Како завршуваат приказните за чумата?

12.06.2021 13:17

Минатата зима, додека само крадешкум ни се приближуваше лошата судбина, видов една постара жена, со свиткан грб како овчарски стап, како претпазливо чекори на студениот дожд. Полека ја заобиколуваше лапавицата на улицата, во црни чизми завиткани во пластични кеси. Носеше маска, месо боја, неприродно мазна. Тоа беше пред маските да станат вообичаени и за миг не можев да сфатам што е тоа на нејзиното лице; изгледаше како да нема нос и уста. Како што се приближував, ми стана јасно: мора самата да ја сошила маската од стар градник во беж боја, така што едната корпа ја исекла и ја превртела, а жицата ја свиткала преку носот, а со тенките најлонски бретели ја врзала маската околу главата. Зачекорив кон неа со намера да ја прашам дали е добро. Очите за момент ѝ се проширија и таа се сврте, забрзувајќи го чекорот. Никогаш повторно не ја видов.

Набрзо почнав да пишувам есеи за книжевност на тема зараза, за приказните за чума. Дење читав, ноќе шиев маски од крпи и ластичиња, со хартиени салвети наместо внатрешна влошка. Се прашаував како почнуваат приказните за чумата и што се случува потоа. „Сиот свет се преврте наопаку“, вели лик од еден расказ. „И стои на глава од почетокот на чумата“. Луѓето ја губат човечноста, така гласи вообичаениот заплет. Како што се шири заразата, луѓето почнуваат да се плашат едни од други; семејствата се затвораат во куќите, продавниците ја засолнуваат стоката, училиштата ги заклучуваат вратите. Богатите бегаат, сиромашните се разболуваат. Болниците се полнат. Уметноста исчезнува. Општеството се лизга во хаос, а поредокот во анархија. Конечно, во последната фаза на таа навидум неизбежна регресија во која историјата тече нананзад, се забораваат книгите, па дури и азбуката; се губат знаењата, а луѓето стануваат ѕверови. Во романот „Клејевата барка“ од Октавија Батлер од 1984 година, чиешто дејствие е сместено во 2021 година, мутантите кои преживеале вселенски патоген од Проксима Кентаури 2 „веќе не се луѓе“. Во последно време, додека го чекам редот за вакцинирање, се надевам на поинаков крај. Дали луѓето повторно можат да бидат луѓе?

Секоја чума остава трага во светот: спомениците на гробиштата, темни дамки во колективната имагинација. Едгар Алан По сведочел на пустошењето на колерата во Филаделфија и можеби ја слушнал приказната за тоа како на еден бал под маски во Париз, 1932-тата година, принцот Просперо („среќен“, „храбар“ и „мудар“) се засолнил од заразата – чума која лицата на своите жртви ги обојувала со темноцрвена боја, во гротескниот луксуз на изолирана тврдина, каде со илјада свои дворјани бил засолнет зад ѕидините и железните порти. Безгрижната забава на величенствениот бал под маски ќе ја прекине висок, слаб маж, завитакн во мртовечки покров: „Маската што го покриваше лицето, толку многу личеше на вкочането лице на труп што и со највнимателно испитување беше невозможно да се открие измамата“. Облечен како олицетворение на Црвената смрт: „Оделото му беше испрскано со крв...а на неговото широко чело и по целото лице имаше црвен осип“. Сите ќе умрат, додека во стилот на По, часвникот од абонос отчукува полноќ (по што и часовникот застанува): „Темнина и пропаст и Црвена смрт завладееја над сите“.

Сепак, често тргите на животопстануваат како потсетник на сето она што е изгубено. Во романот „Црвена чума“ од Џек Лондон, објавена пред пандемијата на грип во 1918 година, заразата ги убиве речиси сè на планетата: приказната се случува во2073, шесст децении по појавувањето на измислената зараза која ќе ја преживеат неколкумина неписмени (голи варвари“. Меѓу нив е и еден старец кој половина век порано, на Беркли предавал англиска книжевност, а кој предвидува добра иднина: „Сè повеќе нè има и сè повеќе сме подготвени за нов подем кон цивилизација“. Сепак, не е претерано оптимистичен кога забележува: „Ќе биде бавно, многу бавно; нè очекува долг пат. Паднати сме во безнадежен понор. Да ни шреживееше макар и еден хемичар или физичар! Но не преживеа и сè заборавивме“. Затоа изградил некој вид Ноева барка, библиотека скриена во пештера. „Сочував многу книги“, им вели старецот на своите неписмени внуци. „Во нив има голема мудрост. Покрај нив го оставив клучот за азбуката за да оној што ги разбира сликите, може да ги открие и буквите. Еден ден луѓето повторно ќе читаат“.

Еден ден луѓето повторно ќе читаат. Првата работа што ќе ја прочитаат ќе биде токму книгата во која е запишано сè што се случило, бидејќи нараторот налик на Јов кој ја преживеал општата пропаст, ја превземе врз себе обврската кон потомците. Како што Ишмаел во Моби Дик остава зад себе ракопис, порака во шише, последната книга на светот. „Сепак сум жив“, се последните зборови во „Година на чумата“ од Даниел Дефо, извештај за бубонската чума во 1665 година. Книгата „Последниот човек“ од Мери Шели е објавена во 1826 година, осум години по излегувањето на нејзиниот Франкенштајн, во период помеѓу две пандемии на колера. Во тој роман, човекот кој верува дека е единствениот што ја преживеал светската зараза пишува извештај за поморот, насловен „Историјата на последниот човек“, а потоа во чамец тргнува по морето, во неговиот скуден багаж се наоѓаат и делата на Шекспир и Хомер. „Библиотеките на целиот свет ми се ширум отворени“, пишува во последните пасуси на книгата, „и во секое пристаниште ќе можам да ги освежам резервите“. Исчезнува во хоризонтот во својот „малечок брод“, како сè да почнува од почеток.

Романите со заплет околу венчавка се завршуваат со свадба; романите за чума, пак, завршуваат со погреби (сè додека има некој да ги погреба мртвите). Но читателите на „Ема“ од Џејн Остин никогаш нема да дознаат како поминала венчавката на Ема Вудхаус со господинот Најтли; читателите на „Последниот човек“ никогаш нема да дознаат дали има живот после чумата. Сепак, книгите чијашто тема е заразата, честопати, како кај Мери Шели, завршуваат со нов почеток, со локовска табула раса, а понекогаш дури и со наговестување дека старото зло можеби е засекогаш искоренето. Или као што би рекле во кампањата на Бајден: „ Build Back Better!"

Во „Година на чумата“, заразаа престанува по божја волја, а не благодарение на медицината, заклучува нараторот на Дефо. „Дури и лекарите беа зтекнати“, пишува тој (иако мерките за заштита на јавното здравје во тоа време во Лондон, вклучувајќи и карантин за болните, сепак дале значаен придонес). Болеста се повлекла толку нагло што луѓето „премногу брзо ја отфрлиле целата претпазливост“. При средба со група сограѓани, еден човек со воодушевување ќе извика: „Господе, каква е оваа промена! Минатиот пат овде едвај да имаше жива душа“. Друг извикува: „Ова е прекрасно, како сон!“ И Дефо својот „извештај за оваа кобна година“ ќе го заврши со благодарност; неговата книга, како и исчезнувањето на чумата е „јасен повик до сите нас да бидеме благодарни“.

Ако на читателите им е очајнички потребно да веруваат во ветувањето за обнова, потешко ќе ги поднесат приказните во кои вистинскиот проблем не е заразата, туку политиката. Романот на Жозе Сарамго „Слепило“ од 1995 година, за зараза од која заболените го губат видот, се завршува со тоа што слепите повторно прогледуваат – но гледаат опустошен свет. Приказната има и продолжение под наслов „Запис за проникливоста“ (2004). Четири години по завршувањето на заразното слепило, луѓето во престолнината излегуваат на градски избори. Меѓутоа, мнозинството уфрла празни гласачки ливчињаа во гласчките кутии. Се чини дека белите ливчиња се новата чума. „Ако ја премине границата, тоа би можело да се прошири по светот како модерна црна смрт“, забележува министерот за надворешни работи. „Мислиш бела смрт“, му возвраќа премиерот. Кога водачите проценуваат дека белите ливчиња се заговор – политичка зараза – ќе го стават градот во тотална блокада. Изнајмен е снајперист да убие една жена во главниот град, која никогаш не го изгубила видот и која е единствената што ја видела вистината – дека цело време токму владата била вистинската, постојана чума.

Кошницата на радијаторот кај влезната врата од мојот стан е полна со фрлени маски. Направени се од бела хартија, сини салфетки и памук - цветни, карирани и еднобојни. Повеќето мирисаат на пот и плунка, некои мирисаат на сапун за перење. Ги презираме. Надвор, луѓето поминуваат ожалостени, во тага и исчекување, во надеж. Целиот снег се стопи. Нема повеќе ни лапавица.

„Но, во моментот кога чумата се чинеше дека се повлекува, враќајќи се во своето непознато дувло од каде што излезе безгласно и тивко, во градот имаше барем еден човек кој беше зачуден од тоа заминување“, пишува Албер Ками во „Чума од 1947 година. Се намалуа бројот на умрените, но кај еден алчен и себичен човек кој профитирал од заразата и одбивал да им помага на болните, расте паника. Зарем навистина може да престане тука така, одеднаш, сепрашува Котар. Луѓето од градот полека се враќаат кон она што го нарекуваат „нормален живот“, како ѕверки што ѕиркаат од дувлото после бура. Но не и Котар. „Се чинеше дека тоа не е оној скромен, тивок и умерен живот што некогаш го живееше. Сега живееше сам за себе во својот стан, јадење нарачуваше од блиската гостилница. Излегуваше единствено навечер и тоа крадешкум за да купи потрбни работи“. Се најавува отворање на градот и луѓето се радуваат. „Но Котар не се смееше. Сакаше да знае дали може да се претпостави дека чумата не променила ништо во градот, дали сè ќе тече како порано, односно како ништо да не се случило“. Тој зема револвер и почнува да пука по луѓето на улица. Полуде.

Нараторот во „Чума“ го знае она што го знаел и Котар: дека чумата ги истргна маските од себичната, окрутна човечка злоба. Но, знел и нешто што не го знаел Котар: дека тоа не биле последните маски под кои се крие вистинското лице, она лице на великодушност и благородност, милосрдие и љубов. На крајот на романот и нараторат ја трнува својата маска и открива дека е лекар, кој откако се погрижил за болните, одлучил да пишува за да не биде „еден од оние кои молчат“, туку се обидел да сведочи во прилог на болните од чума и да остави барем некој спомен за неправдата и насилството кои им биле нанесени; едноставно да каже што може да се научи во време на зло, односно дека во човекот има повеќе работи што заслужуваат восхит, отколку онакви што заслужуваат презир“. На хуманите.