На културата ѝ треба дом

Изложбени простории во Домот на култура „Бели мугри“ во Кочани

Не постои личност од поранешна Југославија на која поимот дом на културата не ѝ е впишан во животот. За едни, како романтичен спомен од младоста, танците и настапите што ги гледале, првите допири со музички инструменти кои ќе им го одбележат животот и бакнежите со симпатиите. За други, како нешто застарено и излишно, претстава на мртов и туѓ простор, блуткави спомени на нивните родители и нивната романтизирана младост. Меѓутоа, секој има впечаток за постоење на простор во кој се одвивала културата, личен, автентичен и важен простор за култура што ги одбележал општеството и луѓето од тој период.

Домот на културата, според моето искуство, има повеќе лица. Тоа е онаа темна сала со бордо или темнозелени завеси и делови од ентериерот обложени со дрво, во која опскурен бенд, составен од млади од соседството, свири популарни песни од тоа време од пејачи како Ивица Шерфези. Таму се препејуваа француските шансони и италијанските канцони, се изведуваше ран американски рок и нивна југословенска адаптација. Сите овие звучни дразби како вредност се ширеа низ етерот на зачадената просторија оставајќи идентитетска трага на општеството што се создаваше. Тоа е домот на културата портретиран во филмот „Се сеќаваш ли на Доли Бел?“, тој југословенски културен производ што половина свет го виде преку филмот.

Другото лице на Домот на културата е она во кое со употреба на јавни инструменти се формираат рок или панк бендови кои создаваат свои автентични правци и го менуваат музичкиот идентитет во Југославија. Тој дом на културата од осумдесеттите е портретиран во приказните на генерациите на моите родители и легендите за тоа како се формирале бендови во локалните домови на културата кои го обликувале музичкиот вкус на нашите животи. Тоа е логично продолжение, кога по конзумирањето на културата, домовите станаа генератори и креатори на културата. На тие простори се создаваа личности значајни за културата, и тогаш и денес.

Уште една слика за домот на културата е и неговото непостоење во мојот живот денес. Односно постоењето на напуштен објект кој егзистира во урбаните населби или во центрите на помалите места. Објект на обично стерилна социјалистичка архитектура, една бетонска коцка во простор на напуштена естетика, а денес и напуштена цел.

Од мозаикот на впечатоци за домот на културата како општествен феномен се разбуди мојот истражувачки интерес. Зошто овие простори постојат околу нас, која била нивната цел и зошто се наоѓаат во во состојбата во која се денес?

Потрагата ме води до првиот француски министер за култура, Андреа Малро, живописна фигура во современата француска историја. Малро бил трговец со уметнички дела, политичар, реторичар, наратор, солиден писател на фикција и љубител на уметност, ренесансен човек роден на почетокот на дваесеттиот век во Франција. Она што го воведува Малро во приказната е фактот што тој се смета за создавачот на културните центри. За време на својот мандат во владата на Де Гол во периодот на опоравување по војната, тој ја иницирал програмата Maisons de la Culture. Станува збор за проект за децентрализирана изградба на објекти кои ќе содржат библиотеки, простори за изложби и уметнички настапи, како и училници. Идејата била дека културата и културните содржини треба да бидат на дофат на секој француски граѓанин. Се вели дека на Малро културата му била религија и со малиот буџет со кој располагал усепал да го оживее францускиот културен живот и да ги направи Французите горди на својата држава и култура.

Во насока на проектот на Малро се разви и повоената културна политика во поранешна Југославија. Децентрализацијата на културата, приближувањето до широките маси, зголемувањето на достапноста и свеста дека културата има еманципаторски и просветителски капацитет, беа некои од главните мотиви во креирањето на културната политика во поранешна Југославија и иницирањето на изградбата на културни центри. Така, уште за време на воените национални антифашистички влади, задачата на културата беше утврдена преку изградбата на културни центри. ИО ЗАВНОХ пишува:

„... најлесен начин да се започне културно-програмска работа со широките народни маси е да се формираат културни центри. Домот е определен да биде таква културна институција, која ќе биде збирно место на народот, слив на животот на народот, од кое со смислена програма како жариште ќе се прошири културно-просветната работа на целото место, општина, област…“[1]

Во бранот инициран од програмската ориентација на социјалистичката власт на полето на културните политики по Втората светска војна, се создаде голема мрежа на културни центри низ цела Југославија. Тука имаше сèшто, од оние банални објекти кои беа центри во маалата и населбите, до градби кои беа сериозни архитектонски зафати. Само во Сараево имаше над 30 простори кои важеа за културни домови, простори кои беа јавно финансирани и имаа насочена, планирана и организирана програмска содржина.

Во тие простори се создаваше новото југословенско општество; таму се собираа студенти и „работничкиот народ“ кои беа идеолошкиот темел за изградба на новата Југославија. Музика, претстави, рецитали, свирење на инструменти и многу други културни активности имаа амбиција да удрат креативен печат на новата Југославија – земја која требаше да се образува, просветли и да се преведе од селанска нација во еманципирана европска и социјалистичка нација. Тоа беше голема задача за толку малите домови. Тие беа места на собирање, но и места на идеолошко обликување. Тука младичите и девојките се заљубуваа едни во други, тука ги учеа и светите практики на социјалистичкото општество, но добиваа и педагошки насоки. Домовите на културата во тогашна Југославија беа срцето на заедницата, на културното издигнување и на воннаставниот образовен систем. Тие му носеа култура на малиот човек, но и создаваа културна на еден мал народ на југот на Европа.

Животот во овие простори и за време на социјализмот беше интересен. Од нивните рани улоги од раните 1960-ти прикажани во филмот „Се сеќаваш ли на Доли Бел?“ кога овие простори беа центар на општествените настани на младите и на заедницата, до нивната периферизација во средината на 1980-тите кога Југославија се отвораше кон нови културни форми и се појавија нови комерцијализирани содржини. Кафулињата, клубовите и сличните форми на забава кои ги препознаваме и денес, а кои не беа производ на државно планирање, туку на пазарот и практики пренесени од запад, го променија начинот на социјализација и консумирање културни содржини во тој период. Новите форми на забава и културни содржини ги оддалечува младите од домовите на културата и произведуваа иронично отстапување од таквиот организиран културен живот. Домовите на културата во тоа време не беа подготвени за трансформацијата што ја носеше времето, туку останаа затворени во старите форми, а таквата форма на организација престана да биде привлечна, особено во споредба со кафулињата и дискотеките.

Домовите на културата во себе ја носат дијалектиката на Југославија и нејзината судбина. Она што беше простор за создавање на југословенското општество и младина, на просветлување и еманципација на населението, на идеолошка и културна индоктринација и репродукција на вредносниот систем, се претвори во симбол на нефлексибилноста на системот и генератор на субверзија и почна да произведува идеи за отпор на централниот вредносен систем, што во еден контекст е и плодно и нешто кон што, идеално земено, политичките системи и културните политики треба да се стремат. Смислата на јавното вложување во културата и во уметничката слобода и треба да се бара во градењето општествена критика и во поставувањето насоки за позитивни трансформации и напредок. Меѓутоа, сите знаеме дека не постои идеален систем, а југословенскиот социјализам беше особено далеку од тоа.

Како дијалектичко исходиште на нивната судбина, културните домови со распадот на југословенскиот систем на функционирање беа оттурнати во исчезнување. Многу од нив беа уништени за време на војните на овие простори или од подоцнежната негрижа на властите за нив. Во еден од своите текстови, Уго Влаисављевиќ покажува дека војната е најважниот културен настан на нашите простори, мислејќи на тоа дека војните овде донесуваат културни промени и епистемолошки резови. Секоја културна трансформација во нашиот регион е обележана со војна, па така и последната културна трансформација од социјалистичкиот систем на вредности во етнонационалистичките вредносни системи кои се хранат од војната, како што тоа го правеше и социјалистичкиот систем со народноослободителната борба [2]. Воената деструкција мораше да ги уништи домовите на културата како еден од најфините културни производи на тоа време, бидејќи таквиот систем на еманципација не се вклопуваше во новите вредности. Културните домови како секуларно место за социјално собирање на заедницата беа заменети со верски институции во служба на етно-националните идеологии. Домот на културата како дом на вредности мораше да се отстрани за да се отвори простор за нови куќи на вредности.

Транзицијата, криминалната приватизација, идеолошката некомпатибилност и неодговорното управување со јавните ресурси доведоа до ситуација во која културните домови станаа урнатини, простори лишени од содржина или затворени бедеми под контрола на локалните власти. Денес кога, можеби повеќе од кога било, се потребни некомерцијални и секуларизирани простори кои немаат пазарна и индоктринација туку еманципаторска вредност, се поставува прашањето дали постои облик и форма во која е организиран и во кој културниот дом може да се организира? За нас денес, овие простори можат да имаат неизмерно значење на отпор, важност за создавање нови уметнички вредности и слободи и физичка пристапност на културата за секој поединец. Што е најважно, потребен ни е простор во кој ќе можеме непречено да создаваме култура, простор кој ќе остави трага на нас и кој ќе не’ следи низ животот, простор кој ќе ни создаде можности.

Извор: U kontaktu