Капитализмот и еколошката одржливост

04.06.2021 01:40

Големата рецесија во 2008 година покрена дискусија за економскиот систем кој зависи од волјата на мал број луѓе кои, кога ќе воочат дека не се случува поврат на вложеното, извлекуваат пари од системот, го оневозможуваат производството и создаваат економска криза. Во академскиот свет почнува да се критикува веќе ограничената улога на централните банки, но и логиката на самиот капитализам која доведе до таков расплет. Во контекст на екологијата најпроминентни автори се Џон Белами Фостер и Пол Буркет. Медиумските великани како Гардијан, Њујорк Тајмс и Дер Шпигел известуваат за тој проблем и го хранат интересот на јавноста за оваа тематика.

За да се осврнеме на односот помеѓу животната средина и капитализмот, најпрвин мора да ги дефинираме. Животната средина подразбира сè што нè опкружува, а базичните ресурси како чистата вода, воздухот, атмосферата и земјата, го овозможуваат животот. Загадувањето и уништувањето на овие ресурси доведува до уништување на екосистемите потребни за животот и здравјето на луѓето, другите животни и растенијата.

Капитализмот се разликува од останатите социоекономски системи, како феудализмот и социјализмот, според пет основни карактеристики.

(1) Во капиталистичкиот систем сопственоста над средствата за производство е концентрирана во рацете на релативно малку поединци.

(2) Оние кои ги немаат овие средства се принудени да го занемаруваат трудот за плата.

(3) Капиталистите ја задржуваат сопственоста над производите произведени во производствениот процес и мора да ги пласираат на пазарот за да заработат. Затоа капиталистичкото производство впрочем е производство на стоки и услуги за продажба, а не за непосредна употреба.

(4) Капитализмот се потпира на монетарен систем за производство на пари преку банкарски кредити и на пазарната размена како клучен механизам за координација. За цената на производството и потрошувачката одлучува пазарниот натпревар; на сите пазари се разменуваат пари, труд, производна и потрошна стока и финансиски имот.

(5) Во капиталистичките економии главен двигател на производството е добивката. Ако нема очекувања за добивка, нема да се започне со производство (Андреучи, Мекдоноу, 2015: 155-156).

Вкупната економска активност на одредена држава се мери со бруто домашниот производ (БДП), што е мошне важно во контекстот на капиталистичката економија зашто поголема количина парична размена овозможува поголема добивка. Меѓутоа, БДП има и своја негативна страна. Економистот Дан О'Нил за БДП вели: „Ако купам пиво или нов велосипед, тоа придонесува за БДП. Ако владата вложува во образованието, и тоа придонесува за БДП. Меѓутоа, ако се излее нафта, чие чистење мора да го платат даночните обврзници, и тоа придонесува за БДП. Војната, злосторствата и уништувањето на животната средина, сето тоа придонесува за нашиот главен показател за национален напредок. Истовремено, БДП не вклучува многу корисни активности, како домашните работи и доброволната работа, затоа што кај овие активности не доаѓа до парична размена“ (О'Нил, 2015:89).

Тенденцијата економскиот развој да се случува заради уништувањето на животната средина прв го забележал Џејмс Мејтланд, гроф од Лодердејл, кој во двојата книга An Inquiry Into the Nature and Origin of Public Wealth, ја постави економската теза која денес се вика Лодердејлов парадокс, а која го истакнува постоењето обратна корелација помеѓу јавното добро и приватното богатство - кога едното се зголемува, другото се намалува. Мејтланд го дефинира јавното добро како „сè што сака човекот, сè што е корисно и го прави среќен“, а приватното богатство како „сè што сака човекот, што е корисно и го фокусира; што постои зависно од степенот на немаштија“. Немаштијата, тврди Мејтланд, е потребна за нештото да има разменска вредност и единствено таа овозможува приватно богатство (Фостер и др., 2011:44).

Заради полесно сфаќање ќе го илустрирам Лодердејловиот парадокс со едно јавно добро - водата. Имено, додека чиста вода има во изобилство ниеден капиталист не може да ја продава зашто постои голема природна понуда на вода која е бесплатна, но кога ќе дојде до недостаток на вода или кога водата ќе стане непитка, побарувачката за вода престанува да биде задоволена и на капиталистите им е понуден простор за пласирање на водата на пазарот. За тој феномен постојат и егзактни современи докази.

Во книгата Windfall: The Booming Business of Global Warming авторот Мекензи Фанк нуди увид во низа сектори кои ја искористуваат еколошката катастрофа за да заработат, односно вложуваат во ресурси кои се предвидени дека ќе исчезнат за подоцна да можат што поскапо да ги продаваат. Заради сè позачестените суши, на пазарот со вода му расте цената за 20 проценти секоја година, што на инвеститорите им носи профит на вложеното (Фанк, 2014:116). Побогатите држави и корпорации последниве десетина години започнаа процес на грабање земја (англ. land grab), купувајќи приближно 80 милиони хектари земја во помалку развиените држави, што според големината на обработливата површина е еднакво на Британија, Франција, Германија и Италија заедно, и речиси 40 проценти од обработливата површина на цела Африка. Причина за тоа е зачестеноста на сушите, деградацијата на тлото и порастот на популацијата, што предизвикува раст на цената на храната и отвора можност за заработка (Фанк, 201:120). Исто така, Фанк истакнува дека тонењето на островите и крајбрежните градови заради климатската криза нуди можност за заработка за градежните компании, производителите на цемент и слични сектори (Фанк, 2014:183).

Тоа значи дека во теоријата постои економска иницијатива за загадувањето зашто, да речеме, продажбата на респиратори за нечист воздух ќе ја зголеми количината на паричната размена, а со самото тоа на инвеститорите ќе им донесе добивка и ќе го зголеми БДП на државите во кои се врши размената. Истото важи и за болестите, деградацијата на земјиштето, поплавите, ураганите итн. Секое уништување создава желба за закрепнување која подразбира пазарна размена. Потребно е да се нагласи дека во случајов не се работи за некаква теорија на заговор според која злите капиталисти намерно уништуваат за да заработат. Создавањето отпад е природен процес на производството, а последичното уништување на животната средина и човечкото здравје создава нова иницијатива за производство и потрошувачка.

Еколошкиот социолог Џон Белами Фостер во тој контекст истакнува дека уништувањето е производ на рационално дејствување на поединците насочено кон максимизација на профитот во капиталистичкиот систем и дека е погрешно да се претпостави дека уништувањето на животната средина ќе предизвика стагнација или пад на економијата туку дека, напротив, тоа дозволува сè поголем раст (Фостер и др., 2011:57).

Честите критики на БДП доведоа до дискусии за поинакви мерки за општествен развој. Некои обиди за надминување на БДП ги претставува Ругер Брегман во својата книга Утопија за реалисти каде изнесува цела низа различни начини за мерење на изобилството кои се обидуваат да го покажат таканаречениот вистински напредок. Некои од примерите се ГПИ (Genuine Progress Indicator), ИСЕВ (Index of Sustainable Economic Welfare) и ХПИ (Happy Planet Index), кои во своите равенки ги пресметуваат факторите како што се загадувањето на животната средина, криминалот, нееднаквоста и волонтерскиот труд (Брегман, 2015:121).

Меѓутоа, за наведените начини на мерење да станат барем малку релевантни мора да се покаже дали капиталистичката економија зависи од нив или стриктно е поврзана со економскиот раст кој го мери БДП. Многу студии (Куречиќ и др., 2015: 8-9) (Симионеску, 2016: 202) покажаа јасна корелација помеѓу БДП и странските инвестиции. Имено, на инвеститорите им е од интерес да вложат пари во растечките економии на државите кои немаат силна регулација и даночни олеснувања за што повеќе да заработат, што значи дека растот на БДП, во контекст на зависноста на економијата од волјата на приватните актери, го поттикнува производството и отвора работни места.

Државите кои ги применија стандардите од Кјото протоколот од 1997 година ги намалија емисиите на гасови со ефект на стаклена градина, но истовремено нивниот БДП почна побавно да расте наспроти другите држави (Цифци, Оливер, 2018: 19). Тоа значи дека државите кои се одлучуваат на поголеми регулации за да ја сочуваат животната средина уживаат помалку инвестиции. Во тој контекст идеите како ГПИ, ИСЕВ и ХПИ однапред се прогласени како вишок зашто не се темелат на капиталистичката реалност. Сè додека економијата зависи од приватната добивка, БДП, како мерка за количина на пазарната размена, е единствен економски показател за напредокот на државите, а сè додека е така, продолжува непреченото производство кое создава енормна количина отпад и емисија на гасови со ефект на стаклена градина.

Кога ќе се утврди дека растот на производството и потрошувачката и последичното создавање отпад се нужни последици на капиталистичкиот систем и начин за перпетурирање на неговиот раст, вообичаено разговорот се пренасочува кон технолошкиот развој. Некои сметаат дека технолошкиот развој може да овозможи продолжување на економскиот раст, но со помал еколошки отпечаток. Впрочем, тој аргумент се повикува на нешто што стручно се нарекува раздвојување на ресурсите, што подразбира намалување на количината на користење на ресурсите во однос на произведеното. Да речеме, идејата е да се намали количината вода, струја, нафта или земја со цел добивање стока, а истовремено да продолжи економскиот раст. Теоретичарите на раздвојувањето тврдат дека тоа е можно со зголемување на ефикасноста на начинот на кој се користат ресурстите, односно со поквалитетни методи на работа и технолошки напредок (Фишер-Ковалски, Свилинг, 2011: 4).

Меѓутоа, и покрај големите надежи за таков расплет, технолошкиот напредок никогаш не доведе до таков вид раздвојување на количината произведено од количината искористени ресурси, туку секогаш расте заедно.

Неможноста за раздвојување уште во 19 век ја докажа англискиот економист и логичар Вилијам Стенли Џевонс, кој на кулминацијата на индустриската револуција, размислувајќи за двете појави, дошол до нешто што подоцна ќе се нарече Џевонсов парадокс. Имено, Џевонс забележал дека потребниот внес на јаглен по единица механичка работа на парните машини веќе долго паѓа, но дека и покрај тоа вкупната потрошувачка на јаглен се зголемува (Алкот, 2015: 149).

Во контекст на пазарниот натпревар развојот на технологијата секогаш остварува поширока досташност на произведената стока која се мултиплицира. Да земеме дека за еден авионски лет од Загреб до Дубровник се потребни 10х литри нафта и дека билетот чини 1000 куни. Ако технологијата се развие до таа мера што за тој лет ќе биде потребно 1х литри нафта, цената на билетот теоретски ќе падне на 100 куни, што ќе го направи летот подостапен за поголем број луѓе. Според Џевонс, тоа ќе доведе до уште поголемо исцрпување на нафтата. И покрај тоа, технолошкиот развој ќе овозможи побрзо и полесно исцрпување на новите, дотогаш недостапни извори на нафта. Значи, развојот на технологијата во насока на поефикасно користење на ресурсите во контекст на капиталистичкиот систем едноставно овозможува луксуз за поголем број луѓе, а не го намалува нивото на експлоатација. Тоа значи дека кога човештвото утре би успеало да ја насочи нуклеарната фисија за сопствените потреби, во контекст на капиталистичката економија не би почнале да загадуваме помалку, туку производството и експлоатацијата на ресурсите би се забрзале уште повеќе. Зашто ако тоа го направи еден капиталист, останатите мора да бидат конкурентни и да го направат истото.

Во книгата The Coal Question од 1866 година, Џевонс нуди низа егзактни докази за корелација помеѓу технолошкиот напредок и зголемената потрошувачка на ресурсите. Да речеме, посочува дека во Шкотска помеѓу 1830 и 1863 година количеството јаглен потребно да се направи еден тон железо се намалила за повеќе од трипати, но следела десетпати поголема вкупна потрошувачка на јаглен (Џевонс, 1866: 184). Џевонс тоа го нарекол „парадокс“ зашто заради психолошки причини очекуваме намалувањето на размерот на влезните фактори и излезниот производ по единица да предизвика намалување на вкупната потрошувачка на влезните фактори (Алкот, 2015: 149).

Економистот Тим Џексон во својата книга Prosperity Without Growth покажува дека односот помеѓу технолошкиот развој и експлоатацијата на ресурсите и денес се случува на ист начин. Како што се развива технологијата, расте БДП, а ресурсите следствено сè повеќе се експлоатираат.

Од наведеното се согледуваат јасните причини зошто капитализмот не може да биде еколошки одржлив. Ако индивидуалните држави се обидат да ги зголемат даноците или да постават посилни регулации на производството и последичното уништување на животната средина, ќе им се намали БДП зашто приватните вложувачи ќе инвестираат во оние држави кои не го прават тоа, што ќе доведе до отпуштање работници и незадоволство кај народот. Во контекст на капитализмот државите стануваат фирми кои се натпреваруваат меѓусебно за да му се прилагодат на приватниот капитал и треперат од страв при помислата за негово заминување. Бидејќи се зависни од него, не можат да си дозволат да ги намалат производството и потрошувачката и уловени се во замката на константниот раст и создавањето отпад. И покрај рециклирањето, зголеменото производство и потрошувачката се поврзани со поагресивна експлоатација на ресурсите и создавањето отпад (Орехиа, Заполи, 2007). Значи, производството и потрошувачката ја поттикнуваат климатската криза, го намалуваат биодиверзитетот и ги уништуваат повеќе од потребните ресурси како воздухот, водата, атмосферата и земјата кои го овозможуваат човечкото здравје и опстанокот. Исто така, со помош на Лодердејловиот парадокс и примерите на Фанк дознавме дека отпадот и уништувањето на јавните ресурси во производството се колатерални начини за создавање нови потреби кои пазарот потоа ги задоволува, креирајќи работни места и зголемувајќи го БДП.

Технолошката иновација сама по себе не е во состојба да ни помогне зашто капиталистичките односи системски ја претвораат во уште помоќна алатка за производство и последично уништување на животната средина. Значи, потребно е да се преиспита моменталниот систем на вложувања во производството и зависноста на економијата од приватните банки, капиталистите и државните институции кои имаат корист од таквиот однос. Потребно е да се преиспита капитализмот зашто тој подразбира пазарен натпревар и добивка како единствен услов за производство, што последично доведува или до економски раст и еколошка девастација или до невработеност и општо задоволство.