„Куќа - цел свет“ од Кочо Рацин до Богомил Ѓузел

Кога светот беше Дом – космополитизмот како модернистички етос

„Дома не можев да живеам без светот, а во светот не можев да живеам без својот корен. Отуѓен дома, а задомен во туѓина. Или, поарно - дом во светот и светот дома“ (Ѓузел: Куќа цел свет, 1974 г. преобјавена во: Избрани дела, том 4, 2012:314)

Вовед

Објавена пред точно 40 години, по својот жанровски облик необична, книгата патoписи „Куќа цел свет“ на Богомил Ѓузел се’уште зрачи со својата актуелност, денес, можеби, дури и повеќе нагласена, отколку во времето на своето појавување, ако се земе предвид авторскиот пристап и проблематиката, со која таа се занимава – патувањето и престојот (житието) на нејзиниот автор во Ирска и Америка (САД) во 1973 година, кога тој бил на 34 годишна возраст.
Оваа книга се појавува дваесетина години, по отпочнувањето на македонската книжевна конфронтација, во рамките на која се зацртани и афирмирани заложбите на македонските писатели и критичари во прилог на модернизмот, како актуелен поетички предизвик и како духовна клима на новото, (западно)европски ориентирано време.

Една од начелните карактеристики на модернизмот како нова поетичка определба е токму нагласениот интерес и отвореноста кон инонационалните книжевни и културни текови и придобивки. Духот на модернизмот, уште во времето на своите почетоци (во есеистиката на Бодлер) во основа се дефинира како коресподентност – сообразеност, симултаност, свртеност - кон своето актуелно време, совремието.

По критичката дебата, што во времето од 1953-1960 г. интензивно се води во периодиката, околу творечкиот легитимитет на современите западно-европски литератури - во македонската книжевна сцена доаѓа до засилување на космополитизмот, будење на љубопитството и интересот кон творечките искуства на европската и светската Модерна, што сè заедно води кон откривање и воспоставување на духовното и творечко „роднинство“ со писателите од различни национални литератури, култури и, воопшто, „географии“.

1. дел – Домувањето како онтолошки принцип

На почетокот од книгата на Ѓузел се поместени две програмски посвети - првата посвета има (авто) поетички карактер и таа претставува интертекстуална реплика – реактуелизирајќи ги бесмртните стихови на основоположникот на македонската современа литература, Кочо Рацин, од песната „Татунчо“, објавена во стихозбирката „Бели мугри“, во 1939 год: „Ако куќа не направив, со високи шимшир порти, куќа цел свет братски ми е...“

За првпат искажана во незборавните стихови на Рацин (и, поради својата гномска автентичност, исто така тешко преведлива на било кој друг јазик), необичната кованица и синтагма „куќа – цел свет“ – имплицира раскрстување со идејата за Домот како Локација.

Од друга страна, оваа лирска контра-позиција исходува и со раз-властување, рас-крстување со принципот на поседовноста.

Сиот предаден на оптималната проекција, на својот живот и дом како проект – лирскиот субјект е утописки ориентиран и со тоа растоварен од бремето на невдоменоста. Проекцијата на светот како дом одговара, соодветствува на филозофското поимање и приод кон домот – каде домот, домувањето претставува онтолошка категорија еквивалентна на животот. Со зборовите на Мартин Хајдегер „Начинот на кој си ти и на кој сум јас, начинот на кој сме луѓе на земјата е домување“. Кога постоењето во светот се толкува како синоним на домувањето, тогаш, станува збор за утероцентрична концепција на светот (како што ја именува Петер Слотердајк). Така, стиховите на Рацин, на фасцинантен начин, се совпаѓаат и ја изразуваат токму оваа философска проекција за онтолошкиот карактер на домот, т.е. за домувањето како најопшта онтолошка категорија.И доколку, следејќи го Хајдегер, јазикот го поистоветиме со Куќа на битието – тогаш, куќата, домот во своите пошироки и метафорични конотации подеднакво може да ги опфати и да се однесува на јазикот, нацијата или татковината како наш дом.

Но, за разлика од традиционално врежаното поимање на Куќата како метафора за (духот на) Нацијата, оваа поетска синтагма на Рацин оди чекор понатаму – во афирмирањето на еден, суштински поинаков пристап – познат под називот – космополитизам. Тој заговара алтернативна и универзалистичка проекција на принципот на Куќата: која го опфаќа, подразбира, имплицира целиот свет!

Втората посвета на Ѓузел, иако има приватна, лична природа, сепак е суштински поврзана со космополитската духовна определба, што ја проникнува целата негова книга: „На жена ми Лекси – светот в куќи“.

Како што е веќе познато, книгата „Куќа цел свет“ спаѓа во жанровски недоволно застапената кај нас категорија на (книжевни) патописи!

Патописот како жанр (според неговата дефиниција, искажана од францускиот компаративист, Даниел Пажо) е мотивиран од искуството и љубопитноста кон Другиот (искуство и љубопитност, што е, впрочем, неразделно врзана за космополитски ориентираниот дух на Модернизмот).

Сепак, оваа инвентивно (и интригантно) насловена книга на Ѓузел, во себе содржи и комбинира разновидни жанровски елементи, најмногу оние од рефлексивен, есеистички и аналитички карактер, кои одат подалеку од очекуваните жанровски премиси на патеписната проза и засегаат аспекти од духовната историја на човештвото, навлегуваат во интересни културолошки споредби, дебатираат за дискутабилни проблеми во рамките на пресвртничката епоха и контра-културната револуција од 1968, на филозофски начин ја анализираат човековата природа - хедонизмот, конзумеризмот, капитализмот, темните петна и апсурдот на неговата егзистенција.

Во текот на својот престој во двете големи, англосаксонски културни средини, авторот на овој хибриден патопис предимно се интересира и ги опишува во нив актуелните збиднувања –така што дополнително и’ соодветствува на толковната одредница на модернизмот како сообразеност со „своето време“, симулатност и движење во ист чекор со совремието. Впрочем, Армандо Њиши таквото „сообразување“ го преформулира на духовит, себесвојствен начин: „ Не можеме а да не бидеме модерни, би рекол засекогаш“(Креолизација на Европа, Магор, Скопје, 2013:165).

За да се доживее на вистински начин свежината и актуелноста на ова, кај нас, за жал, недоволно (или, подобро кажано, воопшто) не-актуелизирано книжевно дело на Ѓузел, за да се долови богатството и слоевитоста на неговите рефлексии, за да се исправи барем мал дел од неправдата, која му е нанесена од страна на книжевната критика – во оваа прилика издвоивме неколку клучни и индикативни одломки, кои, според нашето мнение, заслужуваат да бидат ставени во фокусот на читателското и аналитичкото внимание и - да останат забележани како се’уште вредни согледби и укажувања за актуелните процеси, кои го проникнуваат и нашето совремие денес.
При тоа, нашето исчитување треба да отпочне со една неопходна констатација, дека, според својот обем и духовна „тежина“, во книгата, сепак, е предоминантен вториот дел, посветен на престојот на другиот континент, во Америка (односно, во САД).

2. дел - Со колку души се оди во Америка

Неодамна починатиот аргентински поет Хуан Хелман, во една од своите песни ќе каже :„Татко ми дојде во Америка со едната рака одзади, а другата однапред за да ги држи високо панталоните. Јас дојдов во Европа со едната душа одзади, а другата одназад ...Сепак, има разлика: тој отиде за да остане, јас дојдов за да се вратам“ (Хуан Хелман, Светоединение, СВП, Струга, 2014:90)

Кога ќе замине во истата (додуша, не баш јужната, туку северната) Америка, Ѓузел е на своја 34 годишна возраст, релативно млад човек –ама веќе оформен, соодветно едуциран и се’страно љубопитен интелектуалец и поет (да не заборавиме, дека, според својата факултетска наобразба, тој имено е англист и долгогодишен плоден преведувач тому од англиското говорно подрачје). Ѓузел воопшто не заминува таму како „табула раза“ . Најнапред, тој е поканет како гостин на програмата за креативно пишшување во Ајова, а, покрај тоа, и претходно подготвен, блгодарение на својата богата лектира од повеќе домени на хуманистиката, а не само и стриктно од (англиската) филологија.

Тоа станува евидентно уште на почетокот од книгата, каде авторот експлицитно ја посочува својата „поетика на мобилноста“, движењето, подвижноста – истакнувајќи ја нејзината терапевтска моќ, нејзината латентно изразена и неприкосновена творечка енергија, нејзината витална потенција.

„Движењето, сеќавав како ретко кога другпат, ме лечеше и пак ме враќаше на почетоците на животот, едно просто движење, бавно како што се поместува храната низ цревата но сепак преместување од место до место и во тоа беше сето чудо на регенерација на животот“ вели Ѓузел на 44. страница, а малку пред тоа, на 30. страница признава:„ Штом сетив движење низ просторот пак престануваше да постои тој глупав хаос на нештата“.

Во рамките на своевидната поетика на отворениот пат (on the road поетика), која инаку беше препознатлива и издвоена како одделно движење токму во американската литература и филмска уметност од средината на педесеттите години, благодарение на култната битничка проза „На патот“ од Џек Кероак, кај Богомил Ѓузел забележуваме изедначување на патот и патувањето со самата Песна, кое е, нималку случајно, поткрепено со интертекстуална реминисценција на Волт Витмен (еден од поетите, кои Ѓузел ги има во сопствената низа преводи). Фрагментот на страница 87, навидум почнува со забелешка за патувањето на писателот со прочуената автобуска компанија Грејхаунд (во превод: Сивиот загар)

„Накусо, Грејхаунд е навистина „инкарнација на американската страст по отворен друм“ , како што читам во проспектот и ова неизбежно ме потсетува на Витмен и неговото славење на отворениот пат. Кога се’уште би постоел витменовскиот занес за Унијата на Американските Држави од неговите „Страци трева“, Грејхаунд Бас Компани би се прогласил за една бесконечна песна, како што тоа за Витмен беше самата Унија во негово време“.

Ни се чини особено интересно и индикативно, особено со оглед на денес развиените интеркултурни студии – да го разгледаме она место во книгата (на страница 135), кога историскиот поход и прогрес на целата европска цивилизација – авторот, кој во моментот пристигнува на Пацифичкиот океан, одново го толкува како феномен на движењето, односно, перманентното поместување на Границата - кон Запад!

„Пацификот не ќе беше симболично само најзападна точка од моите патешествија.Тоа беше границата и за оној историски поход на европската цивилизација, кој започна уште во 16 в.За некои социолози тоа означуваше и стоп на тн, внатрешна насоченост на западниот човек, што запонала да ја помрднува границата на цивилизацијата од ренесансата и пуританизмот, со откривањето на Америка и капитализмот (Волтер Прескот Веб можеше да ви ја објасни и сета историја на Запад од средниот век до денес со тоа константно придвижување на Границата).

Наоѓајќи се во непосреден допир со природата, искусувајќи ја нејзината клима, како и непрегледната амбиентална слика на Америка, писателот интуитивно се обраќа на мошне интересните претпоставки за заемната обусловеност меѓу самата „елементарност“ на американската природа и антрополошката „природа“ и менталитетот на американските луѓе.

Познато е, дека во колективната имагологија, како и во редица уметнички дела, Америка се третира како ветена земја, митско место за остварување на соништата, тадури и земен рај. Токму спојот на таквите митски претстави за Америка, кај Ѓузел ја провоцира спротивната – иронична и критички наострена – перцепција на некои, не толку позитивни и прифатливи и, во површната слика за Америка, прилично потиснати елементи на менталитетот и животниот стил, што таму преовладуваат. На страница 244, Ѓузел пишува:

„Всушност, надворешните елементи на природата само те правеа свесен за елементарноста во човечката природа на Американецот – или, за нејзиното отсуство.

Веројатно, делче од таа суровост на надворешните елементи му се имаше вгнездено во душата на секој Американец уште од времето на првите доселеници и пионери. Тоа внатрешно диво месо, пренесено од постојаната борба со надворешната дивина, не беше се истопило дури ни од моќта на амер цивил...Но, современиот Американец не беше ни оддалеку изложен на елементите како Јов.Попрвин, тој ...од дивината, населена или не, создаде каков-таков комфор, кој му ги обезбедуваше барем приближно условите во еден земен рај, макар и вештачки.Навистина, него го проголтаа не елементите, туку создадениот конформизам“.

Додека е на престој во Америка, Ѓузел сака не само да ја пропатува оваа голема и разнолика земја, туку сака и да ги осети на своја кожа нејзините невралгични места и точки, низ кои се прекршуваат типичните одлики на американскиот менталитет. Едно од тие, според авторот, незаобиколни места е и Sin City, градот на пороците, како што нагалено и колоквијално го нарекуваат коцкарскиот рај, Лас Вегас, кадешто тој ритуално ќе изигра неколку хазардни „зафати“. Така, на страница 185, во духот на нему својствените критички размисли за апокалиптичната природа и закана на материјализмот за современата цивилизација, Ѓузел ја апострофира деструктивната моќ на Парите, при тоа лежерно користејќи го на сите нам познатиот интертекст од драмата на Р. Крле за „парите (како) отепувачка“:
„Ете што ти е парата, си реков кога одвај се извлеков од собата.Не само себе-отепувачка, туку и на другите, а можеби и на животот.Само парата ќе го финансира крајот на светот, тој најголем проект на ова човештво, што се коцка самото со себе.Господ да ме сочува вечерва од неа, од парата, помислив кога слегов долу и се нурнав во огромната коцкарска сала.“

На страница 260, Ѓузел ни соопштува уште поконкретна, цинично обоена, но исто така и радикално изразена критика на современиот животен стил, кој можеби навистина отпочна (или најсилно се очитуваше) во Америка, но, денес, стана императивен за жителите на сите земји, вклучувајќи ја и нашата. Тој стил е диктиран од потрошувачкиот менталитет, конзумеризмот, што го подгрева капитализмот и неговата неутажива глад за профит, обрт, трговија! Извадокот финишира со парафраза на прочуениот војнички поздрав, во античко време упатуван до Цезар од страна на неговите, „на смрт“ верни војници!

„Словенската идеја за Земниот Рај во Америка беше пензионерска – ринтај цел век што и да е за некоја година до инфарктот и излежување на плажите од Флорида и изложувње на сите рваво заработени реквизити, но веќе плебејски. Татковините беа далечни, недостижни или забранети да се појде на умирачка таму, на родната грутка.Од тропската плажа со полно сонце и песок, диретно се влегуваше во ладната земја или во пеколот од крематориумот. Аве Флорида, моритури те салутант!“

Критички и со евидентна доза на духовитост осврнувајќи се кон постојната апологија на ветената земја и можноста во неа да се оствари „американскиот сон“, односно личниот и семеен просперитет – Ѓузел го допира за нас мошне поучното прашање, врзано со самиот карактер на Америка како земја на доселеници! Земја, во која прашањата (секако, и проблемите) поврани за коренот и дијаспората отсекогаш имале и имаат витално значење. Тука, на страница 314, користејќи го јазикот на ботаничката метафорика, Ѓузел искажува мошне занимливи, споредбени согледби во врска со карактерот на нашата, македонската и другите, далеку попознати (воедно и поуспешни) дијаспори, како еврејската и италијанската. Овие согледби се мошне актуелни и денес, кога прашањата за културниот идентитет и профилот на нашата дијаспора, за жал, се’уште ја немаат достигнато луцидноста и длабочината на Ѓузеловите увиди.
„Си помислив, коренот станува видлив само кога е веќе искорнат и после неговите жилки ако можат да се префатат во нова почва, сепак не можат да живеат од воздух за да го преместат тој огромен простор што ја дели првобитната почва од новата – тие не беа радарски антени, ниту телепатски пипалки. Нашата економска миграција ... принудното скитништво тие не го претворија во доброволна трговија и размена меѓу почвата стара и нова, меѓу душата стара и духот нов, меѓу традициј и цивилизациј. Како што тоа го беа сториле Евреите и Грците...

Семето на нашата дијаспора, ако воопшто фаќаше нов корен, растеше како туѓа фиданка, одомаќена на новите услови и брзаше да ја заборави својата семка, зашто сеќавањето носеше само неподносливо страдање и и’ го спречуваше растежот.“

Книгата на Ѓузел навистина изобилува со разновидни и инспиративни забелешки, разновидни случки од животот, мала галерија од ликови и карактери на странците – колеги и пријатели, со кои авторот доаѓал во контакт за време на својот престој во Америка. Во оваа прилика, и поради нужната економичност на просторот за излагање, сепак моравме да ги прескокнеме или пропуштиме некои впечатливи делови, како што се, на пример, „океанската опсесија“ на авторот (која наоѓа свое истакнато место и значење во неговата лирика) или дел од пикантните прикаски и случки од тамошниот живот, раскажани со многу усет и со голема доза на хумор, меѓу другото. Тоа особено се однесува на инвентивната наративна стратегија со гласовите, што заемно се негираат и борат за превласт во него, стратегија која авторот ја применува тогаш, кога сака да се пошегува со себеси самиот и сопствената неодлучност, односно внатрешната („хамлетовска“) подвоеност.

Нашиот приказ и исчитување на патописот на Ѓузел (нималку случајно) го започнавме со движењето и неговата апологија, а, така и ќе го завршиме, овојпат со помалку буквално поимање на сржта или поентата на движењето. На страница 344, авторот неочекувано се „одлепува“ од американската почва (и тематика), за да вплови во мошне необичната, егзистенцијалистички обоена рефлексија, поврзана со ликот и судбината на митскиот (анти)херој, Сизиф. Вообичаено третиран како парадигматичен пример (или, урнек), што делотворно ја потврдува оправданоста на основната егзистенцијалистичка теза за апсурдноста на животот, во извадокот од Ѓузел откриваме едно навистина пресвртничко и темелно превреднување и преоткривање на Сизифовата казна како лична придобивка, потврда или награда. Во најмала рака, мисијата на Сизиф, според Ѓузел, претставува потврда на самото постоење, сфатено како движење (и воедно растење). Мисијата на Сизиф, без оглед колку е макотрпна, или, можеби, токму поради тоа, е вистинска потврда за постоењето на нечија – лична и личносна- тежина, потем, исто така (и не помалку важно), потврда на телесното здравје и животната потенција на поединецот (оти, „сепак секогаш може да истурка“ камен и тоа –угоре!

„Сизиф всушност никогаш не сакал да го префрли каменот во провалијата, зашто - небаре со него на врат - би потонал и тој.А ние ете го сожалуваме.Па макар и да е казнет, тој казната на боговите ја претвора во своја награда – тој сепак секогаш може да го истурка каменот до врвот и таму да застане...А врвот не стои, секогаш е во движење и растење – тој е се’ повисок и повисок, а Сизиф посилен. Тешко на оние каменчиња што немаат тежина што да се турка кон врвот , што ги повикува, но се само толку тешки за никогаш да не го напуштат своето лежиште – нив пак ќе ги затрупа земјата...“

Да заклучиме:

Како и во останатите негови книги, така (дури и уште понагласено) во книгата „Куќа цел свет“, Богомил Ѓузел остварува делотворна креативна синтеза меѓу спектарот на книжевните идеи (како што е космополитизмот), потем, различните културолошки (социо-културни) рефлексии и толкувања – од една страна и самите книжевни дела (остварени во различни жанровски модалитети, од лирски песни, драми, прозни записи, преку есеистика и патопис), од друга страна!

Космополитизмот во книжевноста (која најчесто се создава на национлниот јазик) всушност функционира како своевидна компензација –излез и спас- од националната (културна и социјална) средина, нејзината тесноградост и (објективна) лимитираност. При тоа, не мислиме само на роднокрајната национална култура и својствените за неа стереотипи – туку на тоа, дека космополитизмот е делотворен иљач и против „обратната“ болест - некритичката идолатрија на туѓото културно искуство и окружување, кое однадвор навистина му изгледа толку супериорно на дојденецот, особено, доколку тоа „странско“ окружување е моќната САД и Британија, додека, самиот дојденец израснат во темниот вилает на Балканот и „смачканото племе“, за кое пееше Блаже Конески.

Покрај останатото, космополитизмот му погодува уште на еден „терапевтски“ момент, со тоа што го „призива“ хуморот (при тоа, и самиот еден од суштествените модернистички елементи), во улога на идеален „алат“ за разбивање на локалните, интерните, провинцијалните граници на глупоста, самобендисаноста, претенциозноста ...
Во својот текст, соопштен во 1992 г, по повод излегувањето од печат на Избрани песни од Ѓузел, и за првпат објавен во списанието „Синтези“(бр. 30, 2013: с.74), Влада Урошевиќ вели:

„Во творечката и преведувачката дејност на Ѓузел најдобро се гледа карактерот на она што се наречува македонски модернизам од 50 и 60 години – кој може да се опише како длабока проникнатост и заемна преплетеност на космополитскиот и националниот принцип. Во тој македонски модернизам, кој направи многу за кршењето на идеолошко-догматските стеги во литературата и културата... улогата на Богомил Ѓузел беше несомнено скапоцена: меѓу своите врсници тој предничеше со својата љубопитност, со својата широка информираност, со својата потреба од пошироки гледници, по својата глад за слободен простор.
Можеби, најсоодветен (при тоа, антрополошки обоен) заклучок на нашиот текст, поттикнат од суштествената улога на космополитизмот како движечки принцип во литературата на Богомил Ѓузел, ќе пронајдеме токму во неодамна објавената книга „Креолизација на Европа“ од Армандо Њиши кој ја величи творечката природа и стимулативност, својствена на самото движење, на подвижноста, на мобилноста (која, пак, бездруго оди рака под рака со космополитизмот како граѓанствување во светот).

„Во суштина неподвижноста ѝ припаѓа на смртта како што одењето му припаѓа на животот. Родени сме...затоа што сме ставени на патот од нашата матрица за да бидеме патници. Го почитувам овој миграциски примордијален синдром...Историјата се случува и се раскажува секогаш кога некој мигрира и ја раскажува сопствената авантура. Од миграцискиот настан всушност сме оспособени да раскажуваме и да измислуваме, да објаснуваме и да пренесеме некој расказ, токму затоа што се случила авантура. Авантурата треба да стане расказ“(Армандо Њиши: Креолизација на Европа, 2013: с163-165).
Ете, токму таа и таква Авантура (во случајот на Ѓузел – престојот и патувањето низ Америка и Ирска) на крајот навистина стана или прерасна во „расказ“, поточно, во раскошен патопис, распослан на 360 – инструктивни, поучни, забавни, на места, смешни и вешто раскажани- страници текст. Текст, директно произлезен и „испорачан“ од страна на неговото, секојпат непредвидливо Величество - Животот.

Оти, како што велеше и прогонетиот во степите на Казахстан, непоправлив утопист и „дијалогист“ Михаил Бахтин, самиот живот веќе е текст!Како што, впрочем и самиот човек е текст, со сето свое поведение и искуство...Седентарно или движечки ориентирано!
И, на крајот од сè што забележавме до сега, слободно можеме да констатираме, дека прегнантно искажаната и впечатлива кованица „куќа –цел свет“, после патот што го измина претходниве 75 години, прерасна во еден препознатлив, неодминлив и репрезентативен литературен Космополис, докажувајќи ја космополитската насоченост на нашите двајца писатели и нивната подготвеност да се фатат рака под рака (а ова особено се однесува на „номадот“ и патник Богомил Ѓузел) со искушенијата и предизвиците на своето бурно совремие, тому како граѓани на светот (а не само проколнати жители на некоја локална, зафрлена, полу-европска провинција)

Покрај сето тоа, паѓа во очи уште еден интересен, а можеби и не толку случаен, биографски момент на совпаѓање, поврзан со годината на првичното појавување на оваа кованица кај Рацин! Имено, истата таа (за македонската современа поезија и литература - историска) 1939 г. воедно е годината, кога се раѓа и поетот Ѓузел – што, на крајот од краиштата (а, и на овој текст), води кон недвосмислениот заклучок, дека Богомил Ѓузел и „куќата –цел свет“ се (хронолошки гледано) врсници!

Цртежи: Fernando Cobelo

Текстот е соопштен на 26 септември 2014 година, во Софија, во рамките на Втората македонско-бугарска конференција, под наслов „Модернизмот како европска вредност во македонската и бугарската литература во 20 век, сличности и разлики“