постоење). Реконструкцијата на последните мигови од неговиот живот, кои во овие редови може да се направи преку Платоновиот дијалог Фајдон и во светло на тековната пандемија од болеста ковид-19, меѓу другото, открива два силни елементи на животот во градот – дијалогот и пријателството.

Последните здивови на Сократ, не се случуваат во комплетно отсуство на сѐ и секого и покрај страшната пресуда која го отуѓува неговото наследство од градот, напротив, придружени се од здивовите на неговите пријатели и ученици; дури Сократ не расправа за Атина и животот во градот или за граѓаните на Атина – вообичаените извори на неговите прашања и маевтичка постапка. Фајдон како дијалог кој, инаку, се фокусира на тензијата помеѓу душата и телото, смртта како вежба за која еден филозоф се подготвува цел свој живот и идеити кои се измолкнуваат на смртта, надживувајќи ја, содржи еден незаборавно трогателен апел, кој не се однесува ниту на филозофијата ниту на политиката, а истовремено е пребивалиште на нивните сили, имено, последното барање на Сократ во здивот што уште се насетува, можеби посилно од било кога, е тоа – неговите пријатели да водат грижа за себе, оти ако се запостават тоа ќе биде крај на дијалозите кои ги воделе. И покрај едноставноста на шемата од последните зборови на Сократ, оваа фузија на грижа за себе и дијалог, всушност открива како е возможно и зошто е нужно меѓу-зависно заедничкото и поединечното живеење.

Дијалог

Дијалогот што Сократ го понудува како етичко, политичко и онтолошко средство создава и потоа се содржи во низа знаци кои упатуваат на активен живот: мислење, говор, акција. Трите елементи на оваа низа, при тековнава пандемија, може да се испитаат низ две места (topoi) кои во овој период како расположливи ги дозволуваат стриктните состојби да се биде дома и да се биде надвор. „Дома“ е проблематична просторна одлика, тешко е да се дефинира и постојано треба да ѝ се прикачува одбивност кон нашироко прифатени кодифицирани карактеристики; но куќата или станот во кои некој се чувствува како дома имаат една постојана карактеристика – граници кон надворешниот свет и неговото изобилство. Инсистирајќи на тоа дека една од поуспешните мерки против ширење на болеста ковид-19 е повлекувањето во своите домови, намалувањето на контактите со светот вон домот, сега, постои формална подлога на состојбата да се биде дома, дури постојат прецизно определени (напати драконски) казни кои цврсто и убедливо ги потпираат ѕидовите на нашиот дом-карантин. Што се случува со мислењето во услови на ѕидови-граници, односно во отсуство на изобилството на надворешниот свет, и нужно во домот? „Зборот куќа е како замрзната мисла која што токму мислењето треба да ја одмрзнува, секогаш одново, кога сака да ја пронајде изворната смисла [на нештата]“ (Арент, 2009: с. 204).

И покрај тоа што има два спротивставени аспекти на мислењето во домот, следејќи го Сократовото наследство околу дијалогот и пријателството, на еден неочекуван начин, тие конечно се хармонизираат и го поместуваат првиот елемент од тоа што претходно беше именувано како низа знаци на активен живот. Мислењето во форма на дијалог и како глагол, а не именка, нужно се одвива во двоец, и уште повеќе – мислењето како дијалог веќе однапред ја содржи плуралноста на човековата состојба. Значи, мислењето може да се одвива пред сè ако покрај себе имам и друг – формиран низ и изведен од изобилството на светот, неброените и контингентни можности за спријателување и градење на соодноси, сите дразби и афектирачки искуства кои потоа следат; и повратно – нивно (пре)испитување, што ќе ја разоткријат платформата на глаголот мислење, односно првиот знак на активен живот. Оттука, мислењето може да се случи најмалку јас-со-јас или два-во-еден, каде што светот и другиот што ми го подарува се содржани заедно со мене во „два“, и каде што истовремено ми ја препуштаат можноста за моја страна што може да ја заземам во дијалогот или моето место на „еден“, следејќи го распоредот јас-со-друг-со-јас. Поведен од средбата со неговиот пријател и учител Сократ, Платон за зборот дијалог го користи dialegesthai кој всушност значи „пат преку говори“, и тоа говори кои се срочуваат во прашања, а потекнуваат од разговорите со моите пријатели. Но живеењето со себе, мислењето во дијалошката форма на јас-со-јас има еден предуслов: животот со други, царството на политичкото, јавниот простор и тоа што е надвор од ѕидовите на домот. И така, тој што може да живее со себе, претходно се претполага дека може да живее со други, тој што се повлекува во својот дом и ја има способноста да мисли и „ја расознава разликата помеѓу погрешно и исправно, убаво и грдо [па така може и] да спречи катастрофа, барем за себството“ (Арент, 2009: стр. 229), нужно се враќа од плоштадот, пазарот, агората, каде што низ настанот на среќавање и дијалог го формира оној друг нужно содржан во „два“ од дијалошката структура на мислењето како глагол: два-во-еден. „Себството е некаков вид на пријателство. Искуството од кое се водиме во овие нешта е она на пријателство, а не на сопственост; бидејќи јас прво разговарам со другите, па дури потоа се впуштам во разговор сама со себе, преиспитувајќи го тоа што сум го разговарала со нив, на која и да било тема, значи, така откривам дека можам да водам дијалог со себе, а не само со другите.

Заедничкото, меѓутоа, им е тоа што дијалогот како мислење може да се води само помеѓу пријатели...“ (Арент, 2009: стр. 224). Последново нѐ упатува на царството на политичкото и политичката арена, јавниот простор каде што е возможно да се создадат, одржуваат, напуштат и повторно да се формираат соодносите на пријателство, дури и тогаш кога средбата е агонистичка. Нѐ потсетува дека ѕидовите на домот-карантин нема да го издржат притисокот на способноста да се мисли дијалошки, да се трага по разговорите кои се случуваат надвор, во светот, соочени со него и изложени пред повратните перспективи за нас самите, помеѓу пријателите каде што се зачнува секое прашање и основното меѓу нив „Која сум?“, забележувајќи дека не е доволно да „сум“ туку како таква да се појавам во светот. „Оваа можност е од големо значење за политиката, ако (и ние како и античките Грци) го разбереме градот како јавна-политичка реалност во која луѓето се здобиваат со нивната целосна човечност ... не само затоа што се (како во приватноста на домаќинството), туку бидејќи тие така и се појавуваат“ (Арент, 2005: стр. 21).

Но дури и Сократ морал да се врати од неговото омилено место во градот – плоштадот, во својата куќа во Атина, и таму да биде сам или далеку од другите и среќавањето со нив.

Повторно, во светло на мерките против ширење на болеста ковид-19, сега од другата страна на критиката за карантинскиот начин на живот кој веќе создава последици и пострашно – се заговара и по крајот на пандемијата. Како останувањето дома (сега како израз на правен формализам и почитување на новите законски прописи) се вклопува во можноста за мислењето како дијалог? Што може да изнедри останувањето дома, а што ќе биде клучно за мислењето како глагол? Самотија. Ако формулата на мислењето два-во-еден нужно зависи од изобилството на светот, кое го позајмува своето искуство за да се оформи позицијата на мојот пријател со кој можам да мислам во дијалог, чијашто форма се проширува и кон моето себство и така станувам пријател со себе; и ги потенцира политичкото царство, политичката арена и јавниот простор, тогаш во каков контекст тоа воопшто може да се случи? Мислењето е нужно предизвикано како искуство на самотијата, тоа може да се случи во бесшумен миг во кој не постојат обврзувачки подови и сводови. Пред да се појавам во светот, морам да се појавам пред себе.

Всушност, во состојба на самотија или со карантински јазик – состојба на домување (Елетра Стимили), можам од еден да посегнам кон два, да дозволам дијалогот два-во-еден да продре во мене за повторно да наиде на плуралноста на човештвото на кое припаѓам. Така, човештвото се наѕира преку мене, преку мојата самотија и ѕидови-граници во кои е сместена. Кога се случува т.н. „внатрешен говор на душата“ јас сум таа што ги поставува и ги одговара прашањата, и тоа двојство „од мислењето прави вистинско дејство“ или „фактот дека во самотија се случува мислењето како дејство ... се актуелизира во двојство, би можел да биде показател за тоа дека човекот суштински постои во множина“ (Арент, 20009: стр. 220). Овде се обзнанува веќе споменатиот симпатичен парадокс на дијалогот, спротивните природи на политичката арена и самотијата кои се хармонизираат во формулата два-во-еден, и меѓусебно се поставуваат како услови за постоење на едното и другото. Истовремено, овде се крие и длабокото негодување околу мерки, за кои како што гласи официјалната вистина, може да спасат животи, бидејќи ѕидовите-граници не може да стојат исправено кон надвор ако не се тријат од внатрешноста на светот, во која за да бидеме фрлени, мора да бидеме и сами, да бидеме слободни да се движиме по сите можни точки од оската со два краеви: во и вон. Движењето по оваа оска не е толку безбедно. Тоа се покажува и во животот прилагоден на пандемијава, кога стравот од друга закана по здравјето, односно по менталното здравје, и крикот за нешто што би се дефинирало како „теорија за грижа“ се содржани во тешка воздишка која има уште глас само да соопшти дека „немам пристап до себеси“ (ich bleibe mir aus); кога самотијата како контекст во кој може да се одвива мислењето како дијалог ја завладува осаменост, и тоа е нова опасна состојба кога „сум толку сама што не можам да се поделам на два-во-еден“.

Пријателство

„Да се препуштиш на самотијата на мислата, наоѓајќи се на јавен плоштад. Колку застрашувачки подвиг!“ (Ди Чезаре, 2018: стр. 49). Другите два елементи од низата знаци на активен живот покрај мислењето односно говорот и акцијата, се изведуваат од сферата на приватното, домот и самотијата но нужно прават трансфер на капацитетот за дијалог во царството на политичкото и јавната сфера, политичката арена. Земајќи ја предвид структурата на дијалогот два-во-еден, веќе е јасно дека пријателството е двигател на говорот кој во јавната сфера станува множество од неброени гласови и разликите што во себе ги содржат. Имено, пристапот до говор и имањето глас секогаш го претполага постоењето на пријател кој ја поддржува структурата на дијалог. Говорот не е возможен ако не се соопштува во двоец, преведен како зачеток на плуралноста на човековата состојба, тој не може да се случи во отсуство на пријатели, дури и грижата за себе – ако уште еднаш ја евоцираме последната сцена од смртта на Сократ – произлегувa од дијалогот со пријателите, до неа се стигнува со чекори по патот преку говори на другите кои за да се појават во светот мора да имаат глас. Нивниот глас го обележува нивниот дел во заедницата; живееме заедно кога секоја средба е едновремено барање никој да не биде запоставен, секој може да биде потенцијален пријател бидејќи неговиот глас ќе се слее во дијалогот што го водам со другите и со себе, без гласот на другиот и мојот глас се губи од јавната сфера. Вредноста на пријателството, во оваа смисла, се воопштува, се излева од интимните граници на споделување и инвестиција во микро-свет на заедништво, имено, и интимното пријателство се здобива со својата форма само откако јавната сфера ќе почне да располага со неброените комбинации на средби, контингенти на контакти и хетерогени погледи и загледаност во други и туѓи витални динамики, кои повратно ја афектираат сопствената животна приказна, кога, конечно, сѐ заедно ја овозможува способноста да се мисли, да се формулира говорот и да се материјализира акцијата. Атина во времето на Сократ била позната како град на сите против сите (aei aristeuein), и неговата маевтичка постапка била возможна само откако тој на другите им приоѓал како на пријатели, повторувајќи ја со нив постојано оваа постапка со цел да им го отстапи или подобро – да им го признае нивното место, како место на говор (logos), преку кој тие се појавуваат и се дел од светот: „постојат толку различни logoi колку што има и луѓе, и сите овие logoi заедно го создаваат човековиот свет, сѐ додека луѓето живеат заедно во манирот на говорот“ (Арент, 2005: стр.19).

Земајќи ги предвид рововската нееднаквост и неподносливата раслоеност што ги затекнуваме во светот, заедницата има шанса да ја воспостави својата плот, да биде тоа – заедница – токму преку пријателство. „Заедницата го остварува своето бидување преку изедначување (isasthēnai) ... Политичкото, не-економско изедначување е пријателството (philia) … Живеењето заедно во градот (polis) не подразбира добар живот, туку негова материјална состојба ... Возвишената оправданост на пријателството е тоа што „никој нема да избере да живее без пријатели, и покрај тоа што може да избере да ги поседува сите други добра“ ... Изедначувањето во пријателство не значи дека пријателите стануваат идентични и еднакви едни со други, туку дека стануваат еднакви партнери во заеднички и споделен свет, дека заедно ја создаваат заедницата ... Пријателството, а не правдата […] се покажува како базичен сооднос во заедницата (Арент, 2005: стр.17).

Но што се случува со пријателството во услови кога неброените комбинации на среќавање и појавувања во светот, се згрутчуваат во математички прецизен и кривичен амбиент – „(...) групирање на јавни места и површини на повеќе од две лица (за групирање над 5 лица да се смета за кривично дело и да има кривична одговорност)“ (одлука на Влада на РСМ од 44 седница)? Што се случува со пријателството кога во политичката арена ќе се воведе нова политичка фигура, онаа на можниот заразувач, која како екстензија на фигурата на непријателот ќе го воведе здравствениот статус како клучна политичка одредница? Што се случува со контингентните контакти кои во себе го содржат безвременото изобилство на светот, ако социјалната дистанца биде новата норма за заедничкото живеење? Пред да продолжи обидот за мислење на пандемијава со болеста ковид-19, евоцирајќи ја последната сцена од смртта на Сократ, важно е да се растерети локалната и временски ограничената рамка на анализа.

Последните неколку прашалници би можеле да пројават повеќе олово во периодот после најавените пикови, кои никогаш не може да бидат прецизно најавени. Уште прашања, сега со гласот на една сољубителка на дијалогот, пријателка поместена во коренот – пријател, philos на зборот филозофија и нејзиниот хабитус што секогаш отворено го понудува за мислењето како глагол, не заборавајќи на т.н. „интимност помеѓу пријателството и филозофијата“ и тоа дека третманот на прашањето „Што е филозофијата?“ секогаш се случува „помеѓу пријатели“ – како што нагласува Џорџо Агамбен во неговиот есеј L’amico (2007, Nottetempo). Потсетувањето на тоа дека според Питагорината теорија бројот 2 (два) значи материја, а во ехо на претходно разложената структура на дијалогот кој е возможен како два-во-еден, значи, отвора уште прашања: „Што правиш за две недели на два метри? Ќе се видиме на кафе ако нема нови геометриски прогресии? (...) Како да ја разбереме превласта на бројот 2, која деновиве ни ја наметнуваат? (...)

Изгледа дека светот веќе не го сочинуваат монади, единици на сѐ и сешто, туку ова време болно ни укажува на материјалноста, телесноста и ранливоста на нашета заедничност“ (Благојевиќ, 07.04.2020). До овде, болката се населува во постоечките интимни односи на пријателство и микро-заедници. Но што ќе се случи со сите веќе инкриминирани и математички прецизно сузбиени нови средби, со сите нови пријатели кои можеби нема да ги сретнеме, со настаните на среќавање кон кои ќе изградиме нов однос, како кон настани на можна зараза? Уште прашања, на кои се сопоставува тегобата од ова неверие: „една заедница воспоставена преку социјалната дистанца не би можела да биде човечки и политички живлива“ (Агамбен, 06.04.2020). Стравот од допирот на другиот, опасно може да се поистовети со стравот од новото општество. Имено, тоа што ќе следува отпосле, а панично и надежно се измешува во фразата „ништо повеќе нема да биде исто“, веројатно е дека ќе подигне нов фронт: официјалната вистина распостелена од центрите на моќ и капитал ќе гради врз стравот од допирот на другиот, и мрачните политички шпицови на десен и авторитарен популизам нема да бидат меки кон другата страна, која за да опстане, нужно мора да се води од принципите на пријателство, дијалог и грижа, на меѓусебна зависност и материјална и телесна докажливост на истата, од ранливоста како обновена позиција на отпор. Новото општество, во таа смисла, нема да биде ново.

Петел

После долгата расправа, интимни апели – да се размисли за друго решение покрај пиењето на отровот, за бегство можеби, и постојано нудење да се направи нешто за пријателот и учител, Сократ умира со едно барање и тоа се неговите последни зборови: потсетува дека му должи петел на Асклепиос, и го замолува Критон да му го врати од негово име. Овие „смешни и ужасни“ последни зборови, како што открива Фридрих Ниче не се случајни и откриваат нешто неочекувано за животот што го живеел Сократ, за кој можевме до сега да претпоставиме дека се одвивал во полниот сјај на активниот живот. Асклепиос е антички бог на медицината, и ова според Ниче значи дека Сократ страдал, имено, дека неговите последни зборови всушност се „О, Критоне, животот е болест“ (Ниче, 1974: стр. 272).

Животот е болест, полниот сјај на активниот живот не е по дефиниција раздружен од страдањето, изборот да се умре наспроти секоја друга опција, дури и онаа на бегство, што не би требало веднаш да се исклучи со искуството што Сократ го имал бидувајќи странец кој мигрира во и вон правилата на живеење во сопствениот град, имено искуството на а-топија (повеќе кај Ди Чезаре, 2018); тој избор е показател дека болеста е контекст во кој понекогаш се одвива активниот живот. Нема да се обидам низ последните редови да ја израмнам можноста за активен живот во време на пандемија. Напротив, тоа е невозможно, бидејќи болеста завладува со сите сегменти на животот чија што материјална состојба е компромитирана, имено испразнета е сѐ до двете важни (несомнено важни!) упатства: следење на мерки и чекање. Но ако толкувањето на Ниче е валидно колку што е интригантно, тоа значи дека животот кој се одвива во градот е веќе болен, болеста вирее и пред пандемијата, бидејќи градот конфигурира живот со болести кои се хронични: незаштитени работници кои се закатанчени во фабриките и продолжија да работат во време на најстроги мерки; стари луѓе кои делуваат како отпад за човечкиот капитал, оставени во чекалните на смртта односно старечките домови; сиромашните кои се запоставени и уште не ја слушнале лошата вест за нивниот т.н. компромитиран имунолошки систем; маргинализирани заедници чиишто гета сега добиваат карантински решетки..; имено, т.н. ранливи категории на луѓе од еден конкретен настан – панедмијата со ковид-19 покажаа дека животот е веќе и место на болест, заради што смртта молскавично брзо почна да завладува со градот. Ако животот во градот и претходно се триел од полнеж на болест, дури и на смрт, сепак новата мобилизација околу специфичната болест ковид-19 која е толку инвазивна и се чини дека подло ги напаѓа токму претходно и веќе заболените места, се очекува да ја промени социјалната, економската и политичката инфраструктура на градот. Ако болеста веќе вирееше во градот, оваа специфична болест ковид-19 не смее да биде искористена од здравствениот систем, од државниот апарт, од полицијата и армијата, од микро и макро економијата, имено од целокупниот диспозитив за јасно, помалку скриено од претходно и лажно оправдано да ја промовира имунолошката парадигма како официјален контекст од кој произлегуваат правилата преку кои ќе биде дозволено да се одвива животот.

Познато е дека имунолошката парадигма се овоплодува од реакција, а не од акција, таа е контра-сила, во оптег е тогаш кога почнува во контролирана средина да ги произведува елементите против кои подоцна се бори и штити. Имунолошката парадигма, сега, се наслушнува преку фразата „да спасиме животи“ но многу треба да се внимава кога постојат формални намери да се запоседне грижата за животот. Претходното (nota bene!), во никој случај не ја релативизира намерата на бројните здравствени работници да се подадат себеси, и да ги подарат сите тие саати и денови на грижа за непознати луѓе, чии раце понекогаш ги држат кога овие издишуваат за последен пат. Многу е тешко, оттука, да се вагаат и проценуваат сегашните ситуации, во таа смисла, и овој текст е ненавремен но не е едноставно, прашањата треба да се држат отворени. Ако излезот од пандемијата е влез во нов поредок на живот кој треба да биде спасен, важно е да се обрне внимание на некои работи: чиновите кои ја содржат материјалната состојба на животот не може да бидат антиципирани за да бидат казнети (т.н. групирање не може да биде предвидено во сите негови форми и содржини за грубо и хомогенизирачки да се забрани); животот не може да биде мета на официјални предрасуди (полициско присуство не може да биде знак за одговорно заедничко живеење). Доменот на животот врз кој интервенира политиката и правото, низ терминити на имунолошката парадигма, се претвара во простор на посредување. Имено, упадот во заедничкиот и поединечниот живот со цел тој да се заштити подразбира дека официјалната вистина која ги утврдува ризиците распределува што ќе биде заштитено, што ќе биде нападнато и што од претходново ќе се изведе како неприпаѓачко, отуѓено, исклучено и снеможено.

Организираниот одговор на пандемијата со болеста ковид-19 се чини дека има дејство на фармакон: содржи во еден дел лек за здравствената ургентност предизвикана од вирусот, а во друг дел содржи политички отров. Така, дијалектичката линија на оваа парадигма го воведува исклучувањето преку вклучување или вклучувачкото исклучување. „Ако животот – што во сите негови форми е предмет на имунизација – не би можел да биде заштитен освен ако во него не се вметне нешто што му се спротивставува, мора да согледаме дека штитењето на животот се совпаѓа со вид на рестрикција која на еден начин го иззема самиот од себе ... Да се дозволи заедницата да издржи ентропичен ризик што ѝ се заканува, а со кој ултимативно се совпаѓа, треба да ѝ биде стерилизирана сопствена содржина на соодноси (Еспозито, 2011: стр. 8 и 13).

Имунизацијата (immunitas) и заедницата (communitas) на еден очудувачки начин се врзани за ист корен – munus, дар. Со оглед на тоа што најгенеричкото објаснување на заедницата е дарувањето дар, учеството во заедничкото живеење преку (себе-)дарувањето, и истовремено со оглед на тоа дека имунизацијата подразбира прекин на оваа социјална размена – тој што е имунизиран се исклучува од оваа социјална размена и останува недаруван и не дарува; па така, имунизацијата не се воспоставува како антоним на заедницата, дарот не отсуствува заради што се наметнала потребата од имунизација, туку носителите на заедницата не може да учествуваат во неа воопшто ако не ја поткрепат социјалната размена каква што е дарувањето сосе ризикот што таа го носи. Отпорот кон имунолошката парадигма не е заблуден отпор кон обидот да се сузбие, излекува и да се направи помалку ризична болеста ковид-19, туку е отпор кон болеста која го беше нападнала активниот живот и претходно. Дури и Дезесент, главниот јунак на Карл Уисманс од романот „Наспроти“ (Темплум, 2011), кој без да биде принуден од тековна пандемија се затвора во своевиден карантин, кон крајот на описот на светот за себе во својата куќа во Фонтене, извикува: „Е па урни се, општество! Умри, стар свету!“ (стр. 308).

 Цртежи: Dan Perjovschi