Подемот и опаѓањето на оксфордската школа за фантастична книжевност

03.12.2020 13:57
Подемот и опаѓањето на оксфорската школа за фантастична книжевност

Кон првиот дел

Пристапот на оксфордската школа со фокус на средновековието влијаел врз уште многу автори и читатели на фантастика за деца, и придонел англофилската фасцинација со рана Британија и нејзините средновековни легенди да се претвори во глобално препознатлива позадина за детските авантури, потфати за спасување на светот и магични можности. Додека Толкин давал отпор на тоа да биде категоризиран како автор за деца, моментот кога тој и Луис се свртеле кон книжевноста за деца како алатка за поттикнување културни промени бил идеален за еден таков проект. Како што Сет Лерер забележува во неговата историја на книжевноста за деца, детето сега е „метафора за многу од нештата што подоцнежните периоди ги сметале за ‘средновековни’ сами по себе“.

По ширењето на психоаналитичарските теории на развој на Фројд во раниот 20-ти век, периодот на детството доби ново значење како формативен период за возрасниот идентитет. Овој концепт, комбиниран со „откривањето“ од страна на мислителите од 19 век на јасните национални корени во раниот, двосмислен средновековен фолклор и во митовите од северна Европа, имал силен ефект. Според италијанскиот писател Умберто Еко „кога гледаме кон Средниот век е како да го гледаме нашето детство“ - проценка која може да појасни зошто средновековните светови исполнети со магијата сродна на романтичарското детство во западна Европа и во поранешните колонии се смета за особено соодветна за млади луѓе.

Книжевноста за деца и модерната концепција за детството, кои потекнуваат од средината на 18 век, меѓу другото, секогаш биле имплицитно буржоаски и врзани со белата раса, што детската култура ја прави особено плодна почва за носталгични навраќања кон маѓепсаното, белечко минато кое ги слави долго држените општествени хиерархии. Во меѓувреме, истакнува Лерер, „формите на книжевноста за деца се јасно предмодерни“; тој цитира „алегории, басни, романси и симболизам“ како наративни алатки кои доминирале со средновековната книжевност, но биле заменети од „реализам, историја, општествена критика и психолошка длабочина“ асоцирани со книжевноста за возрасни по издигнувањето на модернизмот. Како и да е, овие форми не исчезнале; Толкин тврдел дека тие биле „протерани во ‘јаслите’“ кога излегле од мода, но останале еднакво вредни за детската и за возрасната публика.


Широката популарност на Толкин, Луис и средновековната фантастика на нивните наследници покажала колку детската култура на 20 век и поп културата биле приемчиви за пишувањето во овој стил. Толкин и Луис на овој начин можеле да зачуваат специјален книжевен простор за магиските средновековни приказни што толку ги ценеле, иако тоа не се раширило толку многу во книжевната фикција за возрасни колку што се надевале. Наставната програма во англискиот оддел на Оксфорд изгледа дека била најделотворна во таа смисла, како обука за идните писатели на фантастика за деца кои ја развиле мисијата на Толкин и на Луис на разни начини. Навистина, сите четворица од втората генерација оксфордски автори се осврнале на улогата што нивното „магиско“ образование го имало во нивните кариери: во разговор во 1997, Џонс ја истакнала средновековната книжевност што ја читала на Оксфорд како „инспиративна“ за нејзиното пишување, особено „начинот на кој писателите од Средновековието ги раководеле наративите. Сите биле толку различни и толку добри, тоа е неверојатното нешто.“

Бројните романи на Џонс, вклучително и серијата „Хрестоманси“ (1977-2006), „Квартет Дејлмарк“ (1975-93) и серијат книги „Деркхолм“ (1998-2000), покажуваат дека таа играла и со стари приказни, ставајќи ги во нов контекст со цел да ја изнесе мудроста валидна за модерното време. Нејзината книга „Подвижниот замок на Хаул“ (1986), на пример, црпи од традицијата на мотивот на жената која магиски го трансформира својот изглед, со цел да разгледа како убавината и возраста влијаат врз слободата на жените и врз нивниот капацитет за херојски дела. За Џонс книжевноста за деца била природен канал за еден таков проект, предлагајќи дека „децата, според својата природа, статус и инстинкт, повеќе живеат во херојскиот свет во споредба со остатокот од човештвото. Тие природно го поседуваат вистинскиот наивен, директен пристап“. Фикцијата за возрасни, особено книжевната фикција по издигнувањето на модернизмот, како да немаше простор за такво пишување.

Пулман се согласува со позицијата на Џонс, тврдејќи, во 1996, дека во фикцијата за возрасни приказните повеќе се толерираат отколку што се одобруваат и се секундарни во однос на „техниката, стилот, книжевното познавање“. Тој тврди дека на читателите се’ уште „им е потребна радост и уживање, ветувањето за врска со нешто поголемо од нив“, и можеби „книжевноста за деца е последниот простор кој остана за таков проект“. Тврдењето на Пулман се совпаѓа во она на Луис за „Островот на богатството“, иако „Неговите темни материјали“ – трилогијата која го прослави – е спротивна на многу од вредностите што ги промовирале Толкин и Луис.


Дел од оддалечувањето на Пулман од негоите претходници се гледа во начинот на кој „Неговите темни материјали“ (1995-2000) и трилогијата „Книгата на правта“ (2017-2019), ја земаат раната модерна книжевност, а не средновековната, како примарен извор на инспирација – „Загубениот рај“ на Џон Милтон, на кој се базира оригиналната трилогија, и „Самовилската кралица“ од Едмунд Спенсер, која лебди зад првата „Книга на правта“. Пулман се позиционирал како Милтоновска фигура на „Сатаната“ во однос на мејнстрим фантастиката генерално, и посебно во однос на книгите за Нарнија на Луис, насочен да ги прекрши нормите, од потпирањето на средновековната атмосфера и давањето предност на ликовите на момчињата, до почитувањето на христијанскиот начин на размислување што е вплетен во доста од жанрот. Но, иако не се средновековни наративи „Загубениот рај“ и „Самовилската кралица“ имале централно место во оксфордската програма. И иако Пулман овие ги користи во фантастика која се спротивставува на конзервативизмот на Толкин и Луис, сериозноста на оксфордската школа за магијата и верата во безвременската мудрост на раната англиска книжевност останува во неговите книги. Останува и англоцентризмот кој помогнал авантурите на младите белци во магичните димензии да станат препознатлива и основна состојка на детската култура на 20 век.

Наследството на оксфордската школа продолжува во 21 век со силен замав. Тоа беше изложено на церемонијата за отворање на Олимписките игри во Лондон во 2012, која започна со средновековна приказна за потеклото, а централниот дел на комплексната претставата беше посветен на магијата на британската книжевност за деца. Тој сегмент, во кој Џ.К. Ролинг читаше од „Петар Пан“ на Џ.М. Бери, кулминираше во битка помеѓу 30 метри висок балон во ликот на Волдеморт од серијата книги „Хари Потер“ и флота летечки Мери Попинси од романите на П.Л. Траверс: магична војна за безбедноста на децата во пижами собрани на подиумот. Претставата користеше многу магија, средновековие и детство – истите елементи што Толкин и Луис ги обединиле во борба против надоаѓачката модерност – со цел да ја зачуваат маѓепсаната безвременост, меѓународното значење и возбудливата иднина на Британија.

Впечатливо, оваа церемонија за отворање ја изоставува империјата од скратената историја на Велика Британија, заменувајќи го насилното наследство со побенигни продукти како фантастиката за деца, британската поп музика и интернетот. Но мирисот на империјата се шири околу многу од средновековната фантастика; и нејзиното зјаечко отсуство се’ уште може да се види во визијата на олимписката претстава за приказната на нацијата. Неслучајно фантастиката во оксфордски стил, осмислена од двајца мажи родени во колонијални територии (Толкин во Јужна Африка, Луис во Ирска) кои избрале како возрасни да живеат во Англија, фатило корен токму кога британската империја се приближувала кон својот крај, а Британија се соочувала со својата намалена улога на глобалната сцена. Овие дела се развиваат во магично Средновековие на младешка англиска моќ, пукајќи од потенцијал за освојување на светот. Ваквата фантастична атмосфера сместена во порани времиња овозможува поголемиот дел од фантастичните приказни да избегнат да ја споменуваат историјата поврзана со колонизацијата и трансатлатското ропство. Но жанрот редовно ги потенцира идеалите на расна и морална белечка надмоќност: ова го гледаме во опсесијата на Толкин со магичните раси и игнорирањето на темконокожиот, од јужњачко потекло народ Харадрим како злобни „полу-тролови“ во „Господар на прстените“ како и во ориенталистичката карактеризација на народот Калормен во „Хрониките на Нарнија“. Дури и во помалку очигледен расистички контекст, фантастиката често ги слави колонијалните и ксенофобни активности како херојски, каде „истражувањето“ и присвојувањето странски територии и протерувањето и елиминирањето несакани раси се сфатени како природни делови од една невина, дури праведничка авантура.


Ширењето на фантастиката во 20 век придонесло за нови „империи на умот“ - ако ја пренамениме фразата на Винстон Черчил - репотврдување на британската значајност претставено во незаканувачкиот но длабоко влијателен простор на детската култура. Церемонијата за отворање на Олимписките игри 2012 ги покажува долготрајните ефекти на овој потег; белиот колонијализам останал неспоменато поглавје, претставата можела да смета на тоа глобалната телевизиска публика да се придружи во прославувањето на поразот на злобниот волшебник поради нивната посветеност на универзумот на британски замоци, предмодерни пејзажи, студенти во елитни интернати, магиски сушстества и идеализирано детство.

Англоцентризмот и фокусот на белата раса на фантастичната книжевност се здобиле со популарно внимание во последните години, делумно како резултат на комерцијалниот успех на жанрот и благодарение на клучни критички дела како „Темите фантазии“ (2019) на Ебони Елизабет Томас и „Расата и популарната фантастична книжевност“ на Хелен Јанг. Додека популарноста на „Господар на прстените“ и друга средновековна фантастика на сајтовите на белите надмоќници била наголемо игнорирана со години, употребата на средновековни симболи на протестите на радикалната десница ја довело современата употреба на средновековните елементи во медиумите и така критиките од фановите, авторите и проучувачите ги направило поитни. Издавачите, во меѓувреме, започнале да промовираат повеќе фантастика испирирана од историите и културите надвор од северна Европа – поттикнати од такви разговори и привлечени од ветувањето за зголемени удел во пазарот со оглед дека фантастиката со „диверзитет“ сепак е профитабилна. Денес, студиите на фантастиката се нецелосни ако не ја адресираат пионерската работа на Афрофутуризмот, Домородниот футуризам и нивните претходници, како и други интервенции во спекулативната фикција кои се отцепуваат од европските норми и хиерархии во жанрот.

Таквите промени одамна требаше да се случат. А сепак, додека остваруваат огромни поместувања од основите на жанрот едновремено голем дел од фантастиката на 21 век оживува некои од главните столбови на оксфордската школа. Автори како Саладин Ахмед, Зета Елиот, Н. К. Џемиси, Н’неди Окорафор, Даниел Хозе Олдер, Софија Саматар и други со право го критикуваат долгото исклучување на небелечките гласови и диверзитетното етничко наследство во фантастиката, одбиваат да ги структурираат своите дела според средновековни англиски наративи, и одбиваат да ги сместат своите дела во земји кои изгледаат како Британија. Сепак, нивното пишување се поклопува со пораката на оксфордската школа дека начинот на кој го прикажуваме минатото за младите луѓе е клучно за искуството на сегашноста, и дека во популарното пишување што употребува магија да ги истражува просторите на имагинацијата може да се најде длабоко, трансформативно знаење. Во оваа смисла, мисијата на Толкин и Луис да го трансформираат светот преку одново претставување на старите приказни е неверојатно успешно – а сега е ревидирано, еднакво успешно, во алтернативни визии на фантастика што продолжува да се шири, да еволуира и да го маѓепсува секојдневниот живот низ светот.

Извор: Aeon
Илустрации: Pauline Baynes