Како работи светот: Приказна за човечкиот труд од праисторија до модерна ера

Трудот е неизбежен, но неговата организација не е

Сите човечки општества, од најпримитивните до најмодерните, имаат важна заедничка особина – неопходноста да се работи. Водата, храната, засолништето и другите основни елементи на животот не доаѓаат како подароци. Потребно е труд за да се обезбедат и да се одгледа следната генерација.

Толку е темелен овој основен принцип на човековиот живот што генерации на марксистички теоретичари ги имаа засновано своите анализи на општествата и социјалните структури врз економската основа на некое дадено општество. Рамката на база и надградба е контроверзна за повеќето други школи на мисла, иако треба да биде очигледно дека капиталистичката организација на една економија поставува силни параметри за тоа како таа капиталистичка земја може да се организира себеси политички и културно. Како и да е, можат ли традиционалните марксистички сфаќања да се изменат за пошироки интерпретации?

Компјутерскиот инженер Пол Кокшот, во својата последна книга „Како работи светот: Приказна за човечкиот труд од праисторија до модерна ера“, одговара со нагласено да. Неговата претпоставка е дека западниот марксизам бил преовладуван од „луѓе со обука во хуманистички науки или социјални студии“ кои немаат „волја да користат математичка квантитативна анализа“. Пол Кокшот има намера да го дополни терминот „начин на производство“ со „многу потехнолошко толкување“. Со други зборови, проучувањето на технологијата е подобра основа за разбирање на организацијата на трудот во различни начини на производство во текот на човечката историја.

Овој акцент на технологијата е силната страна на книгата, но, исто така, на моменти, слабост. Оваа перспектива овозможува ново размислување за различни темикако за тоа зошто земјоделството ја заменило фазата на лов и собирање, неефикасноста на капитализмот и причината за слабостите на Советскиот Сојуз кои кулминираа со неговиот колапс. „Како работи светот“ е книга полна со интересни идеи.

„Како работи светот“ го води читателот низ сите основни начини на производство на човековата историја - долги поглавја секое за „предкласното општество“, робовладетелската економија, феудалната економија, капиталистичката економија и социјалистичката економија, плус завршно кратко поглавје за „футуристичката економија“ што се врти околу претстојната исцрпеност на фосилните горива и намалувањето на достапната енергија со штоопштествата после фосилните горива веројатно ќе се соочат. Клучно, книгата тврди дека „идејата за апстрактен труд“ важи за сите економии, не само за капиталистичките.

Пол Кокшот

Транзиции кон земјоделство и покрај дополнителниот труд

Професорот Кокшот демонстрира дека земјоделството барало повеќе работни часови отколку што барало ловот и собирањето и го поставува прашањето: Зошто настанала транзицијата? Тој тврди дека ловците го истребиле крупниот дивеч и населението на ловџии и собирачи станало преголемо за достапното земјиште за да гипрехрани. Иако земјоделството барало повеќе труд, исто така се произведувало повеќе храна по единица. Оваа промена дојде со круцијален развој - сега имало суфицит. Ловците и собирачите немале капацитети за складирање и морале да бидат мобилни; она што било земено било брзо изедено. Овие често биле егалитарни општества (иако не секогаш, засновани на студии за изолирани општества кои преживеале во 20 век).

Со новиот феномен на вишок храна, способноста и, со оглед на цикличната природа на земјоделството, неопходноста за складирање храна за идна употреба, овозможило појава на хиерархија и значително ја продлабочило подреденоста на жените којашто ги имала своите корени во склоноста на општествата на ловци и собирачи за жените да се селат во други населби за брак, ставајќи ги тие млади жени, отсечени од својата првобитна заедница, во подредени положби кон своите сопрузи и свекрви. Но, иако е потребен вишок храна за да се појави непродуктивна елита, книгата тврди дека вишокот сам по себе е недоволен за развој на социјална стратификација:

„Класно општество бара вишок, но тврдењето не држи. Вишок храна не бара експлоатирачка класа. Воспоставувањето на класно општество се чини дека барало други несреќи: војна, патријархат и религија.“ (стр. 45)

Авторитарните идеологии мора да се развијат за да се оправда нееднаквиот статус, а жртвувањето на луѓепоттикнува висока социјална раслоеност. Идеологиите на супериорни и инфериорнилуѓе го „правдеа“ ропството, но професор Кокшот дополнително тврди дека робовладетелските економии зависеле од транспортот и урбаните пазари. Трудот е извор на вредност во робовладетелските економии. Следната фаза, феудализмот, исто така се карактеризирала со експлоатација, но во различна форма. Недостаток на транспорт и ограничена циркулација го карактеризирале феудализмот. Лордовите не морале да се занимаваат со систематска трговија и селаните биле самодоволни; принудата била лепак што ја одржувала оваа економија во функција.

Преминувањето од феудално земјоделство во капиталистичко земјоделство барало селаните „да бидат лишени од правото на посед и пристапот до општитеземјишта.“ (стр. 93) И тоа ја носи книгата до нејзиното најдолго поглавје, дискусијата за трудот во капиталистичката економија. И тука, технолошката перспектива на авторот поцелосно стапува во игра. Цената на трудот ги регулира цените на производите и профитабилноста и, она што е суштински важно, доколку на работниците им се исплаќала целокупната вредност на нивниот труд во капиталистичките претпријатија, немало да има профит за капиталистите - „во капиталистичкото општество, ќе има маржа¹.“ (стр. 111)

Напредок на механичката енергија во услови на капитализам

Онаму каде што капитализмот се разликува од феудалните и робовладетелските економии е далеку поголемата употреба на механичка енергија и научно истражување. Во спротивност со општо прифатената теорија дека употребата на робовски труд во Римското Царство го спречила примитивнатапарна машина што била развиена уште тогаш од нејзино воведување во производство затоа што користењето машини би било многу поскапо од континуираната употреба на робови, тврди професорот Кокшот дека Хероновата кугла или еолопил била многу неефикасна за да има индустриска употреба. Дури и првите парни машини од 18-тиот век биле експоненцијално помоќни и во голема мера можеле да го зголемат индустрискиот капацитет. Кокшот тврди дека токму овој нов капацитет бил катализатор за индустрискиот капитализам: „Постоењето на стоковните односи и наемниот труд не ќе биле доволни за појавата на капиталистичкиот начин на производство.“ (стр. 123)

Ограничувањата на производниот капацитет биле надминати со појавата на фосилните горива и за возврат технолошките напредоци што произлегоа од поефикасните фосилни горива довеле до иновации и нови производи што создаваат повеќе нови производи. За возврат, капиталот потребен за градење и управување со големи индустриски фабрики билнад можностите на работниците и претходно независните занаетчии, принудувајќи ги малите независни производители во банкрот поради обемот на конкуренција. „Примената на машини со напојување и фосилни горива овозможило зголемена продуктивност на трудот што затворило цели производствени гранки за самовработениот занаетчија.“ (стр. 128)

Капиталистот кој иновира прв собира екстра профит, но таквите придобивки секогаш се привремени, бидејќи конкурентите наскоро ќе ја усвојат иновацијата. Силите на постојана конкуренција ја зголемиле довербата во технологијата, иако Кокшот тврди дека иновацијата за еден капиталист е вредна само кога платите се високи. Пример што не се испитува во книгата,а којшто исто така служи како делумно објаснување зошто толку производство е преселеновоземји во развој каде што работниците се ниско платени, е можноста да се исплаќаат драстично пониски плати. Тоа е „иновација“, што конкуренцијата диктира бргу да се копира. Книгата тврди дека можноста на капиталистите да иновираат „не треба да се преценува“, но континуираното преселување на производството и развојот на глобалните синџири на снабдување е тежок доказ за значителна капиталистичка иновација, секако, длабока негативна за работниците. Контролата над средствата за производство, исто така, им овозможува на капиталистите да ја контролираат технологијата неопходна за да се реализираат овие трансформации во производството - уште поголема иновација што е лоша за работниците.

Математичкиот пристап на „Како работи светот“ добро му користи на авторот во неговата теорија за тоа зошто разликата во платите меѓу мажите и жените опстојува: Професорот Кокшот тврди дека тоа е затоа што жените работат помалку часови од мажите и како последица на тоа помалa e веројатнoставо однос на мажите тие да бидат единствениот заработувач на плата во семејството; тој верува дека разликата во платите нема да биде пополнета сè додека немаиста веројатност дека жените ќе бидат единствен заработувач на платаво семејството како мажите. Висината на еден таков заработувач на плата не може да падне под нивото на гладување поради основната причина што стапките на смртност би се зголемиле; она што би се случило е последователен недостиг на работници отколку каков било морталитет што би ставило краен понизок лимит врз платите.

Таа природна пониска граница секако не спречува паѓање на платите на длабоко експлоатациско ниво. Згора на тоа, финансиите создаваат уште поголема нееднаквост - не само што се непродуктивни, туку се и огромно исцедување на пари. „Бидејќи толку малку финансии одат во зголемување на реалното производство, овие ренти (профити од неочекувано среќа) можат да се одржат само со смалување на реалниот животен стандард на голем дел од населението.“ (стр. 196) Истовремено, станува збор за растечките станбени цени, што е производ на неефикасност. Бидејќи становите се средства подложни на шпекулации, тие ја зголемуваат вредноста прекувремено и со тоа шпекулациите стануваат попрофитабилни отколку ангажирањето во продуктивна активност, што за возврат се вовлекуваат во повеќе шпекулативни капитали, што дополнително го потстрекнува процесот. Заемите од страна на банките за возврат одат несразмерно кај недвижниот имот. Сепак, се случува поголема експлоатација.

Судејќи за социјализмот според реалните услови, а не идеалите

Поглавјето за „социјалистичките економии“ веројатно ќе биде најконтроверзно за многу читатели. Поглавјето почнува со тоа што точно се забележува дека не постои иста дефиниција за социјализмот. „Како работи светот“ аргументира дека „како општествени научници, не можеме да судиме за реалниот свет според стандардите на идеален свет. Не е работа на реалноста да се материјализираат нашите идеали. Реалноста се содржи во сите свои слави, ужаси и противречности.“ (стр. 209) Во врска со тоа, нема што да направиме освен да се согласиме. Материјалната реалност е она што треба да го прифатиме како меродавно.

Толкувањето на таа реалност, од друга страна, остава простор за дебата. „Како работи светот“ соборува различни теории за тоа зошто Советскиот Сојуз и моделот што тој го наметна на земјите од Централна Европа не беше социјалистички, вклучувајќи ја и таа за употребата на пари, дека не можете да имате социјализам во една земја и дека имало недостиг одошто изобилство коешто социјализмот треба да го обезбеди. Досега добро, иако овие аргументи се презентирани на малку скицирачки начин, отколку да бидат целосно изложени. Откако се ослободува од овие аргументи и повторувајќи дека постои „општо разбирање“ дека тие земји се социјалистички, Кокшот го нуди својот концепт за тоа што всушност е социјализмот, заснован врз она што постои.

Иако пишува дека „Она што го разликува се формите на сопственост и начинот на кој се одредува вишокот производ“, Кокшот заклучува дека социјализмот се карактеризира со машинска индустрија и земјоделство, исто како и капитализмот. Неговата дефиниција почива, меѓу другото, врз мешавина на технички достигнувања како што се „широката потрошувачка на електрична енергија“ и „широката употреба на машини и применета наука“, проткаени во општествените односи како што се „отсуство на класа на богати приватни сопственици“ и „јавна или задружна сопственост над најголемиот дел од економијата.“ (стр. 209-201)

Да бидеме сигурни, тврдењата дека Советскиот Сојуз бил „капиталистички“ е ултралева фраза што фрла малку светлина. Но, дали социјализмот едноставно е експропријација и изградба на индустрија? Ако е така, тогаш треба да се согласиме со фалењето на Јосиф Сталин во 1930-тите години дека социјализмот веќе е изграден и последователното фалење на Никита Хрушчов во 1950-тите дека Советскиот Сојуз беше во процес на градење комунизам, наследникот на социјализмот. Но, дали е тоа сè? Поцелосно дефинирање на социјализмот наложува демократијата да се прошири на економските прашања и да се зајакне во политичките прашања, над она што е можно во капитализмот. Потоа, би следело дека експропријацијата на капиталистите и воспоставувањето на државна или задружна сопственост врз најголемиот дел од економијата е претходник на социјализмот, а не самата реална содржина.

Алтернативна теорија, за која не се дискутира во книгата, е дека советскиот модел претставувал пост-капиталистичка економија (секако не капиталистичка) во транзиција кон социјализам, транзиција никогаш завршена. Можеби ова може да се сфати како приближување кон идеализам и во спротивност со согласеноста од погоре дека на тие земји треба да им се суди врз основа на нивната материјална реалност, што очигледно го вклучувало фактот дека тие требале да трошат толку многу од своите ресурси за одбрана од бесконечните напади од капиталистичкиот свет. Но, да се изнесе оваа позиција не е со цел да се отфрлат тие искуства, туку да се жали за она што можеше да се направи. Популарното движење кон крајот на 1960-тите години во Чехословачка со цел да ја задржи економијата во државни раце, но во управништво на работниците преку совети и координативни тела во систем на демократска социјална одговорност беше унапредување за социјализмот што никогаш не се разви поради инвазијата од страна на Варшавскиот пакт. Таа инвазија беше во функција на ограничени идеолошки рецепти, кои станаа калцифицирани во една посебна форма, која се разви во хаотичен моделна една земја (Советскиот Сојуз), која не можеше да гонапушти специфичното апсолутистичко културно наследство на доминантната нација на таа земја (Русија).

Социјализмот не треба да биде само индустриски развој и крај на приватниот капитал, туку и демократски систем кој расте, се развива и се менува со зголемувањето на свеста и развојот на членовите на општеството, а не крута формула.

Фискални расчекори преку неурамнотежено оданочување

Терминот „реално постоечки социјализам“ честопати се користеше за Советскиот блок и покрај безобѕирноста на терминот, можеби тоа е разумен компромис. Тие земји се вратија на капитализмот, и така дискусијата за нивните економии неминовно се преместува кон утврдување на причините зошто тие се вратија на капитализмот. Професор Кокшот дава оригинална теорија за ова: системот на оданочување. Поточно, тој тврди дека потпирањето на даноците на продажба и даноците на приходите од претпријатието наместо утврдување на доходовен данок на плати, е она што ги скрило трошоците за бесплатните социјални услуги, ја зголемило цената на машините и со тоа ја обесхрабрило механизацијата и ја поскапило релативната цена за обезбедување бесплатни услуги. Како резултат на тоа, менаџерското натрупување на труд било охрабрено со истовремени превработувања и недостаток на мерки за ефикасност. Оваа теза е поврзана со неговото верување дека советската употреба на пари е грешка; наместо тоа, луѓето требало да бидат платени во „работни часови“. На овој последен аргумент, ќе се вратиме.

Се користи математика за да се објасни оваа теорија. Економијата е поделена на три дела – производство на средства за производство (или како уште се нарекуваат „producer goods“), производство на производи за широка потрошувачка и давање бесплатни услуги, како што се образованието, здравството и јавната инфраструктура. Парите за третата категорија треба да дојдат од прилив на приходи, а потребата тие да се наплатат и потребата од првата категорија на средства за производство, го ограничува она што е достапно за стоки за широка потрошувачка. Под претпоставка дека она што е достапно за стоки за широка потрошувачка мора да биде ограничено на пари – еквивалентни на часови поминати во производство на производи за широка потрошувачка, Кокшот сугерира дека имало три можни начини на оданочување: данок на добивка на вработените, данок на продажба или ДДВ, или вреднување на сите стоки со маржа или профит.

Бидејќи немало данок на доход во Советскиот Сојуз, приходите за социјални услуги биле собирани од даноци на приходите на претпријатијата, оние што произведуваат производи за широка потрошувачка и оние што произведуваат средства за производство, како и од даноци на продажба. Поради тоа, трошоците за машинерија се многу поголеми, со што обезбедувањето на социјални услуги е далеку поскапо отколку што би било. Тоа било „краткорочен популизам што ја попречуваше ефикасноста“ (стр. 256) и го поевтинил трудот и ги поскапило машините.

Истовремено, Кокшот тврди дека советските работници требало да се плаќаат во работни часови отколку во рубљи. Ова ќе било поправеден начин на плаќање на луѓето и ќе ги направило расчекорите во даночењето повидливи за сите; парите биле неопходни за да се маскира фактот дека, на пример, колективните земјоделци биле помалку платени во однос на нивниот вложен труд. Во суштина, аргументот е дека еден час работа требало да се надомести со еден час трудов ваучер. Ако се направило тоа, ќе имало непосреден егалитарен ефект:

„Значајноста на трудовите ваучери е дека тие ја утврдуваат обврската за сите да работат со укинување на незаработените приходи; трудовите ваучери ги прават економските односи меѓу луѓето транспарентно очигледни; и тие се егалитарни, осигурувајќи дека целиот труд се смета за еднаков. Тоа епоследниот аргумент што осигурило трудовите ваучери никогаш да не се стават во функција под бирократските државни социјализми на дваесеттиот век. Кој владетел или управител бил подготвен да ја види својата работа еднаква на онаа на обичен работник?“ (стр. 263)

Ова уредување исто така ќе ги елиминирало црните пазари затоа што трудовите ваучери не ќе можеа да циркулираат или да се пренесат на некој друг; тие можеа да се користат само во заедничките продавници. Но, „апсолутно есенцијално“ е што цените ја одразуваат трудовата вредност вметната во нив за да се избегнат расчекорите. Ова за возврат ќе го направило планирањето поодговорно, бидејќи отстапувањата на продажбата од реалното производство би испратиле сигнал дека нивото на производство треба да се прилагоди на реалната побарувачка.

Што предизвикало да се распадне Советскиот Сојуз?

Горенаведеното беа сериозни слабости во советската економија, тврди професорот Кокшот, покрај тоа што нajквалификуваните технички и професионални работници станувале незадоволни затоа што нивните заработки не се споредувале со елитите во капиталистичкиот Запад. Незадоволството на таа општествена група било важно затоа што била несразмерно застапена во Комунистичката партија. Структурните промени направени од Михаил Горбачов имаа ефект на дезорганизирање на економијата во која претпријатијата беа меѓусебно силно поврзани и на овозможување за пораст на криминалците на црниот пазар како што се влошуваа државните приходи затоа што падовите во производството резултираа во помалку приходи како резултат на потпирањето на даноците на претпријатијата и даноците на продажба.

Кокшот дава силен аргумент за својата теза дека даночниот систем довел до советската економска криза. Наоѓаме многу квалитети во овој аргумент и размислувајќи за тоа го збогатуваме нашето разбирање за советската економија. Но, ова е пример кога силното потпирање на математиката и технологијата испушта некои делови од она што би се наречело поголема слика. Она што е испуштено е хипер-централизацијата на економијата, неспособноста на централните планери и дистрибутивниот систем да го имаат неопходното знаење за да обезбедат дека суровините и производите биле правилно доставени и ригиден систем на производствени квоти, заснован на физичко производство (всушност, Кокшот се осврнува на ова прашање во коавторската книгасо Алин Котрел Кон Нов Социјализам, во Chapter 6 Detail Planning, Planning in USSR, pp.78-80 – заб. на Т.Захов). Основните плати во Советскиот Сојуз биле ниски; работниците сметале на бонусот што требало да се плати за исполнување на квотите. Менаџерите и директорите биле одговорни за исполнување на квотите одредени од министерствата и нивните работни места виселе на конец ако не ги исполниле квотите. Така, и раководните лица и обичните работници имале мотиви да го сокријат капацитетот и да ги одржуваат квотите што е можно пониски, и да чуваат дополнителни материјали и персонал за да го „заземат на јуриш планот“ ако заостанат.

Вишоците на материјали некаде значеа кусоци на некое друго место; тешкотиите во дистрибуцијата на доволни материјали ги зголемија овие тенденции. И бидејќи квантитетот, а не квалитетот, беше од важност, производи со лош квалитет можеа да се произведат без реална санкција. Целосен опис на советската економија не може да ги исклучи овие фактори. Иако Кокшот го започнува почетокот на наметнување на капитализмот во 1986 година, што треба правилно да биде датиранво 1990 година, кога генералниот секретар Горбачов присили преку законодавство серија мерки со кои се воведоа елементи на капитализам, вклучително и закони со кои се стави крај на ограничената способност на работните луѓе да се бранат и механизми кои овозможија приватизација, тоа е мал технички аргумент. Реформите што беа востановени од 1986 годинанедвосмислено ги оптоварија работниците поради нивната еднострана имплементација, а професорот Кокшот е сосема во правокога пишува дека реформите на Горбачов на крајот ја дезорганизираат економијата, предизвикувајќи колапс.

На крајот на краиштата, вредностана една книга не е дали се согласуваме со сите аргументи изложени во неа; несогласувањето со некои аргументи од книгата со толку голем обем на интересни теории и анализи е неизбежно. Она што е релевантно е стимулирање на размислата и предизвикот на вредни идеи. Книга која има намера ништо помалку од тоа да ги открие функционирањата на светот од најраната предисторија до денес и во иднина, си има поставено далекусежна цел. „Како работи светот“ успева на прекрасен начин.

(1) Процентот што производителот или продавачот го додава на производната или набавната цена, за да може да го пласира производот на пазарот. Маржата на производителот или трговецот му помага неговиот труд и сите направени трошоци да се исплатат со продажба на производот или понудената услуга.

Превод: Томислав Захов

Извор: https://systemicdisorder.wordpress.com