Политички слики после смртта на уметноста (1)

Фотомонтажните интервенции како релевантна политичка акција и нивната дисеминација во медиосферата

Уметноста во современата медиосфера

Еден од главите проблеми околу уметноста е, всушност, разбирањето и прифаќањето на нејзината политичка димензија, односно специфичниот однос на естетското и етичкото од една страна, и констативното и проективното од друга. Сепак, денес, без разлика на медиумските, стилските, стратегиските, политичките определби и особености, или паралелното постоење на различни традиции, на сè поголем број луѓе им станува јасно дека уметноста, директно или индиректно, експлицитно или имплицитно, е политичка. Всушност, иако концептот уметност е историски строго ограничен, сепак по инерција и речиси неизбежно сè уште сме во ситуација еден дивергентен збир на визуелни и перформативни практики да ги определуваме како дел од специфичен свет на уметноста, наместо како составен дел од проширеното поле на визуелна култура.
Често пати се поставува прашањето дали уметноста денес може да придонесе во промените на општествената реалност, како што се процесите на деколонизација на времето и животниот простор кои граѓанинот ги има на располагање, односно реполитизација на јавниот простор и зголемена транспарентност при донесувањето на одлуките и нивното спроведување.

Денес, особено со подемот на шизофрени популистички движења ширум светот зад кои се кријат екстремно конзервативни агенди, како и развојот на технологијата во правци кои ја зголемуваат опасноста од деструкција, дебатата за функцијата на уметноста во современоста се сведува на клучните прашања за нејзината ефикасност како ангажман и акција во општествената сфера. Најчесто линијата на разграничување е според начинот на кој се делува: како идеологија или технологија, односно во симболичкиот простор како слика или во материјалниот свет како директна акција(1), но постојат многу други обиди за посуптилни разграничувања(2).

Имајќи ги предвид зголемената еуфорија, но и (оправданата?) параноја од ефектите на (зло)употребата на медиумската сфера, денес многу повеќе фокусот (нужно) се насочува кон разграничување на просторот на фактите и фикцијата, можеби една од најтешките задачи за современиот човек од деконструкцијата наваму, а тоа посебно се однесува и на полето на уметноста. Во услови кога критичката мисла се инхибира и се затвора во маѓепсан круг(3), а станува и сè поизвесно дека алатките на радикалната деконструкција се колонизирани од екстремни форми на т.н. алтернативната десница преку нејзините сè поразвиени медиумски мрежи за ширење лажни вести. Со агенда за наводно демаскирање и обелоденување на „заговори“, во капиталистичката матрица на екстремнo динамичнa апропријација и конзумеристичка експлоатација на секој вид отпор(4) и борба до „пазарна“ елиминација, тие функционираат беспрекорно. Оттука, се поставува прашањето, Каква е улогата на сатиричната уметност и иронизирањето во новонастанатите услови? Може ли текстуалната интервенција да го обезмоќи наративот на препакување на истото и перпетуирање до бесмисла или е неопходна директна конфронтација, слика наспроти слика?

Фотомонтажа, John Heartfield

Политичка уметност: историскиот контекст

Како и во многу други случаи, можни одговори на актуелни прашања можат да се најдат при критичко навраќање и споредби со примери и концепти од минатото. За разлика од предмодерниот период кога она што го нарекуваме уметност е во служба на владејачките елити, модерниот концепт за уметникот отвори простор за индивидуално изразување. Таквиот еманципаторски потенцијал и можноста за измолкнување вон од контролата на метанаративот на моќта, честопати овозможува појавување на контра-наратив. Уметноста, како еден специфичен сегмент на визуелната култура, со проширувањето на полето, отфрлајќи ја самоизолацијата на елитниот простор и со похрабро освојување на доменот на популарната култура со помош на новите технологии, се претвори во поефикасно средство за манипулација, но и реализација на еманципаторскиот проект преку разни форми на борба во општествената сфера.

Почетокот на 20 век го одбележуваат редица драматични настани и пресвртни моменти во политичка и технолошка, но и во уметничка смисла – притоа правејќи ја очигледна нивната неизбежна меѓузависност.

Првата светска војна, која предизвика дотогаш невидено разорување, огромна материјална штета и човечки жртви, го поттикна антимилитантниот интернационалистички дух на голем број уметници од историската авангарда, особено оние врзани за дадаистичкиот лудизам одразен преку нивниот шокантен и гласен апсурден крик.

Специфичната економско-политичка ситуација во Германија по Војната, ќе придонесе во профилирањето на берлинската Дада, како најотворено политичка група од целокупната меѓународна мрежа на дадаистичката интернационала. Токму таму преку издавачките потфати на радикалната левица ќе се појави и најискристализираниот пример на експлицитно политичка уметност преку бескомпромисните фотомонтажни сатирични дела на Џон Хартфилд (1891-1968) (5) насочени против подемот на германскиот национал-социјализам (1924-1933), а потоа до крајот на војната во постојан егзил и против злосторствата на Третиот Рајх (1933-1945).

Визуелната антифашистичка пропаганда присутна во делата на пионерите како Хартфилд или Маринус Јакоб Кјелгаард (1884-1964) (6), со специфична остроумност во компонирањето на фрагментите видлива и кај шпанскиот агит-проп уметник Жозеп Ренау (1907-1982)(7), потоа советските мајстори на фотомонтажата како Борис Клинч (1892-1946) (8) и Александар Житомирски (1907-1993) (9), се пренесува низ времето и е жива до денес во ерата на Фотошоп интервенциите, лажните вести и дипфејк видео манипулациите.

Неспорно е дека сите претходници биле огромна инспирација и утврдиле една незаобиколна матрица и за впечатливите креации во поновото време за авторите како Питер Кенард(10) во Британија, Клаус Штек (11) во Германија и многу други автори како Бенкси кои денес се стекнуваат со екстремна популарност и многу поголемо влијание од било кој друг уметник во институционалната музејско-галериска мрежа.

Визуелната сатира во Македонија: континуитет и перспективи

Иако на територијата на Македонија постоеле силни левичарски движења и во меѓувоениот период, не се забележани директни влијанија од германската и советската антифашистичка сатира во однос на употребата на новата фотомонтажна постапка. Сепак, во Југославија постоела традиција на цртаната карикатура, почнувајќи од маестралните антифашистички карикатури на Пјер Крижаниќ (1890-1962) (12), подоцна и Василије Поповиќ – Цицо (1912-1954)(13) во текот на Втората светска војна раниот поводен период. Потоа, преку појавата на „Остен“, до основањето на групата КИКС (14) и основањето на Светската галерија на карикатура во 1969 година постепено се наметнуваат и автори со поизразена и појасна општествено-политичка критика како што е случајот со Дарко Марковиќ (1940-2016) (15), Делчо Михајлов (1947-2010) (16) и други (17).

Карикатура на Дарко Марковиќ (Дар Мар, 2012.)

Одредени специфични општествено-политички околности влијаат врз премостувањето на културни, технолошки и уметнички дисконтинуитети. Почетокот на новиот милениум и кај нас е одбележан со подемот на социјалните мрежи и демократизацијата на каналите за комуникација во јавната сфера. Паралелно со тоа рапидно се усовршуваат и софтверските алатки и средствата за уверлива и едноставна манипулација на сликата, кои стануваат широко достапни.
По Самитот во Букурешт 2008 година, почна сè поизразено да се чувствува постепената концентрација на моќта и нејзината отворена, несопирлива манифестација во јавната сфера преку урбанистичко-естетски и културно-идентитетските зафати, подоцна припоени во грандиозниот и налудничав проект наречен „Скопје 2014“ (18) како визуелна страна на шизофрениот метанаратив на Груевизмот.

Во такви услови, истовремено со првите протести на „Прва Архи-бригада“ и „Плоштад Слобода“, преку социјалните мрежи, како критика на првите знаци на узурпација на јавниот простор и концентрацијата на моќта, се појавуваат фотомонтажните сатирични слики на Матеј Богдановски(19), Александар Дојранлиев(20), Милчо Велјаноски(21), Александар Ковачевски(22), Свирачиња(23), Странски служби(24) и други. Во март 2009 година започна со работа порталот „Окно“, кој се претвори во дигитална платформа на бројни остварувања на визуелна критика, сатирична фотомонтажа и мимови.

Повеќето автори и колективи речиси на дневна основа создаваа(т) слики во кои острата и сериозна критика на актуелните општествени случувања се проткајува со посебен вид хумор, со што всушност се отвора главната порта кон нивниот поексплицитен политички ангажман и ја пренесува од маргините на автономно-уметничкото, во средиштето на политичката арена.

МАТЕЈ БОГДАНОВСКИ
Гледајќи го Ѕверот во очи: Уметник против „Уметникот“

Матеј Богдановски, Крик, 10 април 2009, Фејсбук профил на авторот
 

Во нашиот локален контекст, една од највпечатливите и најнесекојдневни појави во поновата историја е без сомнение постепеното и нетранспарентно обелоденување и реализација на тоа што ќе остане забележано како „Скопје 2014“.

За феноменот „Скопје 2014“ е пишувано во толкава мера што некогаш се чини дека од дрвјата не може да се види шумата, а хиперпродукцијата на критиката во одреден момент како да предизвика и непредвидени контра-ефекти, додека пирамидата на власта непоколебливо и бескрупулозно ги спроведуваше своите замисли. Покрај големиот број иницијативи кои се спротивставија на ваквата изнасилена „градителска“ кампања(24), секако се издвојува циклусот на Матеј Богдановски (Скопје, 1979). Дека тоа не останало незабележано, сведочат бројни пишани траги, а од 2010 година па до денес фотомонтажите на Матеј Богдановски биле предмет на повеќе интервјуа(25) и осврти, како и еден важен дел од магистерска теза(27), а биле предмет и на бројни дискусии на социјалните мрежи.

Покрај тоа што тој е познат и како стрип-цртач, а еден дел од неговиот ликовен ангажман за прв пат се појавува на социјалните мрежи, ликовниот уметник Матеј Богдановски и претходно во неколку наврати во свои дела изложени во институционален галериски простор ги допирал темите на апсурдноста на соочувањето со двојната острица на технологијата и со егзистенцијалните прашања по постхуманистичката, биокибернетичка ера(28). Таквиот видлив технопесимизам веројатно добива друга димензија со циклусот „Скопје радос ти ќе бидеш“ кој директно и со позабрзано темпо се реализира/објавува на социјалната мрежа Фејсбук, како што и самиот автор вели, не за „да убедува неистомисленици“ , туку „начин да се остане нормален во целата апсурдност и лудост околу“(29) - еден вид преиспитување на границите на можното и нивната неочекувана растегливост од актуелната политика.

Матеј Богдановски, Заспаниот ум раѓа чудовишта, 11 април 2009,
Фејсбук профил на авторот

Оваа серија дигитални фотомонтажи насловена „Скопје радос ти ќе бидеш“ работени и објавувани во периодот од 10 април 2009 па сè до 28 декември 2011 година кога е завршена Триумфалната Порта „Македонија“, е првиот посистематски визуелен атак на проектот „Скопје 2014“. Тоа што го прави вреден за споменување овој циклус, освен тајмингот, континуитетот, истрајноста и економичноста во изразот, е секако и специфичниот избор на иконички слики и текстуални интервенции.

Меѓу првите дела од серијата се монтажи со интервенции врз познати дела на уметници од разни епохи меѓу кои и мајсторите на психолошкиот ужас и траумите од војната како Едвард Мунк („Крик“), Франциско де Гоја („Заспаниот разум“, „3 мај 1808“), или надреалистичките фантазмагории на Дали, Де Кирико, потоа Бројгел, Сера, или Дирер со бизарната Апокалипса и со Дворогиот ѕвер и Седмоглавиот змеј, на гравура од северната ренесанса, дигитален часовник од идната 2072 година - употребени како заднина и директен коментар, отсликување и/или илустрација на естетско-идеолошкиот ужас. Од друга страна, во фантазмагоричните рендери од фамозната Визуелизација на Скопје 2014 (објавена на 6 февруари 2010 година) Матеј вметнува и бројни ликови од поп-културата, музички и филмски, како и фигури како Хорациите од „Заклетвата“ на Жак Луј Давид, впечатливи со нивниот херојски поздрав како директна референца на етно-национализмот и строгоста на новиот патриотски наратив (Сплоти Пирин... т.е. Целадае!).

Матеј Богдановски, Mortal Combat, 13 февруари 2010, Фејсбук профил на авторот

Директните референци, пак, на Mortal Combat, една од култните видео игри популарна и во Скопје од раните 1990-ти, со инкорпорирање на некои од главните ликови, како да предвидоа дека битката за градот навистина ќе се претвори во „смртоносна борба“ или „битка на живот или смрт“. Можеше ли некој да претпостави дека навистина ќе биде ваков трилер, со толку изненадувања, а особено еден стих од песната на Мајкл Џексон, кој не случајно го издвоил и Матеј, открива неверојатно злокобна визија: „И никој нема да ве спаси од ѕверот кој само што не замавнал“ (And no one’s gonna save you from the beast about to strike...“). Но, не помалку горчливо прозвучуваат и следните стихови „Ги затвораш очите и се надеваш дека ова е само фантазија“ (You close your eyes and hope that this is just imagination), „Мртвите проодуваат во нивната маскарада“ (And the dead start to walk in their masquerade)(30), кои исто така можат да се однесуваат на новиот скопски амбиент.

Изгледа дека фамозната 1989 година не само што со падот на Берлинскиот Ѕид го означи и колапсот на Советскиот сојуз и „крајот на историјата“(31), туку особено со Романската револуција ја отвори портата низ која светот на фикцијата несопирливо се излева во реалноста(32), овозможувајќи терен за нов вид на церемонијал мајстори во политиката кои сè повеќе ќе се потпираат на медиумската слика - Џокерот како хиперболичен репрезент на нова класа криминогени умови, со енормни амбиции - како што вели „да не се споредуваме со обичните луѓе - ние сме уметници“ (We mustn't compare ourselves with regular people. We're artists)(33).

Сите тие интервенции се направени со цел на благо хиперболичен начин да се долови чувството за проектираниот архитектонско-урбанистички ужас, но не само на амбиентот, туку преку естетскиот вкус и психичката состојба на нарачателите.

Матеј Богдановаки, IM NOT AN ARTIST BUT I TRY…, 17 февруари 2010, Фејсбук профил на авторот
 

(1) Boris Groys, “On Art Activism” e-flux Journal #56 - June 2014; https://www.e-flux.com/journal/56/60343/on-art-activism/ Borys Groys, “Can design change Society?”, presentation at Projekt Bauhaus, September 18-19, 2015, Haus der Kulturen der Welt, Berlin.

(2) Miško Šuvaković, Umetnost i Politika - savremena estetika, filozofija, teorija i umetnost u vremenu globalne tranzicije (Beograd: Službeni glasnik, 2012).

(3) Bruno Latour, “Why Has Critique Run Out of Steam? From Matters of Fact to Matters of Concern,” Critical Inquiry, 30, 2, (Winter 2004), 225-248. Хал Фостер во неговата дискусија зборува за замките на критичката теорија, но и за фетишистичкиот круг на обвинувања. Hal Foster, at the 2012 Clark Symposium 'Art, Theory, and the Critique of Ideology, 1975-1995'

(4) Byung-Chul Han, "Why Revolution is no longer possible" (Translated by Erik Butler), 23 October 2015. www.opendemocracy.net /transformation/byung-chul-han/why-revolution-is-no-longer-possible. Текстот е првично објавен на германски во: Süddeutsche Zeitung, 2 September 2014.

(5)  Peter Pachnicke and Klaus Honnef, John Heartfield (Köln: DuMont, 1991)

(6) Gunner Byskov, Marinus & Marianne: Photomontages satiriques 1932-1940 (Paris: éditions Alternatives, 2008).

(7) Josep Renau,1907-1982: Compromiso y Cultura (CAAM, 2013); José Renau, Función social del cartel (Valencia: Nueva Cultura, 1937).

(8) Борис Клинч е псевдонимот на Гари Григоревич Петрушански, еден од најинтересните примери на сатирична антифашистичка фотомонтажа од предвоениот Советски период, чиј опус од 2018 година е предмет на посебна студија на авторот на овој текст.

(9) Александр Житомирский: Искусство политического фотомонтажа (Москва: Издательство „Плакат“, 1983).

(10) Richard Slocombe et al, Peter Kennard: Unofficial War Artist (London: Imperial War Museum, 2015).

(11) H.C. Schmolck and Klaus Staeck, Staeck: Pornografie (Anabas-Verlag Günter Kämpf, 1971; reprint Steidel, 2015).

(12) Пјер Крижанић , Карикатуре против фашизма 1927-1947 (Београд: Савез удружења новинара, 1948).

(13) Борис Петковски, Василије Поповиќ – Цицо (Скопје: Македонска книга, 1998); Гордана Поповиќ Васиќ (прир.), Василије Поповиќ-Цицо, 1914-1962, тројазично издание (Белград: Clio, 2012).

(14)  Тушот не е вода / Група "Кикс" Библиотека Кикс; 8 (Скопје: Студентски збор, 1974); Трајан Мартиновски, Изложба на современа карикатура: Група „КИКС“, Изложбен салон на центарот НИО „Студентски Збор“, 16-26 февруари 1984. (Скопје: Студентски збор, 1984).
https://www.opafondacija.org/zaum/wp-content/uploads/2018/10/1984_02_16_Grupa_KIKS.pdf

(15) Сунчица Костовска Петровска (ур.), Пецко – (У)КАЖУВАЊА (Скопје: ФИООМ, 2009). https://okno.mk/node/9216

(16)  Захаринка Алексоска Бачева, Делчо Михајлов: Карикатури (Скопје: НУ Музеј на современата уметност – Скопје, 2016); Делчо Михајлов, Ante Portas (Скопје: Пардон, 2008).

(17) Владимир Величковски, Македонска карикатура (Скопје: НИП "Нова Македонија", Здружение на карикатуристите на Република Македонија, "Остен", 1994).

(18) На 4 февруари 2010 година беше објавена „Визуелизација на центар на град Скопје (2014)“
Линк: https://www.youtube.com/watch?v=iybmt-iLysU

(19) Владимир Јанчевски, „Гледајќи го ѕверот во очи: вам ви се чини дека се шегувам?“ во Матеј Богдановски: Скопје радос ти ќе бидеш (Скопје: М. Богдановски, септември 2017), стр. 4-7.

(20) „Шлаканици за груевистичката глупост“, Окно, 04.09, 2016. https://okno.mk/node/58384

(21) Јана Колева, „Визуелната сатирична хроника на Милчо Велјаноски“, Окно, 28.02.2015 https://okno.mk/node/45004

(22)  Јана Колева, „Дискретниот шарм на продавачите на магла“, Окно, 26.02.2015. https://okno.mk/node/44952

(23) Пандалф Вулкански (ур.), Свирачиња: ХаМКлет (Скопје: „Граѓаните за Македонија“, јуни 2015).

(24) За слични примери во контекст на судирите околу Скопје и уметничките реакции наспроти етно-националистичкиот и религиозен метанаратив на владеачките елити, со посебен осврт на две интервенции во јавен простор: Игор Тошевски, Слободна територија (Жолт крст), октомври 2009, и ОПА, Solution, јуни 2012 година в. Vladimir Janchevski, "Images Again(st.): Challenging Art Practices as Critical Iconology, paper presented at the Conference "Images as Agents / Handeln mit Bildern", Muthesius University, Kiel, 28-30 January 2016.

(25) Анета Ристеска, Уметнички бунт за „Скопје 2014“ - интервју со Матеј Богдановски, Време, 12 ноември 2010, стр.34; Анета Ристеска, „Итервју со Матеј Богдановски“, Лице в лице, 2012; Maja Nedelkovska, "Macedonian Artists Keep Silent Over Skopje 2014", Balkan Insight, 27 January 2012.

(26) Лилјана Неделковска, „Скопје радос ти ќе бидеш“ (Окно, 30 декември 2010 година), пристапено на 10 јули 2020, https://okno.mk/node/9038.

(27)  Nita Çavolli, A City Surprised: An Analysis of Visual Content and Public Debate, “Skopje 2014” (Master's thesis, MA in Communication and New Media, New York University Skopje, 2012), 60-65.

(28) Во оваа пригода вреди да се споменат неговите две дела: Кој сум јас? (Who Am I?), 2009, дигитален принт, изложено на Биенале на млади во МСУ-Скопје, март 2009; и Кутриот Јорик (Poor Yorick), 2011, масло на платно, 100 x 100 см, Приватна колекција.

(29)  Анета Ристеска, „Интервју со Матеј Богдановски“, Лице в лице, 2012.

(30) Од музичкото видео на Мајкл Џексон за „Трилер“ ("Michael Jackson's Thriller", music video (1983), dir. John Landis, first shown on MTV, December 2, 1983).

(31)  Френсис Фукујама, Крајот на историјата и последниот човек (Скопје: Култура, 1994).

(32) Vilém Flusser, "Television Image and Political Space in the Light of Romanian Revolution", Lecture, 7 April 1990, Kunsthalle Budapest.

(33) Изјава на Џек Николсон во улогата на Џокер, во филмот „Бетмен“ од 1989 во режија на Тим Бартон (Batman, 1989, dir. Tim Burton).