Бајката наречена зелен капитализам

Речиси е невозможно да се употреби клласичната поделба на природа сосема недопрена од човечката рака и онаа природа која ја создал човекот директно или индиректно, вклучувајќи ги општеството и останатите апстракции. Денес во толкава мера извршивме влијание и создадовме наша животна средина и пејзаж на тотална урбанизација, што речиси е невозможно да се издвои некој дел од планетата кој би спаѓал во „првата природа“. Поимот антропоцен би требало да означува геолошка епоха на нашата планета, која одлучувачки го одликува токму влијанието на човекот на Земјата, но штотуку заживеа во научната заедница, поимот претрпе критика и доби адекватна алтернатива - капиталоцен. Од идејата дека човекот како биолошки вид ги создава природата и природните пореметувања (во таа мера што создава нови геолошки услови), далеку попрецизна би била теоријата според која тоа впрочем го создава капитализмот, со својот начин на производство и експлоатација на ресурсите, со неопходност за константен раст.

Предзивиците на современата доба се јасни: од една страна сме соочени со осиромашување на енергијата, од друга доаѓаат климатските промени, а од трета страна стареењето на популацијата и глобалните миграции. За да биде уште полошо, овие шокови доаѓаат во пакет, на тој начин менувајќи ги динамиките на капитализмот кои ги прават долгорочно неодржливи. Проследени со бесмислената кавга на економистите и еколозите за тоа која криза е поважна (економската или еколошката), забораваме дека материјалистички факт е тоа што нивните судбини се испреплетени, како двете страни на паричката, и дека природниот свет го познаваме само од меѓуодносите кои ги имаме со него и од начинот на кој го менуваме. Се чини дека веќе сме соочени со критична ситуација во која, како што вели Мареј Букчин: „Ако не го направиме невозможното, ќе бидеме принудени да се соочиме со незамисливото“. За жал, на заговорниците на зелениот капитализам им е полесно да замислат крај на светот отколку пост-капиталистичка економија и ниска потрошувачка на фосилни горива. Зошто ја „одржуваме“ одржливоста? Одржливост на стапката на економски раст или одржливост на некоја замислено поставена хомеостаза? Раст или еквилибриум? Како да се одржува што било во рамки на систем кој е темелно неодржлив?

„За да се одржи капиталистичкиот систем, за да се репродуцира до недоглед, навидум засекогаш, потребно е постапно сѐ повеќе и повеќе да се нагризува, континуирано да се вртат сите урамнотежени циклуси, зашто токму тие можат да се претворат во потенцијална стагнација и со тоа во пропуштена можност за раст. Овој императив за репродукција и зголемување, и потребата за неограничена можност за девастација се две страни на истата паричка - заемно поттикнувачки и структурално нераздвојни. Тие не се само поразувачки, туку се и ужасни на естетски план: принудени сме да замислуваме свет кој постепено ’се лизга’ кон анорганското“.

Иако сме свесни за налудничавиот карактер на овој систем предодреден за бесконечен раст, знаејќи дека тој е неодржлив долгорочно, сепак и натаму на сите нивоа се однесуваме како тој да е неопходен и ненадминат. Претходниот коментар на Џин Морено нѐ соочува со морничава визија и нѐ повикува капитализмот да го гледаме во однос на она што го открива неговото одредиште: дека тој е вонземско чудовиште, некакво незаситно карпентеровско „Нешто“, кое алчно ја апсорбира енергијата на сѐ што ќе допре и преку тој процес ги придвижува нештата кон анорганското... Најпосле, дали исцрпувањето и поништувањето не се токму негови темелни механизми и она што го следи неговиот раскошен нагон за растот и митот за постојан напредок? Дали капитализмот не ги вовлекува неуморно и незаситно сите битија, ствари и појави до нивна потполна анихилација, без разлика дали се работи за природни ресурси, начини на живот, комунални вредности, традиционални облици на општествено организирање, симболични системи, јавна сфера, мрежи за социјална сигурност, цели населенија...?

Многу организми активно создаваат сопствена средина која придонесува за нивна репродукција, а во однос на тоа луѓето не се разликуваат од организмите од овој тип. Впрочем, и капиталот, како специфичен облик на човечка активност, го прави истото. Само сѐ повеќе во име на капиталот, а сѐ помалку во име на луѓето... Дејвид Харви предлага дека, далеку од појавата која е поинаква од еколошкиот систем, вистинскиот начин на кој се гледа капитализмот е токму низ призмата на еволуирачкиот еколошки систем, во чии рамки и природата и капиталот постојано се (ре)продуцираат. Така гледано, прашањата со кои сме соочени се: каков еколошки систем е капиталот, како се развива и зошто е подложен на кризи? „Овој екосистем е изграден од единството ’капитал’ и ’природа’, на ист начин како што стоката е контрадикторно единство помеѓу, во економски термини, употребната вредност и разменската вредност“, пишува Харви. „Природата која резултира не е само нешто што непредвидливо се развива само по себе (заради автономните случајни мутации и динамични интеракции вградени во еволутивниот процес генерално), туку со активно и постојано менувани и преобликувани дејства на капиталот“.

Исто така, една од точките на критика тука би требало да биде тоа што капиталот ги претвори во огромен бизнис и прашањата за заштита на околината. Еко-технологиите сега се извор на масовни и просперитетни вложувања, а кога ќе се случи нешто такво, инженерингот на метаболичкиот однос кон природата станува автономна активност во однос на реалните постоечки потреби. Како што новите лекови предизвикуваат нуспојави кои потоа бараат нови лекови за да ги поништат, така и новите еколошки технологии создаваат проблеми за заштита на околината кои имаат потреба од други технологии. (Да се присетиме само на апсурдните случаи на турбините на ветер, пропелерите или соларните панели, истите оние технологии кои би требало да служат за производство на еколошки прифатливи обновливи извори на енергија). Ако одиме чекор понатаму, застрашувачката мисла која мора да ја земеме предвид е дека е совршено можно капиталот и натаму да се акумулира и да кружи, дури и во сценарија со еколошки катастрофи. Тие создаваат огромни можности таквiot „капитализам на катастрофа“ комотно да профитира. Смртта од глад кај ранливите популации или пак масовното уништување на човечките и животинските живеалишта нема нужно да го вознемири капиталот, токму затоа што голем дел од светското население и онака веќе стана заменливо и веќе е вишок. А, како што знаеме, капиталот никогаш не се воздржувал од уништување на луѓето во трката по профит.

Сржта на проблемот е во следното: природата нужно се посматра како капитал и така е поделена и разделена како кластер на приватната сопственост гарантирана од страна на државите. Приватната сопственост, пак, подразбира оградување на природата, па така кога ќе се приватизираат природните заеднички добра, на сите ствари, предмети и процеси им се доделува вредност, без оглед дали за нив е или не е потрошен каков било општествен труд. Со овој механизам капиталот создава свој личен екосистем, а приватните поседници тогаш имаат можност да го цицаат општественото богатство преку својата сопственост над комодификуваната природа. Ова нѐ доведува до моќната класа на рентиерите и земјопоседниците кои го регулираат пристапот „складирање употребни вредности“ благодарение на својата монополска моќ и изнајмувањето. Харви продолжува: „Во тек е трајна борба помеѓу начинот на кој капиталот го концептуализира и го користи метаболичкиот однос кон природата за изградба на сопствен екосистем и различните концепти и односи во однос на природата во граѓанското општество, па дури и во рамки на државниот апарат. За жал, капиталот не може да го промени начинот на кој ја обработува и меле природата во стокови облици и правото на приватна сопственост. Да се оспори тоа значи да се доведе во прашање функционирањето на самиот економски мотор на капитализмот и да се негира примената на економската рационалност на капиталот на општествениот живот. Тоа е причината зошто еколошкото движење, кога ја надминува само козметичката политика, мора да стане антикапиталистичко. Концепцијата на природата која е во позадина на разните филозофии на енвиронментализмот е во радикална спрега со онаа која капиталот мора да ја наметне за да се репродуцира“. Ако го сфатиме сериозно, еколошкото движење би требало да претставува сериозна закана за репродукцијата на капиталот, но досега политиката за заштита на околината (освен кај одредени и помали групи радикали) од разни причини за жал не се развиваше значајно во таа насока.

Секак, сиот овој период капитализмот е глобален: меѓународната трговија подразбира континуиран пренос на инпути од еден дел од светот во друг. Таа е супер-лепак кој го држи екосистемот на капиталот, а нејзиното ширење ги интензивира активностите во негови рамки. Бидејќи е невозможно да се мапира (и никој впрочем не знае како функционира тој во целина), тешко е да се процени колку кобни деградации на околината би можело да има, а капиталот и натаму да се шири континуирано. Колку многу е премногу? За нештата да бидат уште полоши, просторните и временските размери во чии рамки се поставуваат прашањата за заштита на околината се поместија радикално, а институционалната рамка за управување со овие мерила очигледно и/или заостанува и/или изостанува. Уште полошо, мерките неопходни за осигурување од катастрофалните промени можеби нема да се направат и да се спроведат на време, дури и претпоставувајќи ја политичката подготвеност на спорните страни на преземање мерки за предупредување во најдобар случај. Што ако е дванаесет и пет минути, а веќе не е пет минути до дванаесет? Колку оваа мисла и да звучи имобилизирачки, мораме да ја земеме предвид и мрачната можност дека веќе е предоцна. Оксиморонот „зелен раст“ сигурно не ни оди во прилог.

Тешко е да го избегнеме заклучокот дека враќањето на нашата побеснета цивилизација во рамки на планетарните граници на одржливоста многу зависи од нашето ослободување од догмата на економскиот раст. Тоа секако не значи запирање на целокупната економска активност, туку дека едноставно следната година не би требало да произведуваме и да трошиме повеќе од оваа, со намалувања во оние сектори кои се кобни за екосистемот, а непотребни за човечкиот напредок. Но и со паралелно продолжување на развојот на зелени и одржливи технологии проследен со системско отфрлање и забрана на штетните навики (без разлика дали се работи за еднократен прибор, зависност од фосилни горива или авионски патувања). Како што забележува Џејсон Хикел во текстот за Форин Полиси: „...прекинувањето на растот не значи дека животниот стандард треба да добие куршум. Нашата планета пружа и повеќе од доволно за сите. Проблемот е што нејзините ресурси не се рамноправно распределени. Ние можеме моментално да го подобриме животот на луѓето, едноставно со почесна распределба на она што веќе го имаме, наместо сѐ повеќе и повеќе да ја пустошиме Земјата. Можеби ова подразбира подобри јавни услуги. Можеби подразбира универзален основен приход. Можеби пократка работна недела која ни овозможува намалување на производството, а истовремено обезбедува полна вработеност. Ваквите набројани политики, но и многу други, ќе бидат пресудни не само за преживување во 21 век, туку и за нашиот процвет во него“.

Како што и претходно беше наведено, невозможно е да се одвои еколошкото движење од борбата за општествена правда, а за оној што се грижи за проектот за демократски социјализам во 21 век оваа констатација е повеќе од очигледна. Тоа кратко и слатко го постави легендарниот Чико Мендес: „Екологијата без класна борба е само градинарство“. Десничарите иронично се во право кога коментираат дека „зелената е новата црвена“. Имајќи го тоа предвид, реактивните потези како што се зголемувањето на даноците или финансиско санкционирање (на пример, за потрошувачка на CO2, таканаречен „јаглероден данок“) не се долгорочно решение, бидејќи најмногу ги оштетуваат токму оние кои издвојуваат најголем процент од сопствените приходи за енергија, имено - сиромашните и обесправените! Значи (иронично) токму оние кои се најмалку виновни за еколошката криза за која станува збор. Исто така, овој несмасен начин на размислување потврдува и една значително полоша културна заблуда: онаа дека со пари можеме да купиме (па така и да откупиме) сѐ, вклучувајќи ги и погрешните обрасци на однесување на штета на сопствената околина. Материјалистичкиот приговор за парично санкционирање би требало да лежи во тоа што, ако го пренесеме санирањето на еколошките штети во реални рамки, како што е потребниот број вложени часови човечко работно време, тој број најпосле може да изнесува - бесконечно. Со други зборови, некои штети може да се покажат како непоправливи и неповратни, а во тоа сценарио ниедна количина пари нема да нѐ извлече од кобни последици.

Според истражувањето на швајцарскиот Сојузен технолошки институт, спроведено уште во октомври 2011 година, 147 корпорации кои контролираат околу 40 проценти од светското богатство и доминираат во глобалната економија, се спротивставуваат на сѐ што дури и во најмала мера ја ограничува нивната добивка и така упорно ја демонстрираат својата фокусираност исклучиво на краткорочна добивка. Во оваа профитно ориентирана кратковидост тие самоубиствено ги поткопуваат долгорочните проблеми што (дури) ѝ се закануваат на нивната егзистенција, како што е - очигледно, пропаѓањето на околината! Корпорациите и нивниот „predatory delay“ не се наши пријатели, дури и кога се преправаат дека се „зелени“, а борбата за еколошки одржлива економија е неодвоива од еманципациската борба, која нужно ќе подразбира и значајно престројување на односите на приватната сопстеност и подемократско располагање со јавните ресурси и заедничките природни добра. Со зборовите на Пит Дикенсон: „...логиката на империјалистичкиот капитализам е неизбежна, особено кога се решава проблем каков што се климатските промени, каде времето за половни мерки одамна истече. (...) Затоа кампањата против глобалното затоплување и деградацијата на околината мора да оди под рака со борбата за социјализам. Трансформацијата на социјалната и економската основа на општеството е единствен пат напред кој се спроведува на меѓународна основа, зашто глобалното затоплување не ги почитува националните граници.“

За еколошките проблеми погрешно ќе ги обвинуваме поединечните појави, како што се растот и миграцијата на населението или технолошкиот напредок како таков, додека не сфатиме дека сегашното потрошувачко општество, базирано на суровиот натпреварувачки императив „расти или умри“, впрочем е еден сосема безличен операционален механизам неподготвен за преземање каква било одговорност. Наместо да се фокусираме на темелните причини, како што се трговијата за профит и поистоветувањето на „напредокот“ со личниот корпоративен интерес, ќе се фокусираме само на симптомите на нашата напредна социјална патологија, а таквиот пристап само ќе продолжи да раѓа само козметички решенија. Значењето на зелената критика треба да се состои токму во тоа што храбро и докажано ќе тврди дека капитализмот впрочем е систем со неограничено уништување на човечката околина, наспроти распространетата илузија дека е единствен одржлив и прифатлив општествено-економски систем или пак ненадминат космички поредок. Наместо кукавички да се задоволуваме со идејата дека „иако не е идеален, тој е најдоброто што го имаме“, критиката би требало да се движи во насока на тврдењето дека односот помеѓу капитализмот и еколошката катастрофа не е нималку случаен, ако го земеме предвид „фетишот на растот“ на капиталот. Значи, капитализмот според својата природа е спротивен на кој било поим за „одржливост“, а секоја критика која го испушта од вид овој факт, комотно може да биде сметана за гринвошинг (greenwashing).

Превод: Алек Кузмановски

Слики: Hailey Savage

Извор: http://www.h-alter.org