Сакатите го возвраќаат ударот: подем на студиите за инвалидноста (1)

Во филмскиот класик Накази (Freaks, 1932) има страшна сцена на освета во која дружина микроцефалци (луѓе со мала глава), џуџиња, кепеци, сраснати близнаци - опишана во рекламниот материјал на компанијата МГМ со синтагмата „чудните деца на сенките“ и „кошмарни облици во темнината“ - понижуваат и измачуваат убавица зашто го измамила и отрула својот џуџест сопруг. Откако ќе биде преобразена во наказа, убавицата во последната сцена од филмот ја гледаме изложена како гротескна „жена кокошка“.

Оваа сцена на наплата на долговите, возбудлива фантазија на „нормалниот“ режисер Тод Браунинг, често се појавува во поновите написи за инвалидноста, да речеме, во есејот на Џоан Хокинс, објавен во зборникот Наказност: Културните спектакли на необичното тело (Freakery: Cultural Spectacles of the Extraordinary body, 1996). Секако, сцената служи како совршен пример за замислената огорченост и ресантиманот кои луѓето без попреченост ги проектираат врз луѓето со инвалидитет. Меѓутоа, од друга страна, сцената е одличен лајтмотив на новиот дискурс кој се развива во современата академска есеистика и на катедрите во САД. Вакви глетки можеме да пронајдеме во книгата на Сими Линтон Полагање право на инвалидноста: знаење и идентитет (Claiming Disability: Knowledge and Identity, 1998), во која таа го опишува ослободувањето на лицата со инвалидитет од „институциите кои нè сокриваа, подрумите и таваните кои го штитеа срамот на нашите семејства“: „Излеговме надвор, и тоа без волнените кафеави ќебиња врз нашите ослабени нозе, без темните очила на нашите бледи очи, туку во шорцеви и сандали... Деновиве нè има насекаде, се тркаламе и куцаме по улиците, тропкаме со стаповите, смукаме од нашите цевчиња за дишење... Дрдориме, зборуваме испрекинато, носиме катетери кои ја собираат нашата урина или живееме со оштетен имунолошки систем.“

Иако во описот на Липтон нема многу освета, таа открива дел од опасноста која виси над нормалноста на крајот од 20 век. Таа опасност е саката, глува, слепа, спазматична или хронично болна - но јасно е дека веќе не е подготвена да биде протерана на периферијата на културниот живот и на академските студии. Овој бунтовнички дух се појавува и во насловот на книгата на Кени Фрај Да се возврати зјапањето: искуството на инвалидноста, однатре (Staring Back: The Disability Experience from the Inside Out, 1997), зборник текстови за инвалидноста, и во неговиот предговор: „Оние што живеат со инвалидноста низ историјата често биле дефинирани со зјапачките погледи и потребите на луѓето од нормалниот свет. Многупати оние што живеат со инвалидност биле изолирани во институции, со нив се експериментирало, биле истребувани. Оние што не сакаа да слушнат што имаме да кажеме - нè замолчуваа.“ Како наказите на Браунинг, активистите и студентите со инвалидност, да го враќаат Медузиниот поглед на „нормалните“, како со пишан збор, така и со дела.

Во втората половина на деведесеттите, статии и новости за академските студии за инвалидноста редовно излегуваа во Њујорк Тајмс и другите познати публикации. Со брзина на тркач во инвалидска количка се појавија нови списанија, антологии, мемоари и магазини, како Дисабилити стадис квотерли или магазините Ви и Поз. Многу издавачки куќи од академската област, како University of Michigan Press, NYU, Duke, Rutgers и други, пронајдоа пазарен интерес во објавување книги со теми од студиите за инвалидност. Овие студии наскоро се покажаа како доволно голема закана па го доживеаја и првиот десничарски напад во статијата „Инвалидска мода“, која се појави во Њујорк прес во февруари 1998 година.

И покрај зголемувањето на бројот публикации на тема инвалидност, повеќето научници и катедри не ја сметаат инвалидноста за област на својот општествен интерес или својата свест. Како што забележа Мишел Берубе, автор на книгата Животот каков што го знаеме: татко, семејство, исклучително дете (Life as We Know It: A Father, A Family, An Exceptional Child, 1996), мемоари кои раскажуваат како е да се биде родител на дете со Даунов синдром: „Не ми беше јасно каква врска може да имаат студиите за инвалидноста со мене. Сметав дека имам либерален, отворен став кон менталната и физичката инвалидност, (...) но кога дојде до прашањето дали инвалидноста треба да стане предмет на научно изучување, да се основа катедра за инвалидност, едноставно не ја гледав поентата на уште една 'дополнителна' академска програма. Берубе во својот отпор кон студиите за инвалидност пишува како за област со „многу поголем, посериозен и поопасен културен отпор“, кој го нарекува „политика на негирање“ и го поврзува со „психолошката дистанца која повеќето луѓе ја поставуваат помеѓу себеси и инвалидноста“. Проучувачите на инвалидноста оваа дистанца ја пронаоѓаат во општествената конструкција на „зјапањето“, поглед кон лицата со инвалидитет кој кажува многу; во исфрлањето на културната инвалидност од антологиите, плановите и програмите, од тематиките на научните конференции; во пречките кои ги имаат слепите и инвалидите кога се обидуваат да одат на академски конференции на кои нема соодветна опрема и соодветни услуги. Таквата дистанца, на која укажува Берубе, се нарекува „способнизам“, „нормализам“ (ableism, 'ејблизам'), и е еквивалент на подобро познатите термини, сексизам и расизам.

Но, и покрај некои сличности со другите форми на политики на идентитет, студиите за инвалидноста не се само нов мултикултурален дечко во градот. Напротив, дискусијата која ја донесоа преиспитува многу труизми од споменатото поле, а вредно за секое внимание е покренувањето на темата за непробојните бариери која секоја од мултикултуралните собички ја става меѓу себеси и другите. Да се биде Афроамериканец значи да не се биде бел; да се биде геј значи да не се биде стрејт. Но категоријата инвалидност продира насекаде, зашто секој може да стане инвалид - дури, повеќето луѓе ќе добијат еден вид оштетување во староста (според неодамнешен извештај, меѓу 40 и 80 проценти од луѓето постари од 65 години се онеспособени). Навистина, акронимот ПРИТЕЛС (привремено телесно способен, на англиски ТАВ, Temporary Able-Bodied) нè потсетува на несигурните нозе на кои се потпира нашата нормалност. Британскиот театарски режисер и драмски писател Педи Мејсфилд, кој стана инвалид на 44 години, ја истакнува оваа поента: „Ако отидев на спиење како маж, а се разбудев како жена, или ако заспиев бел, а се разбудев црн, некако ќе ја разберев таквата нова ситуација. Меѓу другото, повеќе од половина од мојот свет беше составен од жени; роден сум во Африка и многу мои колеги, пријатели и професори беа црнци... Зарем во моите 44 години навистина никогаш не помислив на инвалидноста, немав колеги инвалиди, не патував, одев на одмор, купував во продавница или бев на забава со инвалиди?“ Ако го земеме предвид фактот дека лицата со инвалидитет се 15 проценти од популацијата - најголемо физичко малцинство во многу земји - и податокот дека најверојатно многумина од телесно неоштетените денес ќе станат оштетени утре, чудно е повеќето луѓе порадо да се идентификуваат со борбата на Афроамериканците, гејовите и лезбејките, малцинства кои се значително помал процент од населението. Мишел Берубе со право се прашува: „Зошто инвалидноста не е препознаена како потенцијално универзална состојба - што е таа навистина?“

Аморфната природа на инвалидноста како идентитет со порозни граници им носи проблеми на другите малцински групи во САД и на нивните дефинирани цели. Веќе признаените групи, како Латиносите или Афроамериканците, се неодлучни кога на инвалидноста треба да ѝ дозволат пристап во мултикултуралната арена. На пример, неодамна еден вонреден професор со инвалидитет, белец, конкурираше за сместување на традиционално црнечки факултет и дозна дека шефот на катедрата и деканот испратиле допис против тоа, тврдејќи дека поврзувањето на инвалидноста и расата е навредливо за историјата на Афроамериканците. За нив, луѓето од категориите кои заедно биле угнетувани - се исклучуваат и не можат да се мешаат.

Но дури и во рамки на движењето за правата на инвалидите неразјаснети се критериумите според кои некој ѝ припаѓа на категоријата „онеспособени“. На пример, глувите активисти не се сметаат себеси за инвалиди, туку повеќе се сметаат за јазично малцинство, како Латиносите или Азијатите, дефинирано со јазикот кој го користат, а кој не е доминантен јазик во САД. Адвокатите на глувите, како Педи Лед, Том Хамрис и Ем Џеј Биенвену, тврдат дека немаат ништо заедничко со луѓето без нозе, параплегичарите или ментално ретардираните, ниту сакаат да бидат вклучени во група луѓе на која се гледа како на „неспособни“ (87 проценти од испитаниците во анкетата на списанието Деф Лајф одговориле дека не се сметаат за хендикапирени). Глувите научници велат дека нивниот „проблем“ не е тоа што се дефектни, туку што повеќето во општеството не го знаат, ниту сакаат да го научат американскиот знаковен јазик. Харлан Лејн го критикува инвалидското движење зашто категоријата инвалидност ја направи „универзална“ и под својот чадор ги собра сите видови инвалидност, иако е јасно дека глувоста структурално и културолошки многу се разликува од многу други инвалидности. Во тој контекст, глувите и инвалидите не се сложуваат по прашањето на вклучувањето во главниот тек на животот. Лицата со инвалидитет сакаат да бидат вклучени во „нормалниот“ образовен систем, а не да бидат протерани во, често инфериорни, специјални училишта. Меѓутоа, за глувите ваквиот вид вклучување во главниот тек би бил еден вид културен геноцид, зашто домовите и интернатите се темел на културата на глувите. Глувите сакаат да бидат во опкружување каде нивниот јазик е основен јазик на училишните предавања и на социјалниот живот.

Значи, факт е дека инвалидноста ги вознемирува луѓето кои себеси се доживуваат како способни и неоштетени. И додека повеќето либерали и прогресивци своите пари би ги фрлиле во добротворни цели за некој куц, слеп или неподвижен, малкумина од нив би размислиле за угнетувањето кое се спроведува во име на одржување на концептот „нормалност“. Токму затоа, една од главните задачи на новото академско поле е да открие зошто постои овој „факт“ за вознемирените „нормални“, зошто се прифаќа и зошто се пропагира.

Проучувачите на инвалидноста сакаат да ја истражат конструираната природа на концептите како што е „нормалноста“ и да ги демилитаризираат. Дејвид Фајфер пишува дека вообичено однесување е луѓето кои имаат моќ и ресурси да ги означат оние кои немаат моќ и ресурси како ненормални“, додека Розмари Гарланд Томсон во Необични тела: откривање на инвалидноста во американската култура и книжевноста (Extraordinary Bodies: Figuring Disability in American Culture and Literature, 1997) го состави терминот „нормат“ за да нè натера двапати да размислиме пред следниот пат да го употребиме терминот „нормален“: „Терминот нормат на корисен начин ја одредува општествената фигура преку која луѓето се претставуваат како дефинитивни, вообличени човечки битија. Според тоа, норматот е конструиран идентитет на оној кој преку телесниот склоп и културниот капитал кој го претпоставува, може да стекне позиција на авторитет и моќ која таа му ја гарантира.“ На тој начин, норматите наметнуваат некаква претпоставена нормалност, поставувајќи невозможни стандарди во кои мора да се вклопат сите тела. За дополнително да ги демистифицираат таквите термини, активистите на инвалидитетот укажаа на рутинската употреба на јазикот со кој се опишуваат лицата со инвалидитет. Активистите себеси се нарекуваат 'сакати', што може да се види во документарецот на Дејвид Мичел и Шерон Снајдер Витални знаци: одговор на културата на сакатите кога користат зборови како чудак, обележан, куц, глув и слеп, а не употребуваат некои пристојни еуфемизми. Изразите како „прикован за количка“, „паднат во количка“, се заменуваат со поактивните „возач/корисник на количка“, а изразите во кои оштетувањата се користат метофорички во негативна смисла - како „не сум слеп“, „слеп при очи“, „кретенска идеја“, „емотивно сакат“ - се сметаат за еквиваленти на расистичките епитети.

Опсесијата со идејата да се биде нормален има сопствена историја, а тоа се обидов да го покажам во книгата Наметнување на нормалноста: инвалидноста, деформитетот и телото (Enforcing Normalcy: Disability, Deformity, and the Body, 1996). Употребата на зборот „нормален“ за означување на телесноста во англискиот не е постара од 150 години и се појавува во исто време со планирањето на раѓањето и евгениката. Пред 19 век концептот „идеал“ поврзан со телото во културата на Западот бил распространета парадигма па, а телата биле сè освен идеални. Меѓутоа, воведувањето на концептот нормалност создало императив да се биде нормален, што го докажало евгеничкото движење со исцртување на „кривата на нормалноста“ која, секако, вовела и простор за „ненормалните“ тела. Останатото е историја, вклучувајќи го и нацистичкото прифаќање на евгениката како врвна наука, која подоцна ја втемелија и развија британските и американските научници, а тоа го истражува Мартин Перик во Црниот штрк: евгениката и смртта на дефектните бебиња во американската медицина и филмовите од 1915 година до денес (The Black Stork: Eugenics and the Death od Defective Babies in American Medicine and Motion Pictures since 1915, 1995). Ужаснувачки резултат беше создавањето процедури за истребување на глупавите и инвалидите, подоцна користени за Евреите, Ромите и другите „дегенерирани“ раси. Но нацистите беа само највидливиот (и најосудуван) врв на ледениот брег, кој и натаму успешно ги тера луѓето во секојдневното лудило на потрошувачката, читањето, гледањето, вежбањето, тестовите, диетите и слично - само за да се сметаат за нормални.

Студиите за инвалидноста бараат оддалечување од идеологијата на нормалноста, промената на власта и хегемонијата на норматите; тие бараат придвижување кон една визија на телото како променливо, несовршено, нечисто и неуредно. Филозофката Сузан Вендел, авторка на книгата Отфрленото тело: феминистички филозофски размислувања за инвалидноста (The Rejected Body: Feminist Philosophical Reflections on Disability, 1996), нè повикува да ја втемелиме инвалидската перспектива: „Не само што физички оштетените луѓе имаат искуства недостапни за неоштетените, туку се во подобра позиција да ги трансцендираат културните митологии за телото, зашто тие не можат да прават нешта кои неоштетените чувствуваат дека мора да ги направат за да бидат среќни, 'нормални' и разумни... Кога навистина би се слушал гласот на инвалидите, би се случила експлозија на знаење за човечкото тело и душата.“

(ПРОДОЛЖУВА)

Фотографиите се од филмот Freaks (Tod Browning, 1932)

Превод: Алек Кузмановски
Извор: Градац 182, 2012. 

Кон вториот дел