Што значи хумано да се однесуваме кон животните?

12.11.2020 12:59
Што значи хумано да се однесуваме кон животните?

„На први август 1914 година“, пишува виенскиот сатиричар Карл Краус во својата ревија Факел (Die Fackel) „слушнав извик: ’Итаме право кон славата!’ Се срамев  што бев дрдорко зашто уште тогаш мошне добро знаев дека ќе дојде моментот кога тоа ќе се претвори во ’Сакам да се извлечам од ова!’ Таа желба се почувствува уште на 1 август 1915 година, а јас, исполнет со оптимизам, сметав дека ќе можам слободно да ја искажам уште на 1 август 1916 година, а не дури на 1 август 1917. Меѓутоа, во вакви случаи не постои математичка прецизност, туку само апокалиптична“(1).

Вака Краус го изразува своето убедување дека само исклучително напрегнување на фантазијата, какво што е, на приме,р апокалиптичното размислување, би можело да го надомести нејзиниот целосен недостиг, што и овозможи да дојде до војна, и да ни помогне, кога веќе не можевме да ја спречиме, да сфатиме што се случи и што ќе произлезе од тој дебакл. Краус сосема природно користи апокалиптичен јазик, а понекогаш го користи и текстот Апокалипса, кога зборува за губењето на човечките животи и незамисливото страдање предизвикано од војната, како и за тоа на кој начин спојот на технолошкиот напредок, преголемата моќ на парите и потрагата по исплатливост и профит по секоја цена почнува да ја разорува природата и животната средина. Тој смета дека убиствената семоќ на техниката и тиранијата на парите во тој момент се нераскинливо поврзани зашто, според неговите зборови, прво пазарот се претвора во бојно поле, а потоа доаѓаат индустријалците и трговците со оружје за да го освојат и искористат новосоздадениот пазар од бојните полиња. На прв поглед, оваа врска не делува очигледно, но Краус нималку не се сомнева дека „постои причинско-последична врска меѓу крвта и профитот“, што доведува илјадници и илјадници луѓе да бидат осудени на смрт за неколкумина да профитираат од тоа.

Нападите на достоинството, правата и животот на човечкото битие, чија вредност и цена значително опаднаа за време на војната, никако не можат да се раздвојат од презирот со кој денешниот човек е навикнат да се однесува кон животната средина воопшто, а особено кон животните. Едноставно, станува збор за двете лица на процесот за дехуманизација, па со самото тоа и за самоуништувањето, кон што е насочено човештвото.

 „Ни нас не нѐ жали никој“

 

Не треба да нѐ чуди што прашањето кое го поставува Немтурот во својот последен монолог (Последните денови на човештвото) во врска со проблемот кој може да се чини помалку важен, но кој, како што смета Краус, е од суштинско значење: уништувањето на шумите предизвикано од сѐ поголемите количества хартија неопходна за печатење весници. Оваа кобна врска помеѓу неумерениот развој на печатот, кој делува незапирливо, и сечењето на шумите има симболичко значење за Краус зашто го претставува она што му се случува на човештвото токму во тој момент - заради негова вина и со негова согласност.

Монологот на Немтур споменува еден настан кој исто така се вбројува во категоријата на незамисливото, но чиј хорор не спречи навистина да се случи: „Сакајќи да утврди колку точно време е неопходно дрвото од шумата да се претвори во весник, сопственикот на една фабрика за хартија од областа Харц се досетил да спроведе еден мошне интересен експеримент. Во 7:35 часот пресекол три дрва и, откако ја отстраниле кората, ги пратил во фабриката за да ги направат смеса за хартија“ (Последните денови на човештвото). Одговорот на зададеното прашање бил следен: процесот кој бил неопходен за дрвото да се претвори во печат бил извршен со таква брзина што весниците се продавале на улица веќе во 11 часот утрото. „Биле потребни, се заклучува во огласот кој го чита Немтур, вкупно три часа и дваесет и пет минути на јавноста да ѝ биде овозможено да ги чита последните вести на хартија од дрво на чии гранки тоа утро црцореле птици“(ibid).

Кога зборуваме за тесната врска која овој сатиричар ја гледа помеѓу дехуманизацијата на човечкото битие и сведувањето на природата на проста алатка која човекот ја користи како што сака, речиси е невозможно да не се споменат исклучителните сличности помеѓу неговите забелешки и ставовите на Роза Луксембург. Краус објаснува дека, додека го читал весникот Arbeiter-Zeitung, наишол на едно од нејзините писма од 1917 година, напишано во Бреслау, каде што била во затвор, упатено до Соња Либкнехт, а објавено три години подоцна. Она што особено му се допаднало и што го воодушевило во тоа писмо не бил само неговиот извонреден книжевен квалитет, што според него не е ништо изненадувачко, туку и длабоката љубов кон природата и сожалувањето над страдањето кое човечкото битие сосема свесно го предизвикува кај нејзините жители, особено животните, кои човекот ги обврзал да му служат или дури ги свел на вистинско ропство.

Луксембург, како Краус, смета дека врската помеѓу она што го пишува таа во писмото и она што го изродила војната - или само го разоткрила - е изразено воочлива. Додека згрозено гледала како еден војник жестоко претепувал исцрпено животно зашто не можело да го влече преголемиот товар, го прашала дали навистина не му е жал за животното. Неговиот одговор е речит: „Ни нас луѓето не нѐ жали никој“, рекол злобно насмевнувајќи се и продолжил да удира уште посилно(2). Со ова се опишува дека жртвите лесно можат да бидат склони на некој начин да им се осветат на други, послаби животни, неспособни да се одбранат.

Роза Луксембург за малтретираните животни (станува збор за биволи увезени од Романија) пишува на следниот начин: „Грозно ги претепуваат и пред да можеме да им кажеме Vae victis (...) Само во Бреслау има стотина грла, навикнати на зелените пасишта во Романија, а тука се слабо хранети. Бесрамно ги тераат да влечат секакви товари, заради што често и умираат.“ Тука несомнено станува збор за победените во војната, кои често ги забораваме и за кои веруваме дека и не заслужуваат да ги сожалуваме. Во двориштето на затворот таа го препознава вистинското лице на војната во настаните и однесувањата што ги опишува: „Во меѓувреме затворениците се измешаа околу запрежните коли, растоварајќи тешки пакети пред да ги внесат внатре, а војниците се шеткаа, со рацете во џебовите, свиркајќи некоја популарна песна. Тогаш видов како пред мене се покажува оваа величествена војна“.

Ова писмо мошне моќно ја прикажува спонтаната солидарност помеѓу затвореничката - која исто така на одреден начин е воена жртва, зашто најмногу е затворена и заради своето јавно, радикално и активистичко противење на војната - и измачуваните животни, како други жртви. Таа на мошне потресен начин го опишува животното на кое му дава речиси човечки лик и го претвора во брат по страдање: „Животното што крварело ја гледало со црните очи со благ израз како дете кое плаче. На лицето навистина имало израз на дете кое го казниле сурово а да не ни знае зошто, ниту како да побегне од мачењето и бруталното насилство. (...) Стоев таму додека животното ме гледаше и почувствував дека по лицето ми течат солзи - тоа беа негови солзи и се тресев заради болката на драгиот брат и својата немоќ да му ја олеснам маката.“

Во својата биографија за Краус, Едвард Тимс мошне соодветно подвлекува дека „паралелите помеѓу Краус и Луксембург се значајни. Двајцата автори се осврнуваат на визијата за изворна хармонија за да ја критикуваат идејата за природата на крвавите заби и канџи, која често се употребувала во оправдувањето на воените конфликти и расната доминација. Краус уште појасно ги изнел своите ставови откако добил писмо од една аристократска ороспија во кое таа се подбива со Луксембург, нарекувајќи ја една од оние „хистерични жени“ кои ќе завршат лошо ако продолжат да прават глупости“(3). Споменатата ороспија впрочем била унгарска благородничка, некогаш претплатена на Die Fackel, која тврдела дека случајно налетала на изданието во кое Краус го пренел и коментирал писмото на Роза Луксембург.

Во бројот 462-471 на оваа ревија, Краус се прашува на кој начин кучињата ја преживеале „својата“ војна и како го поднеле речиси тоталниот недостаток на храна и грижа, создаден заради општата немаштија и рамнодушноста на наводно супериорниот вид кој ги осудил на ропство и ги лишил од какви било права: „Во моментов многу, а најмногу неделните весници, ги напаѓаат кучињата зашто на луѓето им ја ’крадат’ храната. Овие обвинувања се неосновани. Да го оставиме настрана и тоа дека јас порадо би нахранил куче отколку кој било новинар; сигурен сум дека луѓето секогаш имаат повеќе храна од кучињата, кои, притоа, не се меѓусебно завојувани и не се одговорни за состојбата на нештата за кои исклучиво се виновни луѓето. Зашто, иако би можело во исклучителни случаи куче да му украде храна на човекот, човекот многу почесто се осветува така што ќе изеде куче. Обратното сѐ уште не се случило. (...) Можеби затоа што месото од вид кој меѓусебно се труе со токсични гасови му е гадно на подобриот вид.“

Краус сметаше дека „сведоштвото, единствено по човечноста и поезијата“, какво што е писмото на Роза Луксембург, треба да биде во сите учебници помеѓу Гете и Херман Клаудиус и дека младите читатели мора да знаат дека „телото кое обвиткало една толку голема душа е соборено со рафална стрелба“(4). Ми се чини дека некои извадоци од одговорот на господинот Краус „до госпоѓата Фон НН“, како на пример овој што следи, исто така заслужија да влезат во учебниците: „Хуманоста која го гледа животното како драго битие вреди повеќе отколку ѕверството на кое сето тоа му е забава и кому е смешна идејата дека биволот не е ’особено’ зачуден што мора да влече запрежна кола во Бреслау и да добива удари од дршката на камшикот. Тоа е грозно убедување наметнато ’од најраната младост’ на господата и дамите што се лојални на Создавањето: дека животното не чувствува ништо, дека, како и неговиот сопственик, е лишено од секакво чувство од проста причина што не е подеднакво вообразено и не е во состојба да го искаже своето страдање преку тресење глупости, во што другиов е вешт“(5).

Приговорите на Роза Луксембург и Карл Краус директно му се спротивставуваат на гледиштето за животинскиот свет кое за него размислува само кога сака од него да се инспирира човечкиот вид за да се врати кон строгоста, суровоста и недостатокот на снаодливост, наводно преку основните закони на животот. Сето тоа со намера полесно да ја прифатиме идејата дека природата на сите живи битија им го наметнува законот за постојана борба, потчинувањето на послабите и елиминирањето на неспособните. Како што подоцна ќе каже Адолф Хитлер, за разлика од човекот, животните немаат можност и начин да им се спротивстават на природните закони, кои порано или подоцна секако ќе надвладејат: „Природно е оној што во себе нема животна сила, сам од себе да овене; само човекот ги негува оние кои се погодени од слабоста(6)“.

Затоа е неопходно нашиот вид итно да се согласи да ја замени малодушната и сентиментална хуманост, која на вештачки начин ги штити и промовира послабите, со една друга хуманост, помажествена и во склад со реалната состојба кај сите живи битија, што во Мојата борба е наречено природна хуманост: „Човекот одредено време може да им се спротивставува на вечните закони на желбата за одржување; но осветата ќе пристигне порано или подоцна. Посилниот вид ќе ги избрка слабите, зашто животниот нагон во својот краен облик секогаш ќе ги разорува апсурдните претензии на хуманоста на одредени битија, и на нејзино место ќе дојде природната хуманост, која ја уништува слабоста за да направи место за силата“(7).

Во овој извадок се изразува транспозицијата на некои од најгрдите, но и најкарактеристични одлики на човечкиот свет во однос на животинскиот. Во вака претставен случај, човековиот обид да се однесува помалку ѕверски или злосторнички од животните би било значаен напредок. Можеби би можеле нешто друго да научиме од нив, освен нечувствителноста и суровоста. Хуманоста која би умеела кон животните да се однесува хумано и правично, би имала поголема корист за човечкиот род од онаа која ги третира како суровина со која се служиме.

Краус сметаше дека прашањето кое се поставува тука е доволно значајно за упорно да му се навраќа. Во својот текст Кучиња, луѓе, новинари (Hunde, Menschen, Journalisten) цитира извадоци од разни автори кои на позитивен и пријателски начин, или пак токму спротивно, непријателски и негативно се изразиле по прашањето за правата на животните и обврската што ја имаат луѓето кон нив. Сосема очекувано, авторот смета дека Артур Шопенхауер, на кого му е дадено посебно место, е тој кој пружа пример што сите мораме да го следиме. Додека Барух Спиноза, на чии ставови Шопенхауер сосема се противел, тука игра улога на негативец.

Авторот на Етика ја брани идејата дека животните никако не ни се сродни и дека не можат да ни бидат ни побратими со кои би одржувале социјален однос, туку дека се обични алатки кои имаме право да ги користиме ако сакаме во склад со нашите потреби и желби: „Во природата не постои ништо освен луѓето што би можело да го забави нашиот дух, никој со кој би можеле да се спријателиме или да создадеме некаква социјална врска. Следствено, следејќи го правилото за корисноста, немаме обврска да сочуваме ништо освен луѓето; природата можеме да ја сочуваме за да ја користиме, да ја уништиме или на сите начини да ја прилагодиме на својата употреба“(8).

Значи, не може да имаме обврска да се грижиме за благосостојбата и зачувувањето на животинскиот свет или живиот свет воопшто - имајќи предвид дека неговиот опстанок директно или индиректно зависи од нас - зашто прашањето дали треба да се обидеме да го сочуваме зависи само од неговата употреба: од тоа колку е корисен зависи дали ќе го оставиме да живее или не.

Ставот на Спиноза е неразбирлив и ненормален за Шопенхауер, а му го припишува на силното влијание на Книгата за Создавањето на неговиот дух, особено на содржината на Библијата: „И Бог рече: Да го направиме човекот според својот лик, според нашиот изглед, да биде господар над рибите морски, над птиците небесни и над стоката по целата земја и над влекачите што ползат по земјата“ (1, 26), како и влијанието на еврејската и јудео-христијанската традиција. Токму за ова зборуваат последните страници од делото на Шопенхауер Светот како волја и претстава: „Спиноза не може да се оттргне од влијанието на еврејството: глината долго го задржува мирисот со кој е натопена [quo emel est imbuta recens servabit odorem] (Хорацие, Епист, I, 2 в.69). Она што е најеврејско во него и, покрај пантеизмот, е најапсурдно и најстрашно, е неговиот презир кон животните, кои ги гледа како предмети што ги користиме, недостојни за секое право“(9).

Кога џганот блика од безобразлук

 

Откако го напиша делото Parerga and paralipomena, Шопенхауер се враќа на прашањето за животинскиот свет и нашиот однос со него и уверливо заклучува: „Во основа, животните се исти како нас: разликата е во простата случајност, интелектот, но не во суштината, а тоа е волјата. Светот не е лошо сочинета творба, а животните не се предмети произведени за да ги употребуваме (...) Со нас се и вистината и моралот. (...) Најголема корист од пругата е тоа што ја поштедила мачната егзистенција на илјадници товарни коњи(10)“.

Последната реченица ја поставува во врска со универзалното владеење на машините и бедната состојба во која голем број животни едвај преживуваат заради човечка грешка, но правилно наведува еден од ретките позитивни аспекти на ова ново устројство. Во овој поглед, Краус би можел да се смета за близок до Шопенхауер зашто и самиот е убеден дека човекот се претворил во обожавател и роб на машините, во голема мера благодарение на негрижата кон другите видови и животот воопшто, како и благодарение на суровата тиранија, која ја наметнал на голем дел од животинскиот свет.

Секако може да делува чудно што летото 1916 година, во моментот кога воените битки, кои траат речиси две години, ескалираат, а неизмерно се губат човечки животи, Краус упорно се враќа на прашањето за вниманието кое тогаш им е посветено на животните и военото насилство и ужасите, кои и тие мораат да ги трпат. Тој се напрега да ги убеди читателите дека човештвото греши ако мисли дека едно вакво прашање смее да се занемари.

Кога ги бараме причините за еден катастрофален настан каков што е Првата светска војна, не треба да се заборават неговите составни карактеристики и основните фактори на кои социјалдемократите не наоѓаат причина сосема да им се спротивстават, како ни на нивните буржоаски противници, ниту сметаат дека тие се навистина загрижувачки.

Краус го наведува сето она од кое треба да се ослободиме, а не да го зголемуваме или забрзуваме, односно сето она што е во врска со неконтролираниот продуктивизам и конзумеризмот, а тоа се неумерената и непланска експлоатација на природните ресурси, рамнодушноста кон животната околина и штетата што ја нанесува човечката активност и нејзината желба за моќ, безграничната алчност, недостатокот на разбирање за животните и намерното и тврдоглаво игнорирање на опасностите дека одржувањето на другите видови, како и животот генерално, ќе стане отежнато, дури и невозможно, а сето тоа со изговор дека со тоа се подобруваат условите за живот на нашиот вид итн. Една политичка парија која се смета за револуционерна, смета Краус, треба да даде пореволуционерен одговор од оној на социјалдемократијата токму за овие прашања. За жал, она што најмногу ги спречува во тоа е тоа што луѓето кои ги застапува социјалдемократијата, сосема разбирливо, гледаат интерес во продолжување на овие процеси кои би требало, ако е можно, да се забават или дури да се прекинат.

Не е потребно да се отиде далеку за да се најдат причините зошто оние кои би требало да тежнеат кон промена впрочем се спречени навистина да сакаат или дури се одлучни да спречат секој што сака да наметне промена. Ако добро размислиме за ваквите ситуации, како што направи Краус, нема да се чудиме што човештвото, кога е во прашање на пример глобалното затоплување, кое стана непосредна закана, делува осудено докрај - ако дојде крајот - да живее помеѓу предупредувањата за речиси сигурна катастрофа и повиците да се спроведат неопходните радикални промени, од една страна, и првенствено симболични, понекогаш и навистина комични мерки, од друга.

Секако, ова не смее да служи како повод, во споредба со ваквиот проблем, прашањата за социјалната правда и рамноправноста да почнат да се сметаат за помалку значајни или дури секундарни. Очигледно, Краус не би се сложил со нешто такво; она што тој навистина го очекуваше од социјалдемократијата беше да покаже, во врска со двата вида, дека не може да постои вистински независен третман на едните и другите - еден помирољубив и еден пореволуционерен. Заканата за човештвото какво што е, со загрижувачко продлабочување на неправдата и нееднаквоста, и натаму е актуелна тема, а Краус во нејзиното сфаќање беше далеку пред своето време.

Во својот одговор до госпоѓата Фин НН, Краус ја гледа јасната врска помеѓу начинот на кој таа зборува за Луксембург и суштинската согласност која луѓето како неа ѝ ја дале на војната. Покрај писмото на Роза Луксембург во училишните учебници требаше да се најде и „писмото на оваа роспија за младите да се научат да ја почитуваат големината на човечката природа, но и да се гадат од ситните души. Затоа Краус отворено ја изразуваше својата желба комунизмот долго да поживе, барем само за да го спречи џганот за кој вели дека мирно ужива во стекнатите привилегии и сонува сон на праведник: „Бог нека го поживее за да биде постојана закана за оние кои ги поседуваат добрата и кои би ги испратиле сите други во првите редови на гладта и патриотската чест, тешејќи ги на тој начин дека материјалните добра не се најважни. Нека Бог го сочува за џганот што блика од безобразлук да не стане уште побесрамен, за на оние кои единствено имаат право на уживање и мислат дека на потчинетите им дале доволно љубов кога ги заразиле со сифилис барем понекогаш да им се прекине сонот заради добриот кошмар.“

Џганот што го споменува денес има повеќе причини од кога било за да мисли дека ја добил војната против сиромашните, кои како да се предадоа. Тој може, како што рече Краус, повторно да блика од безобразлук и дури да ги прекорува своите жртви, да им чита буквички за мир, мудрост и да им објаснува дека не постои причина да мразат некого, ниту да се бунтуваат против оние кои наводно се одговорни за нивната несреќа.

Слики: Roby Dwi Antono

Жак Буврес е филозоф.


(1) „Verwandlungen“, Die Fackel, no 462-471, Виена, октомври 1917.

(2) „Писмото на Роза Луксембург до Соња Либкнехт“, во „Војните на Карл Краус“, превод на француски Пјер Дезис, Agone, nо 35-36m, Марсеј, 2006.

(3) Едвард Тимс, Карл Краус, апокалиптичниот сатиричар: Културата и катастрофата во хабсбуршка Виена, Yale University Press, Њу Хејвен - Лондон, 1986.

(4) „Vorlesungen (mit dem Brief Rosa Luxemburgs)“ (Читање, со писмата на Роза Луксембург), Die Fackel, no 546-550, Виена, јули 1920.

(5) „Војните на Карлс Краус“, заб. цит.

(6) Адолф Хитлер, Monologe Im Fuhrerhauptuarier 1941-1944; записи на Хајнрих Хајм, издал Вернер Јохман, Орбис, Минхен, 2000.

(7) Адолф Хитлер, Mein Kampf, eine kritische Edition, издал Кристијан Хартман, Томас Фордермаер, Отмар Плекингер и Роман Тепел, Институт за современа историја, Минхен - Берлин, 2016.

(8) Етика, четврти дел, додаток, поглавје XXVI, во Спиноза, Собрани дела, Gallimard, колекција „Библиотека Плејада“, Париз, 1954.

(9) Артур Шопенхауер, Светот како волја и претстава, Presses universitaire de France, Париз, 1966.

(10) Артур Шопенхауер, Senilia, Gedanken in Alter („Сенилија, мисли на остарениот човек“), издале Франко Фолпи и Ернст Циглер, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Дармштат, 2011.

(11) „Војните на Карл Краус“, заб. цит.

 

Превод: Алек Кузмановски

Извор: Le Monde diplomatique

Слични содржини

Општество / Активизам / Култура / Теорија / Историја
Никола Гелевски
Книжевност / Теорија / Историја
Книжевност / Уметност / Теорија / Историја
Активизам / Свет / Екологија / Теорија
Општество / Активизам / Теорија / Историја
Активизам / Теорија / Историја
Балкан / Култура / Теорија / Историја

ОкоБоли главаВицФото