Приказната за „добрите“ мигрантки и „опасните“ бегалци

Колективот Yugoslawomen+ е група од шест научнички (Џенета Карабеговиќ, Слаѓана Лазиќ, Вјоса Муслиу, Јулија Сарделиќ, Елена Б. Ставревска, Јелена Обрадовиќ Вочник) од и на пост-југословенскиот простор, кои во моментов работат на западни универзитети. Колективот се формираше низ препознавање на заедничките фрустрации околу процесите на производство на нови знаења, како и заедничката љубов кон знаењето, образованието и регионот кој ни претставува „дома“.

Птиците мигрираат; луѓето мигрираат. Годишните времиња мигрираат; врапчиња мигрираат; папагали мигрираат; зборовите мигрираат; рибите мигрираат; пингвините мигрираат; пеперутките мигрираат; китовите мигрираат; чувствата мигрираат; луѓето мигрираат. Сите мигрираме. Мигрирајте… Мигрирајте… Мигрирајте…

- Лемн Сисеј

Фото: Ендру Теста

Има една слика од 11-годишниот Петрит Халилај, облечен во зелена јакна, стуткан помеѓу други бегалци и бегалки од Косово во 1999 година, која изгледа како да е внимателно курирана и изложена во некој музеј. Денес Петрит е современ уметник од светски ранг, кој изложува на меѓународно ниво. Ако сте виделе некоја од неговите инсталации, непријатно е и речиси невозможно да се оддели неговото уметничко дело од неговото лично искуство доловено на сликата од 1999 година. Миграциското искуство може длабоко да влијае на нашиот светоглед, моралните вредности и професијата, без оглед на причините зошто сме биле принудени или сме избрале да го напуштиме домот.

Неодамнешните бегалски кризи во Европа и САД јасно укажаа на недостатокот на хуманост и на унифициран, прагматичен одговор од страна на западните земји, резултирајќи во безброј слики слични на онаа со Петрит. Приказните за унгарските полицајци кои ги хранат луѓето во движење во кампови, како да се животни; насилството врз бегалците од страна на граничната полиција во Грција, Хрватска и на други места; надзор и поттурнувањето на границите што подалеку од бреговите и имагинарните граници на Европа; договорот за бегалци меѓу ЕУ и Турција во 2016 година; мртвото тело на тригодишното сириско момче, Ајлан Курди, на турскиот брег; пренатрупани и нехумани услови за живеење во мигрантски камп што претходно служел како депонија... Овие слики, како и сликите на мртвите тела на татко и неговата двегодишна ќерка во водите меѓу Мексико и САД и приведените деца во кафези во САД, служат како потсетници за дехуманизацијата на оние што се сметаат за „други“.

Ова нè натера да се запрашаме како бегалците и миграцијата во западните општества започнаа да се анализираат и оправдуваат низ призмата на тоа како можат да придонесат „добрите мигрантки и бегалци“. Како да раселувањето заради војна, пропаднати системи и структури на угнетување не е доволно добро оправдание. Како да, како што Сухајма Манзур Кан моќно нѐ потсетува, иако во друг контекст, барањето луѓето (во движење) да ја докажат својата човечност не зборува првенствено за човечноста на оние кои тоа го бараат.

Голем дел од дискурсот во западните земји поврзан со луѓето во движење во последниве години, особено од разорните процеси на Блискиот исток од 2003 година наваму, е формиран околу две навидум спротивни категории. Од една стран,а постои таканаречената „добра“ мигрантка, чие прифаќање во новото општество се заснова на одредено однесување, кое често е портретирано како „добро интегрирање“. Очекувањата за „доброто интегрирање“ се движат од најмалку одредено ниво на образование и вештини и почитување на законите, до зголемени очекувања за суперхеројски способности и строго неискажување националистички чувства кон татковината. Добриот мигрант е благодарен на земјата-домаќин и „добро се претопува“ во социо-културната структура на локалното општество. Уште поважно, добрата мигрантка ја потврдува самозамислената супериорност на западната земја во која живее, работи или едноставно престојува. Идеално, таа воопшто не станува дел од дискурсот за мигрантите, доколку е високо квалификувана или едноставно се смета за „суштинска работничка“, како многу романски работнички и работници во секторот за нега, кои пристигнуваа со посебно назначени возови во Австрија во текот на првите месеци од кризата предозвикана од КОВИД-19.

На навидум спротивната страна на спектарот се несаканите мигранти и бегалки. Тие остануваат на маргините на земјите во кои бараат прибежиште, вклучително и ситуациите во кои се оставени да умрат и да бидат насилно истуркани подалеку од бреговите на „тврдината Европа“ или границите на САД. Не постои желба да се „интегрираат“ овие лица. Покрај дебатите за интеграција на бегалците и квалификуваната мигрантска работна сила во здравството и образованиот сектор, зголемената секуритизација на разни други мигранти во споредба со навидум безопасните и богати „иселеници“ уште повеќе ги оддалечува и ги дехуманизира популациите кои се најзагрозени.

Врз основа на нашите отелотворени искуства како субјекти кои чекаат да ги преминат границите, забележуваме навидум остра, иако не самоочигледна промена на реториката во однос на бегалците, барателките на азил, мигрантките, луѓето во движење и севкупно „странците“, при споредувањето на бегалските кризи од поранешната Југославија со современи. За повеќето луѓе кои бегаа од превирањата од поранешна Југославија во 90-тите, политичката, економската или воената мизерија се чинеа како „доволен“ доказ за да бидат прифатени како бегалци и мигрантки. Во меѓувреме, „странците“ кои се обидуваат да ги преминат границите на „тврдината Европа“ се соочуваат со повисоки барања - бегањето од војна и прогонот не се веќе „доволно“ легитимни причини за да им биде овозможен влез. Напротив, во текот на изминатите 15 години, политичките и граничните технологии во Европа се развиваат и множат со цел да придонесат токму кон спротивното: да го оневозможат „странскиот“ субјект воопшто да се приближи до нејзините граници.

Во овој нов, извртен наратив, забележуваме дека луѓето во движење не се гледаат, проблематизираат или доживуваат низ нивната човечка субјективност. Наместо тоа, отворено се поставуваат прашања дали имаат потенцијал и капацитет да станат добра инвестиција во нашите мултикултурни, демократски и христијанско-секуларни општества, отворено е под знак прашалник. Во овој нов поглед, од мигрантката се бара да ги остави настрана причините што ја довеле до нашите порти, и наместо тоа, да ја убедува западната фантазија за нејзината вредност за западното општество.

Оваа промена на наративот и политиката не е целосно нова. Делумно таа постоеше уште за време на југословенските бегалски кризи, кога земјите од ЕУ им понудија само привремена заштита и несигурен правен статус на многумина кои бега од насилството. Приказната за тоа колку се гостопримливи западните земји кон бегалците е всушност ретроактивно измислена во сегашноста.

Членките на овој Колектив беа блиску до возраста на Петрит за време на војните во поранешна Југославија. Го напуштивме регионот како бегалки заедно со нашите родители, економски мигрантки како резултат на системите во распаѓање, „странци“ кои дошли да студираат на стипендии и/или како возрасни квалификувани мигранти. Во меѓувреме сме живееле и работеле во земјите на она што се смета за „глобален Север“, од САД и Канада до Обединетото кралство, од Западна и Северна Европа до Нов Зеланд.¹

Во овие земји, имаме „правилен“ акцент и „правилен“ вид на работа и нѐ сметаат за „добри мигрантки“. Бидејќи ние сме расизирани како бели, луѓето не претпоставуваат веднаш дека можеби сме мигрантки или бегалки. Понекогаш, тоа го согледуваат дури откако ќе нè слушнат како зборуваме („Ама од каде сте навистина? Ах, толку Ви е добар англискиот!“). Но, со оглед на тоа дека сме расизирани како бели, дури и кога ќе дознаат дека некои од нас се бегалци, нѐ сметаат за „добри мигрантки“ затоа што земјите-домаќини не гледаат на нас како на предизвик за нивната претпоставена расна естетика. Размислувајќи за тоа како се користи оваа слика на „добри мигранти и мигрантки“ од Југославија, нашиот аргумент е дека пресекот на раса и класа игра клучна улога во менувањето на наративите. Ова понекогаш резултира во разочарувачки ситуации и коментари со кои се дехуманизираат „другите“ мигранти.

Фото: Колектив Yugoslawomen+

Сепак, „добриот постјугословенски мигрант“ е исто така дел од расизираната хиерархија на „глобалниот Север“. Тоа ние да бидеме перципирани како „бели“ честопати е условено од нашето однесување како „добри мигрантки“. Сметани како дел од интелектуалната елита, иако често во економски многу понесигурна позиција од државјан(к)ите, постојаното изразување благодарност кон земјите каде што сме мигрирале исто така е дел од условот. Во расизираната хиерархија на „глобалниот Север“ се чини дека секогаш сме „бели но не сосема“ и статусот на „бела раса“ е доделен како условна привилегија. Истовремено, оваа условна привилегија дадена на некои постјугословенски мигранти е непостоечка за сегашните бегалци, барателки на азил и други несакани мигрантки, за кои се смета дека не ги исполнуваат стандардите за таквата привилегија. „Лошите небели бегалци“, без разлика дали се од Блискиот исток, Африка или Латинска Америка, се споредувани со „добрите мигранти“, како да сè уште „треба да ги заработат“ некои од најосновните права, како што е правото да се обединат со своите семејства.

Како академички, ние постоиме и функционираме во простори кои традиционално се поврзувани со високата средна класа. За само неколку години почнавме течно да ги зборуваме локалните јазици на земјите во кои живееме, ако веќе не сме пристигнале зборувајќи го јазикот. Честопати ова е резултат на нашите бројни преселби низ различни земји и континенти. Најпосле, и покрај тоа што академијата и високото обраозвание не е идеален професионален пат кон економски успех, сепак се смета за елитен простор, одвоен и специфичен од остатокот на општеството.

Во академската средина го имаме комфорот на меѓународното опкружување, размената на идеи и можноста да патуваме на конференции и да спроведуваме теренски истражување, останувајќи поврзани со постјугословенскиот регион. Како резултат на тоа, ние во голема мера сме исклучени од мигрантските дискурси и не нѐ сметаат за „проблематични“. Всушност, нашиот ангажман и вработување често се користат како доказ за напорите за интернационализација и разноликост, како симболи за странци кои ги зборуваат јазиците и се добро интегрирани. Во Австрија, на пример, постои термин за категоријата на мигрантски статус - форшер - истражувач, што е специфична и укажува на хиерархиите на мигранските статуси. Слично и во Белгија, постдокторските истражувачки кои се дел од програмата Марија Склодовска Кири (што се смета за една од најпрестижните програми во Европа) се ослободени од одредени даноци што граѓаните ги плаќаат, но сепак добиваат бенефиции од социјално осигурување и се вклучени во пензиските шеми. Овој „специјален третман“ значително се разликува од нашите претходни искуства како бегалци и барателки на азил или денес, како странци кои бараат привремени визи за да патуваат на академски настани надвор од границите од државите кои нѐ прифатиле, најчесто привремено, до крајот на нашиот академски договор.

Сепак, дури и во земјите кои ни обезбедиле вработување, нашите визи честопати се привремени и условени од работните позиции. Во моментот кога ја напуштаме академијата, повторно се враќаме во структурите во кои сме сметани за „туѓи“ или „страни“, каде што нашите документи детално се разгледувани и сме испрашувани, чувствувајќи потреба постојано да го оправдаме нашиот придонес кон општеството. Штом останеме без работа, повторно стануваме дел од безимената маса на дехуманизирани привремени работници мигранти, од кои се очекува да „си одат дома“ и да не бидат товар за граѓаните и граѓанките кои плаќаат даноци. Со ова, привилегијата на статусот на „бела раса“ се отстранува и без неа, ние повторно стануваме „опасни“ и несакани мигрантки. Ова, од друга страна, нè тера да размислуваме за односот кон сегашните бегалци и мигранти „заглавени“ во земјите кои наративно се претставуваат како „транзитни зони“.

Постјугословенскиот простор, којшто своевремено создаде голем број бегалци, а од кој многумина и сè уште продолжуваат да мигрираат, сега е познат и како „транзитна“ зона за оние што бегаат од насилство во други региони низ светот. Регионот некогаш познат по „југословенските војни“ сега е препознаен по таканаречената „балканска рута“, надворешната периферија на ЕУ каде се слеваат фондови за гранична безбедност со цел да се спречи натамошната миграција на оние кои се расизирани како „други“, како „поинакви“. „Балканската рута“ стана алтернатива кога морските премини почнаа да се сметааа за премногу опасни; денес, таа игра толку клучна улога во насилството на границите на ЕУ што само една група за набљудување во регионот има регистрирано повеќе од 700 извештаи за случаи на полициска бруталност и негирање на азил, при што 70% од инцидентите наводно се случуваат во Хрватска.

Земјите од поранешна Југославија, особено Србија, Босна и Херцеговина и Хрватска, чии „добри мигрантки и мигранти“ најчесто успеваа да го напуштат регионот и релативно безбедно да пристигнат во земјите од „глобалниот Север“, сега се вмешани во надзорот на границите на ЕУ до степен да редовно учестваат во насилните „оттурнувања“ на мажи, жени и деца од надворешната граница на ЕУ. Нивните аспирации кон „европејство“, сфатени пред сѐ како членство во ЕУ, се сведени на заштита и легитимизација на европската супериорност, дури и кога движењето на нивните граѓан(к)и во ЕУ е ограничено. 

Преку соработка во „управувањето со заедничките граници“, како што укажува Пиро Реџепи, земјите од поранешна Југославија придонесуваат кон замислената поделба на Европа на Запад и Ориент, при што создаваат „специфичен вид на гранична политика“, која делумно се базира на „зголемената расизација на верските разлики која ги спротивставува балканските муслимани како секуларни, бели и автохтони Европјани и потемните, а со тоа и пофанатични, мигранти муслимани од Блискиот исток“.

Ова е очигледно и во тоа како локалното население долж „Балканската рута“ реагира на неодамна пристигнатите мигрантки и мигранти, често на комплексен и противречен начин. Некои ги штитат мигрантите во сопствените куќи, обезбедуваат храна, репатрираат тела на оние кои умреле или загинале попат, организираат погреби, ги користат своите „врски“ во полициските станици и болниците за да им помогнат или да обезбедат лекување на овие на кои им е потребно. Други, пак, ги расизираат и се жалат за  раселените лица од Авганистан, Пакистан и Мароко - „Поинаку беше кога беа само Сиријците!“.

Според тоа, во постоечките миграциски дискурси, регионот истовремено се исклучува и се смета за „стран“, но и придонесува кон понатамошното исклучување на други луѓе и региони. Овие расизирани и класни хиерархии на луѓето во движење се продолжуваат и одржуваат дури и додека илјадници луѓе од постјугословенските простори продолжуваат да чекаат во редици пред амбасадите на земјите на ЕУ и другите земји од “глобалниот Север“, или пак бараат начин да допрат до ЕУ државјанство како би се иселиле полесно.

Навраќајќи се на првичното прашање за тоа како се користи идејата за „добрите мигранти“ од Југославија во тековните западни дискурси поврзани со луѓето во движење, преку нашите искуства овде укажуваме на двојна употреба. Од една страна, целта на овој наратив е да се почувствуваат подобро оние кои го користат, така што од денешна перспектива (ре)креираат минато на доброчинители. Од друга страна, оваа идеја служи и за создавање лажна дихотомија помеѓу „добрите“ мигранти, кои се вешти, образовани, благодарни и задоволуваат еден куп други стандарди, чија листа постојано се зголемува, и „опасните“ и несакани бегалци и баратели на азил, кои би биле „само товар на системот“. Невистинитоста на второто станува очигледна штом се погледне под површината на нашите искуства, кои укажуваат на клучната улога што ја играат прашањата на раса и социо-економска класа во овие наративи. Оттаму, разликата помеѓу двете категории е прашање на тоа кој е препознаен како човек, а кој е дехуманизиран, иако потрагата по среќа или опстанок, на крајот на краиштата, е можеби најосновната човечка карактеристика. Според зборовите на Сисеј, „кажете го! Нормализирајте го! Депатологизирајте го! Мигрирајте. Мигрирајте. Мигрирајте.“

**Овој текст е напишан за симпозиумот „Yugosplaining the World“ на „The Disorder of Things“ и е објавен со дозвола.

[1] Терминот „глобален Север“ (Global North) доаѓа од географската, историска, економска и политичка поделба помеѓу „глобалниот Север“ и „глобалниот Југ“, каде првото се однесува на земјите од Северна Америка, Западна Европа и одредени делови од Јужна Азија и Австралија, коишто несразмерно ги контролираат глобалните ресурси и моќ.