Родово сензитивните училишта како безбедни простори за развој

Во просек секое трето дете на 15-годишна возраст во Северна Македонија смета дека за девојчињата е поважно да се трудат да бидат добри мајки и сопруги отколку да се развиваат професионално.

Вакви отворено изразени дискриминаторски ставови кај децата на училишна возраст покажува студијата ХБСЦМ, која ги истражува однесувањата поврзани со нивното здравје. Притоа, децата кои биле дел од истражувањето изразиле свесност за нееднаквоста но и чувство на немоќ да влијаат врз неа.

Психолозите посочуваат дека во комплексниот контекст семејството и училиштето, како непосредни средини за учење и развој, се највлијателни агенси на влијание врз формирањето ставови по прашањата врзани за родовите улоги и нееднаквоста. Всушност, девојчињата од сиромашните и маргинализирани семејства и ЛГБТИ младите токму во училиштето гледаат прибежиште, сфаќајќи го како излез од својата подредена положба и од притисоците во домот и околината.

Колку македонските образовни структури се свесни за и ја прифаќаат својата улога како заштитна бариера од изложеноста на децата на родовите нееднаквости, и колку се подготвени да одговорат на нивните потреби и права за еднаков развој, учество и заштита?

Извор за табелата: „Имаме ли победник. Родови нееднаквости во здравјето и животните перспективи на адолесцентите од Северна Македонија“(2020), Лина Ќостарова Унковска

Што е родово сензитивно училиште? 

Македонското образование стана главен терен на жестоки поделби во јавноста по донесувањето на новата Концепција за основно образование. Иницијативата за воведување сеопфатен родово сензитивен пристап се истакна како особено контроверзна и, впечатливо, како аспект најмногу придружен со митови и погрешни толкувања.

Недоразбирањата започнуваат уште со основните поими. Разликувањето на термините род и пол претставува „еден од најпроблематичните елементи за пошироката јавност“ и е „исклучително тешка задача“, увидува Виолета Петроска-Бешка, психологинка и универзитетска професорка, која беше дел од работната група за изготвување на новата Концепција. „РСО значи внесување сознанија кои се спротивставуваат на еднозначната и традиционална поставеност и однос на жените и мажите. Тоа не ги поистоветува половите, туку дава можност да бидат перципирани и третирани како еднакви почитувајќи ја и земајќи ја во обѕир оваа различност“.

Во родово сензитивното училиште „академската, социјалната и физичката средина ги имаат предвид специфичните потреби на девојчињата и момчињата“, се вели во Прирачникот за наставници за примена на родова сензитивност во основно образование, објавен од Институтот за човекови права. Потребата од родово специфичен пристап е поткрепена со увидите од ХБСЦМ студијата кои откриваат високи родови нееднаквости во психолошкото здравје на учениците. Девојчињата од 11 до 15 години се поподложни на психосоматски тегоби, нераположение и депресивни чувства. ЛГБТИ младите значително се поизложени на насилства, а секое трето ЛГБТИ момче размислува за самоубиство. Ова се силно алармантни податоци.

Извор за табелата: „Имаме ли победник. Родови нееднаквости во здравјето и животните перспективи на адолесцентите од Северна Македонија“(2020), Лина Ќостарова Унковска

Психологинката Ана Попризова истакнува дека без системски пристап, кој подразбира јакнење на свеста, системска поддршка на жртвите и законска регулатива, мали се шансите да се променат состојбите: „За жал многу често системот не функционира, што буди недоверба кај децата и младите и ги претвора во пасивни личности во однос на нивното учество во сите сфери на општеството, а во овој контекст и во сферата на борба против родовите стереотипи и родово заснованото насилство.“ Според неа, за жал „голем дел од наставниците не се обучени да препознаваат што е родово базирана дискриминација, а некои од нив имаат и предрасуди и стереотипи во однос на овие прашања“.

Во отсуство на утврдени процедури, справувањето со ваквите случаи досега во целост беше оставено на личната способност и совест на просветните работници, што често резултираше во непостапување. Низ вакво искуство минала Драгица Здравеска, мајка на дете од училишна возраст. Поради неуспех да се реши проблемот нејзиното дете морало да го промени училиштето, но изјавува дека и покрај тоа, досега не била соодветно информирана за постоечки механизми за заштита.

Ваквите ситуации се очекува да бидат надминувани со новата Концепција, според која во рамки на РСО за прв пат е предвидена обврска за впишување практични механизми, политики и процедури за справување со родова дискриминација и насилство во официјалните документи во училиштата. Системската поддршка за наставниот кадар ќе се обезбеди преку обуки кои содржат посебен модул за родова еднаквост. Обуките треба да им помогнат на наставниците во остварувањето на улогата на „позитивни модели на идентификација за учениците и во пружањето поддршка во превенцијата, експонирањето и санкционирањето“ на ваквите случаи, според Петроска-Бешка.


 

Учебниците - складишта на дискриминаторски содржини

Учебниците, како авторитетни извори на знаењето што децата би требало да го стекнат, се помагала на кои наставниците традиционално најмногу се потпираат. Сепак, изминативе неколку години во јавноста се шират фрагменти што содржат небулозни, дискриминаторски и научно неточни содржини. Неколку учебници беа предмет на претставки пред Комисијата за спречување и заштита од дискриминација и пред Народниот правобранител. Проблемот го посочуваат и наставниците – според скорешно истражување на МОН, 72% изјавиле дека подготовка на нови учебници за повеќето предмети е меѓу приоритетните потребни реформи.

Родово анализирајќи ги учебниците за основно образование, истражувачката Ирена Цветковиќ ја покажува системската природа на проблемот. Во учебникот по македонски јазик за 6-то одделение¹ таа утврдува нееднаква застапеност на женските гласови и светогледи и стереотипно прикажување на жените. На учениците во 7-мо одделение, преку учебникот по етика², која е една од областите најповикани да ги деконструираат општествените нееднаквости, „им се премолчува“ родовата перспектива, со што „апсолутно се исклучува можноста“ клучните етички поими и концепти критички да се преиспитуваат низ родова призма. Зачудувачки, ниту расизмот, шовинизмот, сексизмот, хомофобијата и трансфобијата не се предмет на какво било промислување во овој учебник.

Впечатлив пример за бизарното отсуство на вистинска релација на учебниците со реалниот свет во кој живеат децата е инсистирањето на традиционалниот модел на семејство (татко, мајка, две деца) без да се води сметка дека голем број деца живеат во еднородителски, во посвојувачки или во проширени семејства. Еднородителските семејства и самохраните мајки често реагирале на ваквите исклучувачки содржини што кај децата будат чувства на тага, срам или траума. Една од нив е и Здравеска, која смета дека инсистирањето на „типичното“ семејство е не само неправедно и нереално, туку и веќе банално, поради сѐ поголемото присуство на поинаквите модели, кои децата и самите ги гледаат околу себе. Таа истакнува дека неретко наставниците го игнорираат ваквиот недостаток во учебниците.

Родовата компонента во новите наставни програми подразбира култура на ненасилство и толеранција

Зошто се дозволува истрајно изложување на генерации ученици на штетното влијание на ваквите учебници?

Анализирајќи ја законската рамка за родово образование правната советничка Драгана Дрндаревска проблемот на тромавоста на системските промени го лоцира во сложените процедури пропишани со важечкиот Закон за учебници за основно и средно образование, но и во неволноста на институциите за постапување.

Санела Шкријељ, посебна советничка за образовни политики во МОН³, изјавува дека токму состојбата со учебниците била една од причините за иницирање на овие големи образовни реформи. МОН во април 2021 поднесе Предлог-закон за учебници и други наставни и дидактични материјали во основно и средно образование кој унапредува дел од слабостите на постоечкиот Закон. Дрндаревска утврдува дека со него за прв пат дискриминацијата врз основа на пол, род, родов идентитет и сексуална ориентација се предвидува како основа за повлекување на учебници. Со него се предвидуваат појасни и пократки постапки, центрирање на одговорноста кај Бирото за развој на образованието (БРО), и редовно ревидирање на содржините. За жал, како резултат на многуте притисоци и протести од страна на дел од јавноста, главно поттикнати од измените за дигитализација на учебниците, Законот беше повлечен од Собранието во јуни 2021. Образложението од МОН е дека по ревидирањето тој ќе биде повторно достапен за јавна дискусија.

Ајше Ајрулаи, раководителка на секторот за истражување во образованието во БРО, информира дека новите учебници оваа година се вреднувани според нова концепција и методологија за учебник во која се зајакнати индикаторите од аспект на родовата еднаквост.

Што промените на наставните програми за прво и четврто одделение подразбраат во пракса, анализира Цветковиќ.

Таа донесува позитивна оцена за програмите утврдувајќи дека ги содржат промоцијата на родовата рамноправност и превенцијата и заштитата од родово засновано насилство и дискриминација на начин на кој се приспособени на возраста на учениците, односно одговараат на нивните способности за разбирање и на предизвиците со кои се соочуваат.

Имено, таа утврдува дека родовата компонента во програмите за прво одделение се состои во „вградувањето култура на еднаквост, ненасилство и толеранција“. Ова пред сѐ се пренесува преку воспитните аспекти кои ги опфаќаат личниот и општествениот развој: адекватното изразување емоции кај децата и поттикнувањето позитивна слика за себе и за другите се клучни вештини за ненасилна комуникација, а со тоа и за родова еднаквост. Измените одговараат и на реакциите за приспособување на дефинициите на семејството, нудејќи пошироки модели.

Наставната програма во четврто одделение „гради врз стекнатите вредности, вештини и капацитети од прво одделение“, па содржините, согласно возраста, добиваат „појасна родова димензија“. Тоа е важно постигнато, според Цветковиќ, преку техниките на директно дискутирање на ситуации на насилство со кои се соочуваат учениците. Таква тема е врсничкото силеџиство кое е важен проблем во овој период на развој, на што особено се подложни девојчињата и ЛГБТИ младите, па неговата превенција е една од клучните компоненти на РСО во оваа фаза.

Дополнително, Шкријељ информира дека само во последната година и пол донесени се неколку одлуки за повлекување на учебници од употреба.

Разбивање на митовите околу родово сензитивното образование - РСО

Во септември 2021 година РСО се воведе како аспект во наставните програми во прво и четврто одделение. Сеопфатното сексуално образование (ССО) моментално се спроведува како пилот-проект, по што е предвидено да се имплементира како посебен предмет во деветто одделение.

Еден од главните стравови на противниците на РСО е дека тоа претставува „контролирана нејаснотија“ во концепцијата, имплицирајќи дека е „параван“ за воведување на ССО и во пониските одделенија. На овој начин, сметаат тие, се одзема контролата на родителите над образованието на нивните деца. Дали овие тврдења се базирани на факти?

Психологинката Ана Попризова главниот проблем околу стравовите дека РСО и ССО ќе претставуваат притисок врз идентитетот и сексуалноста на децата го лоцира во недоволна информираност на родителите, наставниците и јавноста, поради која тие често стануваат жртви на жестоката пропаганда на социјалните мрежи.

Коментирајќи ги негативните реакции, Петроска-Бешка прецизно ги објаснува линиите на разграничување и преклопување на двата поими:

„Образованието може да се смета за родово сензитивно доколку на учениците им нуди позитивни модели за идентификација кои не се ограничени од традиционалните родови улоги. ССО има третман на засебен, изборен предмет, наменет за учениците од деветто одделение. Како таков, нуди стекнување знаења, вештини и ставови што придонесуваат за обезбедување родова сензитивност.

Проблемот настанува во моментот кога сексуалното образование ќе се судри со традиционалниот став на молчење за сексуалноста, нејзино негирање, минимизирање и табуизирање. РСО отвара теми кои ги атакуваат стереотипите и предрасудите и создава простор за отворен разговор за сексуалноста, што е спротивно на традиционалниот начин на постапување. Значи, РСО не може да се изедначи со сексуалното образование, меѓутоа тие се поврзани и сосема е оправдан стравот на поддржувачите на традиционалниот начин на гледање на улогата на жената и мажот во заедницата дека прифаќањето на едното нужно ќе води кон отворање на темите поврзани со другото.“

Воведувањето на РСО во основно училиште, иако во релација, не е во функција на ССО, туку е во контекст на образованието за основните човекови права, чиј клучен елемент е. Оттаму, тоа е интегрирано како базичен принцип и наставен пристап, наместо како посебен предмет.

„РСО е поврзано со еднаквоста, слободата, можноста за избор, почитувањето на различноста, правото на мислење и на добивање и давање информации, правото на здравје, на работа, на учество во одлучувањето, правото на приватност и правото на живот и заштита од насилство.“, објаснува Петроска-Бешка.

Најновите информации од БРО се дека од октомври до декември тие спровеле стручни советодавни увиди во примерок од училишта, во текот на кои се дале „потребните насоки за подобрување на работата со учениците од аспект на почитување на принципот на родовата еднаквост“, информира Ајрулаи.

Сепак, Здравеска, како родителка, смета дека сѐ уште има недоволно комуникација од училиштата во однос на темата: „Не сум информирана од училиштето – сепак, самостојно се информирав. Сметам дека е многу важно и добро да се воведе РСО и е одличен чекор и покрај предизвиците предизвикани од дезинформации.“

¹Авторки на учебникот, објавен во 2011 година, се Снежана Велкова и Соња Јовановска
²Автор на учебникот, објавен во 2010 година, е Кирил Темков
³ Шкријељ изјавата за овој прилог ја даде од функцијата посебна советничка за образовни политики во МОН, а од неодамна е пратеничка во Собранието.

Текстот е оригинално објавен на Либертас