„Штедња Хорацио!“

23.02.2022 13:08
„Штедња Хорацио!“

 

Не знам уште колку пати треба да го прочитам Хамлет за да се убедам дека ваква фраза таму не постои иако еден мој стар пријател, Марјан Мор, ми тврдеше и, веројатно, уште би ми тврдел да е овде, дека постои и дека така му рекол на едно место Хамлет на Хорацио во еден од српскохрватските преводи. Кога, зошто, во кој чин и во кој превод така му рекол принцот на својот најверен другар никогаш не ми кажа. Можно е да грешам, не знам, иако ова тешко го признавам, но знам дека милион работи оттогаш, од тие убави студентски денови, ми го натрудниле паметењето па сега не ми е лесно да се сетам. Но него добро го помнам! Марјан Мор! Како само ненадејно, од неизбуричканата темница на моето помнење изникна тој рус, задрт, бескрајно циничен Србохрват или Хрватосрб, сеедно и веднаш, ко по некој закон на споени садови, ја повика оваа, речиси сум сигурен, непостоечка реплика во споменатата драма: ’Штедња, Хорацио!’

Не, немам намера да ви говорам за Мор, можеби другпат, не знам, ако даде господ, иако неговата приказна, веројатно, е многу поинтересна од оваа што вака насрчен се обидувам да ја почнам. Во секој случај верувам дека неговата е, барем, почовечна. Многу, многу почовечна! Но сега се интересирам за многу посуштествени, побитни за нас работи!

Мор го спомнав само заради фразата, а фразата само заради започнувањето на приказната за еден наш министер којшто, од мигот кога седна на министерскиот стол, ми се чини, не прави ништо друго туку само ја изговара оваа непостоечка реплика на Хамлет и тоа толку гласно што последиците се закануваат да ни ја ошутат, оглуват и скусат сосем нашата мила и никогаш непрежалена нација!

‘Штедња Хорацио!’ слушам и денеска, во ова глуво средзиме кога, сиот стегнат, завиткан во ќебе, смрзнат, скукулен, заклучен со двојна брава, замандален со три резиња и голем рајбер овде во станов во Чаиров, за минутка или две го пуштам радиото (на последните батерии) за да чујам што има ново, до каде сме стигнале со штедењето, со тој најголем потфат на кој се нафативме за вака балкански оглупени од времето, да се опаметиме и да отпатуваме во ветениот свет на паметните и богатите. Телевизор, во оваа напредната фаза за која ви говорам, сосема разбирливо, немам. Не греам, не пушам, не пијам, не дишам односно, да бидам попрецизен, дишењето го имам сведено на само најнужното жабрирање за да трошам минимум кислород. Простете и за зборот трошам што го употребувам во приказнава зашто тој е забранет и прогонет од сите постоечки и непостоечки речници на нашиот јазик но знам дека веднаш ќе ми простите кога ќе се уверите дека неговата употреба кај мене има сосема симболичко значење, повеќе како тажен спомен на значенската полнота што некогаш ја имал а не како нешто што навистина функционира или е набиено со енергија.

А сè почна многу едноставно, дури наивно, би рекол. Излезе овој министер за кој ви говорам, една октомвриска вечер, пред година-две, на нашите телевизори и, онака, полусериозно, ко на шака, рече нешто од кое најважна, секако, беше реченицата ‘од денеска нема трошење’ а ние, нормално, такви какви што нè дал господ, да не веруваме во ништо, го сфативме уште понесериозно. Кога следната вечер повторно се појави на малите екрани и го повтори истото сега со многу посериозен, построг тон, ние, во самоодбрана ко некои тешки криминалци (небаре сме украле нешто кое сега требаше да се брани) веднаш ја извадивме од под перница поговорката ‘Секое чудо за три дена,’ како и секогаш кога ќе чуевме дека некој или нешто се заканува да ја наруши нашата механичка, банализирана до бескрај, инертна но рамномерна беда на постоење. Ние, знаете добро, кога одбраната на нашата совест, пред сè, е во прашање, си ја имаме нашата тешка артилерија, нашата оклопна дивизија од разноразни поговорки, која умешно ја активираме и за арно и за лошо и за мир и за војна и за убаво и за грдо. Да не чува од срчка, од кап, од дамла, од преголема радост, од претешка тага. Така и овојпат. Секој од нас се запраша: што треба ова да значи? ‘Од денеска немало трошење’? ‘Не е ни прв ни последен!’ се расчу веднаш низ државата. Или ‘Господ да нè чува од полошо!’ ‘Сме чуле и пострашно!’ Значи основниот коментар беше: ‘Министер ко министер, нов е па мораше, кога тогаш, да се појави на телевизија и нешто да каже. Што има тука толку лошо? Требало да се штеди? Па тоа и врапчињата го знаат!’ Дали требаше да се вознемируваме за тоа?

Но веднаш се виде дека погрешивме во проценката. Зашто кога на господинот министер му стана јасно дека оваа безлична аморфна маса што се вика народ не го клава многу на маслат, наеднаш почна да ги крева цените. Денеска струјата, утре водата, задутре телефонските импулси, позадутре станарината. Секогаш со истиот изговор: ‘Треба да се штеди!’ којшто, мене, како што веќе ви реков постојано ми го вадеше Мор пред очи и неговата непостоечка фраза од Хамлет ‘Штедња Хорацио!’ Потоа се фати за храната, првин лебот, па маслото, па зеленчукот, па овошјето. Ваквите невидени астрономски вежби врз нашата беда бргу си го сторија своето. Дури и побргу одошто некој би очекувал од еден вака заутен, неверојатно трпелив и забеган народ.

Отпрвин, што е мошне нормално, настапи невиден молк. Луѓето се гледаа еден во друг и никако не можеа да поверуваат што им се случува. Но по редицата жестоки удари по нашите полуискинати, дупнати џебови, некој поочиклен, од одбранбениот арсенал ја изваде онаа познатата ‘Ѓаволот ја однел шегата!’ по која веднаш следеа ‘Да си го гледаме алот!’ и ‘Нема друго чаре!’. Навистина нè здоболи и нè здожеже. Како никогаш дотогаш. Оти за бунтови никогаш не не бивало, веднаш се приспособивме на една друга пословица, мошне позната, со длабоки традиционални корени и широки историски димензии која нашите претци ја претпочитале во долгите години на ропство и покорност под јаремите на многуте поагресивни и, би рекол, понапредни народи од нас. Значи кога видовме колку е саатот, си рековме ‘Ќути си, трај си. Наведната глава сабја не ја сечи!’ и се предадовме на нафаката.

Првин се откажавме од телефоните. Што можеше да биде поразумно од ова? Си рековме, ‘што му фалело на нашите стари без телефони?’ Ќе си застанале на некое ритче, зеленило колку сакаш, некое јарче покрај нив си штрпка од тревичката, па ќе си се довикувале ‘Ееееј, Петреееее, арееееен?’ а овој од некој друг рид откаршија ќе му врател ‘Арееен, арееееен, тииииии?’ И така натаму. Ем вежба за грлото, ем будење на скакулците и штурците по ливадите, ем сè бесплатно. А и што се претера со муабетењето по телефоните се претера. Не знам колку милиони тони празни, малограѓански зборови се имаа џабе истрошено низ жиците. И кој виде фајде од нив? Никој. Само телефонџиите и нивниот високодоходен дуќан! Вака ем заштедивме еден куп пари, ем слатко им се одмаздивме на крвопијците! Треба сепак, за волја на вистината, да кажам дека не бевме еднодушни во откажувањето! Некои се противеја уште долго време но кога сфатија дека нема многумина со кои можат да муабетат по телефон, видоа не видоа, и тие се откажаа! Требаше да видите колку глуви, мрачни, смешни и непотребни во просторот беа телефонските бандери наредени ко слепи Самуилови војници по улиците! Не помина многу време а луѓето, кога дојде зимата, си ги испосекоа и си ги искористија за огрев во долгите, студени, вистински темни ноќи.

Потоа на ред дојде струјата. Си рековме, што ќе ни е струја? Што им фалело на нашите стари без струја? Вистина си легнувале со кокошките, ама затоа одморни и бодри се буделе уште со првите мугри и денот го користеле како што треба: од сабајле до вечер. Од Електродистрибуција првин ни се заканија со судски тужби. ‘Платете или ќе ве исклучиме!’ Никако до нив не допираше нашиот некажан но премолчено договорен одговор: ‘Исклучете, баш ни е гајле!’ И нè исклучија. Еден по еден. А нам баш ни беше гајле. Дури цинично се радувавме што целата држава стана симбол на денската светлина. Барем по тоа бевме единствени во светот. Ноќната замина во заборав. Се разбира, тоа не одеше така лесно. Мнозина, навикнати на ноќен живот, побудалуваа од мака. Но ние, решителните, бевме тврди во решеноста. Одма ја извадовме: ‘Има навика ама има и одвика!’ поговорка која речиси совршено ги засрами нерешителните. Овие уште долго, не можејќи рано да заспијат, првин користеа газиени ламби но кога и тоа им стана скапо, преминаа на боринчиња што ги вадеа од корите на боровите. Но најпосле, кога и боровите ошутеа и повеќе не можеа да им излезат во пресрет и тие како што ние другите рековме ‘Си легнаа на брашното!’ и се помирија со мракот.

За водата не треба многу да ви говорам. Од водоводите, водоводџиите, пукнатите цевки, тештиците, коленцата, водомерите итн. бргу и речиси со задоволство се оттарасивме. ‘Пиј вода од изворот!’ стана нашата омилена поговорка. Или: ‘Сè е слатко ако се измачиш!’ Требаше да нè видите како уште од рано на сабајле, од самиот осун на денот, што се вели, како во долги редици, со стомниња, кофи, легени, вангли, ведра и други чамчиња, канчиња и црпалки, чекаме трпеливо за да стигнеме до изворите што, за среќа, сè уште издашно џрџаа од планинскитее засеци. Туширањето, нормално, кое ги имаше преминато сите граници (Замислете, некои се тушираа и по трипати на ден!) беше веќе невозможно зашто со прекинот на водоводните мрежи, бањите станаа сенишни квадрати по становите, места во кои сега се чуваа отпадоците од скромните оброци на луѓето, нови буништа на човечката несоодветност во просторот.
Не треба ни да споменувам, веројатно претпоставувавте, дека сиот културно-забавен живот замре. Природно е, во вакви специјални околности, првин да се откажеме од културата. И никој не се побуни. Набргу театрите, кино салите, домовите за култура, станаа складишта за дрва а печатниците што ги имавме прсиплева, магацини за неопходните намирници. За слична намена, се користеа и пекарите зашто, како такви, веќе немаа никаква смисла. Лебот наш насушен, секој почна да си го прави дома, во набрзина изградените фурни со брашното што се добиваше од сомеленото жито во повторно отворените воденици. Престанавме за секоја ситница да одиме на пазар. Набрзина си направивме кокошарници, кочини и во запоставените и злоупотребени дворчиња наскоро, покрај засадените лукчиња, кромитчиња, гравчиња, борании, зелки, домати, пиперки и други зеленчуци, почнаа да кокодакаат кокошки, да кукуригаат петли, да гровтаат свинчиња и да се шепурат мисирки и пајки.

Кога сме веќе кај храната, веднаш да кажам дека најпрвин, што е сосема нормално, се откажавме од слатките. ‘Благото ги расипува забите!’ си рековме за утеха и ја прифативме глупоста како факт. Се знае кога се јаде слатко, велеа посебно жените. ‘Од новина на погибел!’ беше најчестата фраза што требаше да значи многу ретко или речиси, никогаш! Но без слатко се можеше! Малку се лутеа дечињата, поплакаа едно месец-два но кога им влезе во главчињата дека така мора да биде и тие, вдахновени од времето во кое живееја, почнаа меѓусебе да си кажуваат научени или полунаучени поговорки за утеха што секојдневно фрчеа од устите на постарите во семејствата. ‘Многу слатко не чини!’ велеа што му доаѓаше некако ко превод на познатата ‘Многу арно не е на арно!’ А, што е вистина, тоа стана и многу практична превентива бидејќи одамна стоматолошките ординации престанаа да постојат па секој расипан заб мораше да се вади, а вадењето, нормално без анестезици, стана вистински пекол. Сите, ама буквално сите во државата, освен старците кои одамна имаа расчистено со забите, имаа смртен страв од помислата дека треба да одат на заболекар!

И многу други работи се скусија и заборавија во времето што доаѓаше но, бидејќи немам намера нашироко и надолго за тоа да ви говорам, само уште ќе ви ја споменам една од најгенијалните идеи до која дојде некој од нас. Еден декемвриски ден се рашири веста дека нужното, неопходното што уште треба да се направи за спроведувањето на волјата на министерот да биде стопостотно, е заштедувањето во луѓе. Носителите на идејата тврдеја дека тоа е чиста математичка операција која бргу ќе даде исклучителни резултати. Значи, предложија а ние, нормално, веднаш прифативме, да се сведе наталитетот на нула а морталитетот да се зголеми до максимум. За таа цел, забранивме женење мажење, сексуално приближување, додворување и слични човечки глупости. Пресметавме дека идеалната состојба на населението по глава на жител би била еден човек на секој квадратен километар или вкупно требаше нашиот народ да се сведе на дваесет и пет илјади триста триесет и три жители. Но бидејќи тоа не одеше толку лесно и брзо (луѓето едноставно не можеш сосила да ги натераш да умрат), падна предлог, морбиден, се разбира, но од мерата надвор потребен, да може да се убиваат луѓе постари од педесет години. Требаше да видите како групи помлади луѓе со испишани пароли ‘Сè за штедењето!’ одеа од куќа на куќа и безмилосно ги ликвидираа сите кои им се чинеа на возраст поголема од дозволената. Денеска кога ова ви го кажувам, границата, нормално, е поместена надолу и сега ги убивааме сите над дваесет години за некако да го натокмиме бројот!

Ќе се запрашате, многу логично, се разбира, што велеше на тоа господинот министер? Дали беше среќен што вака доследно, бескрупулозно, ја прифативме неговата порака за штедење и ја спроведовме во дело? Искрено да ви кажам, не знам. Само знам дека откако се откажавме од струјата, се откажавме, логички, од сè поврзано со неа, значи, и од телевизиите, радијата, весниците, списанијата или накусо, од сите средства за масовна комуникација. А без нив, бргу заборавивме како му изгледаше фацата и што и како говореше, дали можеби се кае и слично. Но сигурно едно не заборавивме: неговата тиха, Моровска, морничава, непостоечка реплика од Хамлет ‘Штедња Хорацио!’ која и ден денеска гласно ѕвони во ушите на овој неверојатно покорен и послушен народ и ги тера неговите преостанати припадници на упорна, слепа, самоуништувачка послушност.

А, да, заборавив. Не ви кажав што стана со господинот министер. Знам дека тоа ве интересира. Колку годишен, на пример, беше и така натаму. Но, да бидам искрен, навистина не знам. Договорите важеа и важат за сите а тој, уште кога се договори ова со зголемувањето на морталитетот, мислам, беше над педесет. Оттогаш имаше многу чистки, многу допрва се подготвуваат. Ако успеам да преживеам, ви ветувам дека ќе дознаам и задолжително ќе ви кажам!

(2003)

Слики: Добри Трендафиловски – Добрин

ОкоБоли главаВицФото