Повеќе од еден јазик (1)

Зошто да учите и да зборувате друг јазик, освен вашиот сопствен јазик?

Не знам што би значело тука „сопствен “ и би сакала да започнам со поставувањето токму на ова прашање: што е мајчин јазик? Потоа ќе се обидам да разбереме што се случува кога зборуваме на повеќе од еден јазик, или на неколку различни јазици, и како овие различни јазици отсликуваат различни светови; не се тоа некомпатибилни светови, не се радикално различни светови, туку светови кои влегуваат во созвучја едни со други и кои никогаш не се натпреваруваат. Одеднаш ќе мора да се запрашате како преминуваме од еден на друг јазик и да размислиме што е тоа што се нарекува превод.

Ќе зборувам за овие теми потпирајќи се на тоа што го знам и на мојата основна професија: јас сум филозоф.

Со филозофијата ние веќе навлегуваме во еден друг јазик, за мене тоа е францускиот, но тоа може да биде некој друг јазик. Како прво, поимот „филозоф“ непосредно потекнува од старогрчкиот јазик и значи: оној што ја сака мудроста.

Така се нарекувале извесен број Грци, одамна, во петтиот век пред нашата ера, значи пред дваесет и шест векови. Овие Грци изјавувале дека се филозофи, но тоа не значи дека биле големи фалбаџии, како што тоа би можело да се помисли, туку велеле дека тие само ја сакаат мудроста, а не дека самите се мудри. Тие не биле „мудреци “, туку „филозофи“. Љубовта кон мудроста може да нѐ наведе да си поставуваме прашања како што се: зошто воопшто да зборуваме на друг јазик, што е тоа јазик и што е тоа мајчин јазик?

Што е мајчин јазик? За варварите и брборењето...

Да почнеме од последното прашање. Мајчиниот јазик е јазикот на мама, може да биде и јазикот на тато, и тие не се нужно исти. Тоа е јазикот на кој зборуваме, во кој пливаме уште од раѓањето, јазикот кој нѐ опкружува дома, во семејството. Во утробата на нашата мајка веќе слушаме звуци на кои се навикнуваме, кои се соединуваат со успивните песнички што ни ги пеат пред да заспиеме, со приказните што потоа ни ги раскажуваат.

Во тоа се состои единственоста на мајчиниот јазик. Голем број од вас можеби имаат два мајчини јазика, не зошто имате две мајки, туку зашто јазикот на вашата мајка и вашиот татко не се секогаш исти. На некои деца јазикот што го зборува нивното семејство, и со кој тие растат и се развиваат, веднаш се поврзува или се натпреварува (не знам како да кажам), со јазикот на земјата во која се наоѓаат, на кој им се зборува надвор и со кој можеби веќе разговараат дома, со браќата и сестрите, а ако не, многу бргу тоа ќе им се случи, на пример во градинка, во училиште.

Да се ​​зборува на два јазика не е лесно, но некој што тоа го може, има среќа. Тоа му помага, според мене, да не падне во една многу сериозна заблуда, заблудата што ја имале и одржувале Грците што ги спомнавме: тие замислувале дека постои само еден вистински јазик - нивниот. Со еден збор, тие го нарекле: Логос. Останатите, оние кои не зборувале како нив, биле „варвари“ (барбари), оние што брборат кога зборуваат - „брбрбр“, нешто што не го разбираш. Веќе знаете што се ономатопеи, „крц“, „плуф“, „бум“. „Варварин“ е оној што е именуван според вревата што ја прави – врева која Грците не ја разбирале и не сакале да ја разберат.

Спротивно на тоа, на грчки логос значи „јазик“, но исто така и „разум“. Аристотел, еден од раните грчки филозофи, го дефинирал човекот како животно обдарено со логос - животно што зборува и размислува. Затоа, Грците претпоставувале дека јазикот што го зборуваат е тесно споен со разумот, толку многу што грчкиот јазик е јазик на разумот, на интелигенцијата, дека е единствениот можен јазик и дека останатите јазици не се дури ни јазици, ниту постојат како такви. Грците верувале дека зборуваат со Логос, односно со јазикот што човека го прави човек, културен, рационален, до толкава мера што Грците не биле сосема сигурни дека варварите се луѓе. Во секој случај, неразбирливото „брборење“ им овозможувало на Грците да си го оправдуваат сомнежот што го имале во однос на човечката природа на варварите. Замислете сега дека има само еден јазик, баш тој што ние го зборуваме во овој момент и дека тоа ја подразбира истата страшна дискриминација. Тоа значи дека другите можеби воопшто не ни зборуваат, можеби не се ни луѓе, или барем не се луѓе како нас. Затоа велам дека да се биде двојазичен е среќна можност да се разбере и почувствува дека постојат повеќе јазици.

Првото нешто на кое би требало да помислиме кога сакаме да размислуваме за тоа што е навистина мајчиниот јазик, е дека тоа е јазик, еден меѓу другите можни јазици, иако за секого е единствен на еден прекрасен начин.

„Јазикот не e сопственост“

Мајчиниот јазик е оној со којшто сме родени, или оние со кои сме родени, и тој не е единствениот можен јазик. Тоа е оној што ќе нè придружува (или оние што ќе нè придружуваат, ако ги има неколку) целиот наш живот, оној со кој сонуваме. Дали некогаш сте се запрашале на кој јазик сонувате? Прашањево е многу убаво и важно. На кој јазик сонуваме? Мајчиниот јазик е оној во кој сме натопени, ние се капеме во неговиот звук и можеме да си играме со него, да си играме со зборови, да слушнеме интересни одгласи, можеме да измислуваме:

Ние сме господари на мајчиниот јазик, а сепак тој нè содржи. Тоа е извонреден однос.

Ние сме господари зашто со него можеме да кажеме сѐ што сакаме, но тој нè содржи зашто го одредува нашиот начин на размислување, нашиот начин на живеење, нашиот начин на постоење.

Оваа единствена врска нè изградува и, во исто време, потребно е да се знае дека нашиот јазик, или нашите јазици, нашите мајчини јазици, не ни припаѓаат. Жак Дерида, филозоф, кажа една многу убава реченица: „Јазикот не е сопственост“.

Тоа може да се разбере на два начина.

Да почнеме со поедноставниот: јазикот не припаѓа на еден народ или на една држава. На пример, други луѓе го споделуваат францускиот јазик со нас. „Франкофонијата“ не е составена само од Французи - за среќа на самите Французи и за францускиот јазик - зашто се шири, се разгранува и се збогатува, не само во Африка или Канада, туку и на други места.

Јазикот не е сопственост - тоа исто така значи дека кога го зборувате, му припаѓате исто толку колку што и тој вам ви припаѓа. Внатре во јазикот, со него, секогаш можете да измислите нови нешта, но всушност, преку вас, благодарејќи ви вам, јазикот не престанува да се измислува себеси. Не сте вие тие што го имате, туку тој ве обврзува и ве гради. Тој не е ваша сопственост. Вие му припаѓате, а тој им припаѓа и на другите, не само вам. Ете, тоа е мајчин јазик.

На звуците како што се „блаблабла“, варварин, „варварски“ - кои го определуваат означувачот, то ест начинот на кој звуците ги сочинуваат зборовите, односот помеѓу зборот, вревата што го сочинува и значењето што го има - можеме полесно да им пристапиме со нашиот мајчин јазик. Ова е причината зошто мајчините јазици се исто така јазиците на кои сонуваме и на кои можеме лесно да читаме, а можеби и да пишуваме песни. И кога сонуваме на странски јазик (ми се случува), тоа е така за да му оддадеме и нему чест, да му припаднеме малку или да припаднеме некому што го зборува. Поезијата, исто така, никогаш не престанува да ги вклучува звуците и да ги тера да си играаат. Во учебниците за изучување јазици тешко дека ќе најдете поезија. Тие ве поучуваат да кажете: „Здраво, како си? Сакам да одам во кино. Можеш ли да ми направиш кафе? " Но, ретко ќе ве поучат да го слушнете јазикот со неговите најубави текстови и песни.

На таков начин, другиот јазик нема никогаш да го имате во увото, или во телото, и нема да ви пружи вистинско задоволство. Нема да почувствувате како поинаку го отсликува светот. Во мајчиниот јазик тоа веднаш го знаете и го слушате.

Многу е важно да ги слушате и читате текстовите на глас. Басните на Ла Фонтен се извонредни по тоа што сме должни да ги читаме на глас со извесен тон. Зашто тонот е тој што ни доаѓа од звуците. На пример, се вели во басната Мачката, ласицата и малиот зајак: „Госпоѓата со шилесто носе одговори дека секое живеалиште му припаѓа на првиот што ќе стапне во него. Тоа беше убава приказна за да се започне војна, поради едно живеалиште во кое што самата влегуваше само со лазење“. Та та та, засукана, извишена: вознемирувачки зашилена, еве ја ласицата. А еве ја и мачката: „Тоа беше полужива мачка, жива пустиножителка. Мачката илеџија, светија од мачка, голема и дебела, судија за све и свја.“ Слушнавте многу „ж“, „а“ и „ј“. Можете да пловите внатре во звуците како во целина, и да се запознаете со еден јазик, само ако го почувствате како целина.

Постојат многу големи песни на секој јазик, кои го градат и се изградени од него. Песните на Хомер, Илијада и Одисеја, го основале грчкиот јазик. Ако ви кажам две реченици од овие песни, нема да ги разберете, но можеби ќе ги слушнете. Сцената претставува една божица, Тетида, и нејзиниот син Ахил. Ахил плаче поради смртта на неговиот пријател Патрокле, Тетида знае дека нејзиниот син ќе загине и плаче исто така. Секој од нив плаче со одреден звук. Ахил е голем воин чиј збор тешко воздивнува, со долги слогови, од дното на градите: tôi de baru stenakhonti. Таа, кога плаче, сè е со високи тонови, тажно и скоро да црцори! - слушнете: oxu de kôkusasa (во пеењето XVIII, стиховите 70-71). Тоа што го има мајчиниот јазик е можеби најтешко да се совлада на друг јазик, а тоа е телото на јазикот. Па така, постојат еден или повеќе мајчини јазици, некои се мајчини повеќе од другите – оние кои сме веднаш способни ги да слушнеме и со кои сме едно. Но, за среќа, ако еден јазик не ни припаѓа, тој може да се научи.

Повеќе јазици, повеќе светови

Што значи тоа: да се познаваат неколку јазици? Можеби: како да имате повеќе жици на вашиот инструмент. Повеќе јазици се повеќе светови, повеќе начини да се отворите кон светот. Можеби најпрвин не постојат нешта или предмети, а потоа зборови, тешко е да се знае по кој пат оди тој однос. За ова постојат сериозни расправии меѓу филозофите. Дали прво постојат предмети, а потоа зборови, или прво зборови, па потоа предмети, или настануваат истовремено? Веројатно истовремено - филозофите се многу претпазливи и тие денес честопати би се определиле за двете решенија. Но, во најкласичната филозофија, традиционално замислуваме дека прво постојат предмети, а потоа почнуваме да ги именуваме. Па така, не се грижиме многу за начинот на кој ги нарекуваме на различни јазици: идентитетот на предметите на кои се однесуваат зборовите е доволен за да се обезбеди доволно добра комуникација.

Сепак, верувам дека зборот ја „преработува“ природата на нештата, ги прави да постојат на одреден начин. Земете го грчкиот звор „хаире“, кој се употребувал за поздравување. Тоа воопшто не значи „здраво“, ниту добро утро или добредојде, тоа значи многу буквално: „уживај, уживајте, радувајте се“. Кога се поздравуваме на овој јазик, не велиме „имајте добар ден“ или „нека ви е убав денот“, туку велиме„ уживај“ - не е исто! Тоа е цел еден свет кој се отсликува. Кога Римјанин ќе сретне или се разделува со друг Римјанин, тој му вели: „Вале!“, „биди добро“, „биди здрав ". Тоа е уште еден друг свет. Кога велиме „здраво“ на хебрејски или арапски, ние велиме шалом, салам, „мир со тебе“. Светот се отвора на сосема поинаков начин во зависност од јазикот, во однос дали ви е кажано „имај убав ден“, „уживај“, „бидете добро“ или „мир со вас“. Ете, тоа многу ме интересира во разликата помеѓу јазиците: како секој јазик постојано отсликува по нешто, нешто како свет или светоглед и како тие светови стапуваат во врска.

Би сакала да дадам уште еден многу конкретен пример. Францускиот збор за маса - „table“ доаѓа од латинската табула, банкарска масичка. Банкарот поставувал масичка на која се менувале валути или се позајмувале пари. Грците ја нарекле „трапеза“, „која има четири ногарки“; тоа било „маса“ на грчки, со четири ногарки, а не масиче. Кога ќе кажете „маса“ на шпански, велите „меса“. Во географијата меса истовремено означува висорамнина: „Месата“ Кастилја, или онаа на Андите. Не кажувате баш иста работа кога ќе помислите на масичка за менување валути, на мебел со четири ногарки, или на висорамнината Кастилја. Сите овие ореоли на значење околу зборовите ги сочинуваат јазиците и нивните разлики. Зборувањето неколку јазици значи дека постојат повеќе светови што се на дофат, што можат да се споредуваат едни со други. Во 19-иот век германските романтичари предложиле многу убава споредба за да ја осмислат или повторно измислат лингвистиката, односно уметноста за изучување на јазиците. Рекле дека јазикот е како мрежа што ја фрламе врз светот, и во зависност од плетката на мрежата, од тоа каде ја фрламе, од начинот на фрлање и собирање - така фаќаме различни риби. Јазикот е тој што фаќа одредени риби, одреден вид и светоглед.

(продолжува)

Барбара Касeн (1947) е француска хеленистка и филозофка, специјалистка за грчка филозофија и за реториката на модерноста. Директорка е при Националниот Центар за Истражување и Наука (CNRS), преведувачка и уредничка на збирки посветени на филозофијата; во 2018 година беше избрана за член на Француската академија.

За идејата за „мали книги“:

Помеѓу 1929-та и 1932-та година, Валтер Бенјамин пишувал емисии за германското радио наменети на младината. Раскази, разговори, предавања – подоцна собрани под насловот „Светлини за деца“.
Во Франција Жилбер Цај реши да ја употреби оваа идеја и да ги организира „малите предавања“ што се оддржуваат секоја година и се наменети за деца постари од десет години, како и за луѓето што ги придружуваат.

Овие предавања имаат за цел да ја зголемат свесноста и да ја поттикнат љубопитноста: Одисеј, ѕвездената ноќ, боговите, зборовите, сликите, војната, Галилеј... темите се најразновидни, но постои едноставното правило на игра, при што говорниците навистина им се обраќаат на децата и тоа го прават надвор од разгазените, вообичаени патеки, во духот на пријателството што опфаќа повеќе генерации.
Со оглед дека ова искуство заживеа, природно се наметна идејата овие разговорни авантури да се преточат во мали книги. Тоа е всушност причината за постоењето на оваа збирка.

Кога би бил принуден, не дај Боже, да ризикувам и дадам една единствена дефиниција на Деконструкцијата, кратка, елиптична, јасна како наредба, би рекол полуреченица: „повеќе од еден јазик“. (Жак Дерида)

Слики: Alice and Martin Provensen, Aesop’s Fables (1965)

Извор: Barbara Cassin, Plus d'une langue, 2019.

Превод: Борјан Заревски