Големиот замор

Општиот замор кој го предизвика пандемијата се прошири и на теоријата: на почетокот на годинава и мене ми здодеа да пишувам за тоа – една иста ситуација се растегна во бескрај и на сите нас ни здодеа по кој знае кој пат да констатираме една иста работа. Секако на дело е своевиден парадокс: иако самиот чин на потчинување на репетативните и востановени обичаи и задачи е тоа што животот го прави убиствен, овие денови убива токму неговото отсуство. Преморени сме од живеење во перманентна вонредна состојба, постојано исчекувајќи ги новите директиви од државата, неспособни да пронајдеме макар трошка одмор во ваквото секојдневие.

Во септември, 2020 година, германскиот социолог Рајнер Парис (Rainer Paris) објави краток есеј под наслов „Деструкцијата на секојдневието“ (Die Zerstörung des Alltags, Die Welt), во кој со жалење го констатира (во тоа не е единствен) распадот на секојдневието што се случува во моментот. Според него, пандемијата ги загрози обичаите и нормите кои ја гарантираат социјалната кохезија на секое општество. Тоа ме потсетува на еден од безбројните вицеви за Самјуел Голдвин: откако го известиле за забелешките на критичарите дека во филмовите што ги продуцирал има преголем број бајати клишеа, Сем Голдвин на своите сценаристи им пратил допис со следната содржина: „Она што ни е потребно се повеќе нови клишеа!“ И бил во право, а тоа е всушност онаа крајно деликатна задача што денес е пред нас: да се создадат „нови клишеа“ на сосема обично секојдневие. Се разбира, начинот на кој што се манифестира тој умор се разликува во зависност од културата... Филозофот Byung-Chul Han е целосно во право кога нагласува дека заморот предизвикан од пандемијата многу повеќе се чувствува во западните развиени општества, бидејќи таму, повеќе отколку на други места, субјектите се изложени на императивот на достигнувањето:

„Императивот на достигнувањето на кој сме се подложиле...нè следи во слободното време, нè измачува дури и во сон, неретко оставајќи зад себе непроспиени ноќи. Невозможно е да се оздрави од императивот на постигнување. Токму тој внатрешен притисок кој самите си го наметнуваме е она што нè исцрпува....Ширењето на егоизам, општествена атомизација и нарцизам е глобална појава. Социјалните мрежи сите нас нè претвораат во продуценти, во претприемачи чијшто „бизнис“ се состои во тоа самите себе да се претставиме на што подобар начин. Така глобализираната култура на егото го нагризува општеството и ги еродира сите димензии на социјалниот живот. Самите себе се продуцираме и самите сбе постојано се режираме. Таа непрекината продукција и режија на самите себе нè заморува и депримира...Конечно, фундаменталниот умор е умор на егото. Работата од дома само го засилува, правејќи сè повеќе да се вплеткаме во респективни себства. Оние другите кои би можеле да нè одделат од нашето его, се водат како отсутни...Отсуството на ритуалот е уште еден фактор на уморот кој го индуцира работата од дома. Во име на флексибилноста ги губиме фиксните временски структури и архитектури кои го стабилизираат но и го закрепнуваат секојдневието“ (The Tiredness Virus, The Nation).

А бидејќи нашето перманентно само – експонирање, како барање на доцниот капитализам, всушност го предизвикува депресивниот умор, лесно си помисливме дека карантинот би значел извесно олеснување, дека социјалната изолираност ни овозможила некако да побегнеме од притисокот на обврските и постигнувањето резултати. За жал, ефектот на карантинот е речиси сосема спротивен: нашите професионални и социјални односи во голема мера се пренесени на Зум и другите социјални мрежи, каде уште поревносно се впуштаме во играријата на само – експонирање, посветувајќи уште поголемо внимание на впечатокот што ќе го оставиме, така е маргинализиран просторот резервиран за социјализација, оној што ни овозможува да здивнеме и побегнеме од задолжителниот егзибиционизам. На крајно парадоксален начин, логиката на континуиран мизансцен на саите себе, преку карантинот и работата од дома дури и се засилила: трудејќи се да заблескаме на Зум, стануваме сè поисцрпени, сами, во својот дом...

Значи, јасно може да се види дека и најобичното чувство на умор е перизвикано од идеологијата, играта на самоекспонирање, која денес е составен дел од од идеологијата што секојдневно нè следи. Словенечкиот филозоф, Младен Долар, сликовите ми ја опиша нашата крајно деликатна ситуација со поимот што го презел од Валтер Бенјамин, „Dialektik im Stillstand“, дијалектика во застој, која во овој случај е своевидна дијалектика во неизвесност, во анксиозно исчекување конечно да се проемни ситуацијата, конечно да искрсне нешто ново. Меѓутоа, многу се променливи чувствата на застој, умртвеност и растечка бесчуствителност кои сè поголем број луѓе ги тераат да ги игнорираат информациите до таму што престануваат да се грижат за својата иднина, тие всушност нè спречуваат да видиме дека проаѓаме низ општествена преобразба без преседан. Откако настапи здравствеанта криза, светскиот капиталистички поредок се промени во многу нешта – големиот слом од кој стравуваме, всушност веќе се случува.

Вообичаена реакција на тековниот слом, доминантен начин на промислување на моменталната ситуација, комбинира крајно очекувани мотиви: пандемијата не само што ги ослободи општествените и економски тензии, присутни во нашите општества, туку нè потсети дека сме само составен дел од природата, а не нејзин центар и дека нужно треба да го проемениме начинот на живот – да го зауздаме нашиот индивидуализам, да развиеме нови видови солидарност и да го прифатиме скромното место што го зафаќаме на оваа планета. Или како што би рекла Џудит Батлер: Светот погоден за живот на луѓето зависи од здравјето на планетата во чиешто средиште не се луѓето. Се бориме против отровите од опкружувањето не само заради тоа луѓето да можат да живеат и да дишат без страв дека ќе се отрујат, туку и затоа што водата и воздухот мора да имаат свој сопствен живот, кој не зависи од нашите животи. Во овие времиња на општа меѓузависност, колку што ги разградуваме ригидните облици на индивидуалноста, толку би требало да замислиме некоја поскромна улога што во иднина ќе мора да ја играат луѓето на оваа планета од чијашто регенерација и самите зависиме, а која - повторно зависи од нашата улога што мора да биде поскромна“. (Creating an Inhabitable World for Humans Means Dismantling Rigid Forms of Individuality, Time).

Најмалку две работи ми изгледаат проблематични во овие зборови. Прво, зошто да се цели кон „ригидните форми на индивидуалност“? Зарем проблемот денес не е токму спротивното? Зарем проблемот не е токму во преовладувањето на хипер-флексибилните форми на индивидуалност, кои овозможуваат директно прилагодување кон секогаш нови ситуации, во време кога се живее под постојан притисок на императивот за лична реинвенција, во кое секој стабилен облик се смета за „опресивен“? Освен тоа, нели објаснувањето за фактот дека пандемијата ја доживуваме толку трауматично е токму во фактот дека таа нè лишува од стабилните секојдневни ритуали на кои може да се потпреме со целосна доверба? Зарем Батлер во овој случај не ја одбрала само вообичаената траекторија, држејќи се до својата идеја за субјектот кој работи на разбивање на секој крут и угнетувачки идентитет преку своевидна игра на перманентна реконструкција?

Второ, не е ли премногу едноставно да се утврди дека „водата и воздухот мора да имаат свој сопствен живот кој не зависи од наиште животи“, да се утврди дека мора да прифатиме поскромна улога на оваа планета? Напротив, дали глобалното затоплување и другите еколошки закани кои ни висат над главата не бараат ли токму колективна и масовна интервенција насочена кон нашето опкружување – интервенција, која со својот обем неминовно мора да се одрази и врз кршливата рамнотежа на постоечките облици на живот? Кога ќе речеме дека глобалното затоплување апсолутно мора да се одржи под 2 степени целзиусови, кажуваме (трудејќи се така и да дејствуваме) како генерални директори на животот на земјата, а не како претставници на видот што се стреми кон некаква скромност. Очигледно е дека регенерацијата на планетата не зависи од „улогата што мора да значи скромност и посветеност“. Напротив, таа зависи од иницијативите кои буквално мора да бидат во несогледливи размери. Во тоа лежи вистината која се крие под дискурсот за нашата кратковечност и смртност. Она со кое се соочуваме овде е екстремен облик на расцеп, кој веќе е на дело во модерната наука и субјективност: би морало да постои дијалектички однос помеѓу модерната наука и субјективноста, од кои обете стремат кон владеење со природата и кои се стриктно меѓузависни и визијата за човештвото како само еден обичен вид, меѓу бројните други видови. Тоа што мора да се погрижиме и за животот на водата и воздухот е токму затоа што сме, како што вели Маркс, „универзални суштества“, способни да „исчекорат“ од самите себе, точно да ја проценат сопствената сила и да имаат доверба во неа и конечно, тие се во состојба да се спознаат себе си како само еден минорен елемент на една сеопфатна природна целина. Во предмодерното време, човештвото се сметало себе за врв на креацијата, нејзина круна, а таа визија парадоксално подразбирала една секако поскромна положба.

Токму тоа е парадоксот со кој би морале да истраеме во овие луди времиња: да прифатиме дека сме само еден од безбројните видови на планетата, а истовремено да промислуваме и да дејствуваме како универзални битија. Бегството во удобната скромност на нашата кратковечност и смртност не е опција, туку пат кој води директно во пропаст.

Илустрации: Mochizuki Michiaki

Извор: L’Obs