Емотивна географија

(Кон „Смоква“ од Горан Војновиќ, превод од словенечки јазик: Давор Стојановски, (Или-Или, 2020)

„Мислам дека сме два милиона припадници на различни малцинства. Секој од нас е некој вид на малцинство сам за себе и понекогаш успева да припадне на некое поголемо малцинство од самиот него.“ (Војновиќ во Димковска, 2020) Овој цитат е само една од бројните извонредни поенти на словенечкиот писател, колумнист и режисер Горан Војновиќ (1980, Љубљана) во неговото интервју со Лидија Димковска, што беше директна провокација да го извлечам романот „Смоква“ од купот на книги што чекаат на ред за читање.

Овој роман, првично објавен во 2016 година, е добитник на престижната награда Кресник во Словенија, исто како и неговите претходни романи „Јужњаци, надвор!“ (2008) и „Југославија, моја дежела“ (2012). Куриозитет е дека за својот прв роман Војновиќ ја доби и наградата на фондот на Прешерн, наспроти тоа што ѝ претходеше голема јавна афера во која органите на прогонот покренаа постапка против него затоа што романот го сметале за навреда на полицијата. По поддршката од многу уметници и тогашната министерка за внатрешни работи на Словенија, постапката е прекината во име на уметничката слобода. Романот станал инстант бестселер и еден од најпродаваните словенечки романи во последните децении, многупати е препечатуван, преведуван, а направена е и театарска претстава и филм според него. Слична рецепција добиваат и неговите следни романи, што го прави Војновиќ трета личност што некогаш добила три награди Кресник во нејзината 27-годишна историја, а прв и единствен писател што ја добил наградата за секој свој роман.

Инаку, и самиот автор, но и критиката сметаат дека „Смоква“ е различен од другите негови романи, иако навидум се бави со истите теми – меморијата за поранешна Југославија во различни временски периоди од 1950-тите до денес и бурата од емоции и размисли која тие ја предизвикуваат, овој пат предадени со забележливо поинтимен тон. „Војновиќ е многу интересен и сакан автор на овие простори бидејќи во сите свои дела тој пишува топло. Има една хуманистичка нота во неговите приказни. Во сите негови романи се занимава со прашањето на идентитетот, поранешна Југославија и нејзиниот распад. Тоа е опкружувањето во кое се одвиваат неговите приказни. Така е и со неговиот последен роман.“ (Стевовиќ во Јолевски, 2020)

Централниот топос на смоквиното дрво во дворот на дедото е стабилноста во лудилото кое постојано се случува во светот околу него, тој е еден вид на емотивна географија, директно преземена од детството на авторот. Истовремено смоквата од насловот на романот може да се врзе и со симболичките значења на ова овошје, кое означува изобилство и иницијација, но и плодност, при што листот го сугерира мажот, а плодот жената, што се вклопува во авторовиот концепт на следење на машко-женските и семејни релации низ времето и просторот. Сепак, во една најширока смисла, ми се чини дека смоквата е и извесна метафора за историјата како плодна и сочна приказна, за животните приказни, за скриените и премолчени приказни, за комплексните приказни на повеќе генерации кои се испреплетуваат и поврзуваат, исто како што се испреплетуваат и јазиците, културите, идентитетите. Воден од сопственото соочување со мешаното етничко потекло, обидувајќи се да даде одговор на основните егзистенцијални прашања како кој сум јас и која е смислата на моето постоење, Војновиќ се соочува со она што Шелева го дефинираше како лимитирачка редукција на идентитетот. „За разлика од претходната плурална и хибридна определба, многуслојност и множественост – во новонастанатите политички прилики, идентитетите (механички) тежнееја кон наративот на принудната монолитност, фрагментарност, линеарност – а, со самото тоа, се соочија и со понагласена кревкост и изложеност на евентуални негации и оспорувања“ (Шелева, 2018).

Можеме да претпоставиме дека токму таа кревкост ја изродува оваа прекрасна семејна сага за судбините на три генерации на едно семејство, преку која авторот ни ги доближува своите размислувања за границите, заедниците, припаѓањето истовремено на повеќе јазици и култури, комплексноста и флуидноста на идентитетските прашања. Како во сцената кога умира дедото, а семејството кое копа по семејните фотографии и спомени во потрага по слика за надгробниот споменик сфаќа дека „Нивната приказна си е само нивна. И да била измислена, пак е повистинита од сите наши документирани приказни. Колку грд израз. Да документираш. Денес си го документираме животот, свадбите, пораѓањата, матурите, дипломските, патувањата, сѐ документираме, а тие се сеќавале на нив, ги прераскажувале, пребарувале по кутиите на своите спомени и ги составувале во приказни. Ги составувале лепејќи ги како сакаат, зашто било важно само приказната да е убава, самите тие да се убави во приказната. Зошто да се раскажуваат грди приказни само затоа што навистина се случиле? Зошто да се сеќаваш на нив? Животот за нив бил навистина тоа што самите си го запомниле, а нас нѐ тераат да се сеќаваме на сешто, ни го наметнуваат сопствениот живот, обликуван според туѓи желби. Ние веќе немаме слобода. Зашто слободата е во прекројувањето, во измамувањето, во измислувањето, во доведувањето во заблуда. Кај себе и кај другите. Тоа е слобода. Да се видиш онаков, каков што сакаш да се видиш, а не таков, каков што те гледаат другите.“ (Војновиќ, 2020: 45)

Со тој принцип на ум Војновиќ преку ликот на Јадран Диздар нѐ води низ нарацијата, која често ја префрла нанапред и наназад низ времето, на речиси филмски начин. Фокусирајќи се на ликовите од различните генерации на неговото семејство, тој ги портретира нивните животи во земји чии граници се менуваат, нивните убедувања и често неразумни постапки, но и нивните изгубени љубови, избледени спомени, потиснати стравови, забранети желби, погрешни или премолчени зборови... И сите човечки слабости и болки помеѓу – од осаменоста за која не треба да бидеш сам, преку желбата за преживување без понижување, па сѐ до течењето на времето кое не застанува да нѐ почека нас што сме застанале. Сите тие интензивни чувства предизвикани од суровата реалност, сите недоразбирања и помирувања, сите немири и сета грижа, сето тоа и уште многу повеќе го создаваат впечатокот дека „Смоква“ е досега најкомплексниот и најзрел роман на Војновиќ, кој „ги надминува границите на матичната словенечка книжевност, првенствено поради темите со кои се занимава, поради јазикот со кој се служи и поради сместеноста на фабулата, но и поради преокупацијата со прашањето на идентитетот и на неговото создавање.“ (Војновиќ, 2020: задна корица)

Таа своја преокупација со идентитетот авторот беспрекорно ја слика преку претставите на комунистите кои се комунисти толку колку што треба за да бидат оставени намира од комунистите, примерните атеисти кои никогаш не престанале да веруваат во Бога, иако ниту се крстат ниту се молат, антисоветската параноја, вицовите за Босанците и идиотската администрација која го одредува државјанството на дете родено во Словенија од мајка родена во Хрватска, а татко роден во Србија. Тие перфектно изнијансирани претстави се истите оние кои имаат хаотични мисли или копнеж по домот, особено кога тој одеднаш останува од другата страна на границата, па некој друг одредува дали можеме да си ги видиме родители. Очигледно семејната динамика е тука за да покаже колку е понекогаш тешко да се раздвојат личниот и колективниот идентитет дури и за оние на кои им се гади од чопоративност, колку минатото има моќ да ја престигнува сегашноста и колку нашите внатрешни конфликти се последица на болката и гневот таложени со генерации. И колку самите создаваме бајки во кои сакаме да веруваме, колку копнееме по бегство, и колку имаме детинеста потреба да ја осмислуваме бесмислата, па така и Јадран на крајот мора да признае пред Ања, но првенствено пред себеси „Мојата приказна е измислена, спомените, таа неуредна збирка слики и гласови, си ги поврзав меѓусебно со помош на имагинација, ги поставив во логичен редослед што ми одговара.(...) Целата приказна ја составив така, што во неа ќе можам да го најдам она што го барав. Оправданијата за моите дела и моите стравови, разочарувањата и копнежите, причините за мојата навреденост и за гневот.“ (Војновиќ, 2020: 356)

Убедена сум дека и читателите во „Смоква“ ќе го најдат она што го бараат, особено оние кои веќе го сакаат Војновиќ – раскошен јазик, возбудлива и сложена нарација која жонглира меѓу темелните описи и внатрешните монолози и која понекогаш бара да се вратите назад и да препрочитате некој дел, но не и анахрона опсесија од историјата или горчлив цинизам поради траумата од крвавото распаѓање на заедничката држава. Токму затоа овој роман се чини привлечен не само за оние кои ќе се идентификуваат и ќе препознаат сегменти од сопствената екс-ју биографија, но без сомнение и за многу поширок круг на читатели, пред сѐ поради универзалноста на темите на домот, идентитетот и љубовта. Затоа што да си признаеме „на сите нас ни е страв од љубовта, зашто љубовта е толку неслободна, толку страшна. Толку убава и толку страшна. Толку убава и толку страшна. Толку убава и толку страшна. Толку убава.“ (Војновиќ, 2020: 360)

Извори:

Војновиќ Горан, Смоква, превод од словенечки јазик: Давор Стојановски, Или-или, 2020

Димковска Лидија, Интервју со Горан Војновиќ („Смоква“)/Interview with Goran Vojnovic („Figa“), Nov.2, 2020, https://www.youtube.com/watch?v=ihTekJS5qLs Пристапено на 02.03.2021

Јолевски Љупчо, ИЛИ-ИЛИ предвелигденски со Смоква на Горан Војновиќ, 17 април 2020, Радио Слободна Европа, https://www.slobodnaevropa.mk/a/30559135.html Пристапено на 02.03.2021

Шелева Елизабета, Од југоносталгија до југоамнезија, Окно, 20.12.2018, https://okno.mk/node/75666 Пристапено на 10.03.2021

 Насловна слика: Gérard DuBois